ішінде - соның - түрде - тауар - кәсіпорын - қандай - мұндай
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК |
|УНИВЕРСИТЕТІ |
|СМЖ құжат 3 деңгейлі |ОӘК | |
| | |УМКД 042–18-1.1.3/03–2013 |
|« Кәсіпкерлік » пәні бойынша |№__ басылым | |
|оқу-әдістемелік кешен | | |
«Кәсіпкерлік» пәні бойынша
пәні бойынша барлық экономикалық мамандықтар үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2013
МАЗМҰНЫ
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Сарамандық және зертханалық сабақтар
4. Курстық жұмыс және дипломдық жұмыс
5. Студенттің өздік жұмысы
ДӘРІС КУРСЫ
1-ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІК ТҮСІНІГІЖӘНЕ ОНЫҢ
НЕГІЗГІ ТҮСІНІГІ
1.1 Кәсіпкерліктің мәні
«Кәсіп ету» - қандай да бір жаңа істі бастау, орындауѓа шешім қабылдау,
қандай да бір маңызды істі орындауѓа кірісу.
Әкімшілік - бюрократтық үлгінің орнына келген шаруашы-
лықтың њарықтық жүйесі мемлекет қолындағы реттеуші қызмет-
терді сақтай отырып, экономикалық жүйенің Кәсіпкерлік түрі-
не негізделген.
Соңғы уақыттарда Қазақстанда кәсіпкерліқ дамуда. Кәсіп-
керлік жеке және заңды тұлғалардың пайда, табыс алуѓа бағыт-
талѓан өзінің тәуекеліне, өзінің мүліктік жауапкершілігіне, өз атынан
жүзеге асатын бастамалық, еркін қызметі.
Кәсіпкерлік мәнін «іскерлік» сөзі, оның мазмұныын жақсы ашады. Іскерлік
барлық жерде, өмірдің барлық ауқымында - тек қана экономикалық қызметте
ѓана емес, шоу-бизнесте, киноин-
дустрияда, спортта, әскерде де қажет.
Кәсіпкерлік - іскерлік белсенділік өнері.
Кәсіпкерлік - бұл алдымен ойлау процесі. Біз әр қайсымыз жеке ойлау иесі
болғандықтан, осы іскерлік белсенділіктің нақты ауқымынДағы әрбір
кәсіпкердің табыстары да әртүрлі.
Табыс деңгейі ойлау деңгейін көрсетеді, бірақ бұның өзі жеткіліксіз
кµбіне жолы болғыштық та үлкен роль атқарады. Бірақ «жолы болғыштық» ойлай
алатындарѓа, үйренгендерге ѓана кµмек көрсетеді.
Оқытудың негізгі міндеті - әрбір адамѓа кµмек көрсетуге тырысу.
Кәсіпкерліктегі ойлау, нақты іскерлікті жобалау -кәсіпкердің кез-келген
жоспарлаѓан іскерлік операциялары немесе белсенді-
лігінің бастапқы нүктесі түрінде көрінеді.
Философиялық көзқарас тұрғысынан Кәсіпкерлік - жанның ерекше қалауы,
іскерлік романтика түрі, адамның өзіне тән мүмкіндігін жүзеге асыру құралы
ретінде сипатталуы мүмкін.
Кәсіби маѓынада кәсіпкерлік өзінің бизнесін ұйымдастыра алуы және оѓан
байланысты функцияларды жеткілікті, табысты жүзеге асыра алуы ретінде
қарастырылады.
Кәсіпкер үнемі болашақ туралы ойлайды, сондықтан бұл жерде ±лы аѓылшын
жазушысы Джон Голсуорсидің (1867-1933) мына сөзі орынды: «Егер сіз болашак
туралы ойламасањыз, ол сізде болмайды».
Кәсіпкерлік іскерлік белсендікке ыңғайы бар, өз көшін салатын жаңа
сфераларды іздестіретін адам қызметінің түрі.
Бірақ кез келген бизнесменді кәсіпкер деп атауѓа болмайды. Кәсіпкер деп
мысалы жыл сайын бір тауарды өндіретін және бір ѓана қызметті көрсететін
кәсіпорын иесін санауѓа болмайды. Ол Кәсіпкерлік емес репродуктивті
функцияларды орындайды.
Күнделікті өмірде кәсіпкерлерге бизнеспен айналысатындардың барлыѓын
жатқызады, бірақ бұл сөз маѓынасы, тек нарықтаѓы мінез-құлығы ізденуші
сипатымен ерекшеленетін іскер адамдарѓа арналѓан. Кәсіпкер жаңа нарықты
игерумен, жаңа тауарларды қызметтерді өндіруѓе көшумен т.б. өзі жеке
айналысуы міндетті емес. Ең бастысы - ұйымдастыру, іскерлік, ұжымда,
шыѓармашылық атмосфера жасау, сондықтан Кәсіпкерлікті шаруашылық мінез-
құлық түрі ретінде түсіну керек. Оѓан тән сипаттама:
- ең жоғары пайдаѓа ұмтылу;
- тәуекелге баруѓа дайын;
- жаңаѓа ұмтылу ұйымдастыру - шаруашылық жаңашылдық.
Қазіргі жағдайда Кәсіпкерлік бәсекелестік күресті ынта-ландыратын
жаңашылдықсыз, шыѓармашылық; ізденіссіз, ойѓа сыймайды. Өз өнімінің үнемі
жаңалануын және жоғары сапасын қамтамасыз ететін кәсіпорыњ ѓана өмір с‰ре
алады.
Өндіріс сферасынДағы Кәсіпкерліктің басты мазмұныы өнім-
дерге (орындалатын жұмысқа, көрсетілетін қызметке) сұранымды табу және
қалыптастыру және оны дайындау (жасау) жолымен қанаѓаттандыру, тауар
ретінде өнімдерді (орындалѓан жұмысты, көрсетілетін кызметті) сату.
ҚР Азаматтық кодексіне сғйкес кәсіпкер - заңды немесе жеке тұлға, өз
бастамасымен барлық шешімдерді қабылдап, заң негізінде өзінің қарауынДағы
мүлігін қолдануда кез келген қызметті жүзеге асыра алады уақыттың
шаруашылық кеңістігінен әрбір кәсіпкер өзінің шаруашылық тауашасын
(нишасын) табуы керек.
«Кәсіпкерлік» және «бизнес» түсінігі бір қатарда тұрады және оларды
синоним ретінде жиі қолданады. Бұл расында да туыс категориялар.
Бизнес - кез келген табыс әкелетін жеке іс. Оны тек тұтыну-
шыларѓа қажет қоѓамда, қызмет сферасында алуѓа болады.
Табысты бизнес, іскерліксіз жетілдірілмеген, үнемі дамусыз ойѓа
сыйѓысыз, яғни бизнес Кәсіпкерлікте құрылады.
Кәсіпкерлік мемлекеттік секторды есепке алѓанда барлык, экономика
сферасында көрінуі мүмкін. Бизнес жеке кәсіпорын-
дарда және акционерлік компанияларда (мемлекеттік қалып-
тастырусыз) істі коммерциялық жүргізу. Шетелде Шағын биз-
нес деп жеке Кәсіпкерлікті түсінеді.
Кәсіпкерлікті кейде өндірістің тµртінші факторы деп те атай-
ды. өндірістің ‰ш басты факторы: жер, еңбек, капитал екендігі белгілі.
Австриядан шыққан, жұмысорны американдық ѓалым эконо-
мист Иозеф Шумпетер өндірістің тµртінші факторы ретінде-кәсіп-
керлікті көрсетті.
Экономикалық қызметтің өндірістік факторы ретінде кәсіп-
керлік туралы айта отырып, экономикалық қызметке қатысушы-
лардың Кәсіпкерлік мүмкіндігін, іскерлік, Кәсіпкерлік белсен-
ділігін айтады. Бұл екінші фактордың, яғни еңбектің, еңбек қорларының
сапасы.
Кәсіпкерлікті барлық ‰ш негізгі факторлар әсерін көшейтетін белсендіруге
қабілетті қозѓаушы көш көзқарасы тұрғысынан жеке фактор деп санауѓа
болады.
Кәсіпкерлер мен Кәсіпкерліктің маңызды қасиеттері ±тқыр-
лық, қимылѓа бай, бастамалық, ізденіс болып табылады.
Кәсіпкерлікке ±йқышылдық, тыныштық тоқырау жат. «Кәсіпкерлік» атауына
толық сғйкес ол жүзеге асыратын істің табысын қамтамасыз етуге бағытталѓан,
ойДағы мақсатқа жетуге, пайда алуѓа көші мен шараларын кәсіп етеді.
Ол шыѓындардың және пайданы жоѓалтудың алдын алуды қарастырады. Осылайша
Кәсіпкерлік - бұл тірі, үнемі жаңарып отыратын, тұрақты жұмыскөзі.
Кәсіпкерліктің ж‰здеген анықтамасы бар. Кәсіпкердің энциклопедиялық
анықтамасында «Кәсіпкерлікке» мынадай анықтама беріледі.
«Кәсіпкерлік» (фр.-enterprise) - пайда немесе жеке табыс алуѓа
бағытталѓан азаматтардың бастамалық еркін қызметі, өзінің атынан өзінің
мүліктік жауапкершілігімен немесе заңды тұлғалар-
дың атынан, заңды тұлғаның жауапкершілігімен жүзеге асады. Кәсіпкер -
заңмен тыйым салынбаған кез келген шаруашылык, қызмет түрлерімен:
коммерциялық; делдалдық,сату-сатып алу, кеңестік және басқа қызметпеп,
құнды каѓаздармен жасалатын операциялармен айналыса алады.
Кәсіпкерлік теориясының негіздерін 18-19-ѓасырда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.
Сғй, одан кейін Шумпетер, Ф. Хайек, А.Чаянов және т.б. салѓан.
Кәсіпкердің жеке мәртебесі (меншік иесі немесе оның тапсырмасы бойынша
қызмет етуші адам), қызмет мақсаты -әлеуметтік тиіммен бірге пайда немесе
табыс алу және атқаратын қызметтері - шыѓармашылық (шаруашылык, тәуекелге
байла-нысты коммерциялық идеяларды ойлап шыѓару және іске асы-
ру), ресурстық (ақпарат, қаржы, еңбек және материал ресурстарын
орналастыру), ұйымдастыру (ресурстарды қолайлы түрде біріктіру және олардың
қолданылуын бақылау).
А.Смит кәсіпкер ролі туралы былай жазады: «Ол өз қызыѓу-
шылыѓын ойлайды, өзінің жеке табысын іздейді, бірақ бұл жаѓ-
дайда ол еріксіз, өзінің ойына м‰лдем кірмеген мақсаттарѓа бағыт-
талады. Өзінің қызығушылығының артына т‰сіп, қоѓамѓа саналы қызмет етуге
ұмтылмаса да қоѓам қызығушылығына қызмет етеді».
«Кәсіпкер» түсінігі белгілі эволюциялық кезеңнен µтті. Мыса-
лы 1725 ж. Р.Контильон мынадай ой айтты, кәсіпкер тәуекел жағдайында әрекет
етеді. А Бодо (1797ж.) кәсіпкер -қабылдаѓан ісіне жауапкершілік алатын
адам, яғни жоспарлайды, бақылай-
ды, ұйымдастырады және кәсіпорынды басқарады. 1876 ж.
Ф. Уокер кімнің капиталды ұсынатынын, оѓан пайыз алатын және кімнің өзінің
ұйымдастыру қабілетінің арқасында пайда алатынын бөліп көрсетуді ұсынды.
1934 ж. И.Шумпетер кәсіпкер –жаңашыл, жаңа техноло-гияны жасайды деді.
Д. Маклелланд бойынша кәсіпкер - қуатты адам, тәуекел жағдайында
жұмысістейді.
Г.Друкер (1964ж.) кәсіпкер - б‰л кез келген мүмкіндікті ең жогары
тиіммен қолданады.
А.Шапиро (1975ж.) кәсіпкер - бұл бастама кµтеруші адам деп санайды.
Тәуекел жағдайында жұмысістей отырып, ол туындаѓан сғтсіздікке толық
жауапкершілік алады. Р.Хизрич (1985ж.) Кәсіпкерлік - құны бар жаңа
бірдеңені жасау процесі, ал кәсіпкер
- өзіде қаржылық, психологиялық және әлеуметтік тәуекел алып,қажетті
уақыты мен көшін ж±мсап, ақыссына ақша ала-
ды және жетістігіне қанаѓаттадады.
Сонымен, Кәсіпкерлік - пайда алу мақсатында қаржы салу, жеке тиімді
қоѓамдық кµмекпен ‰йлестіру негізіндегі қызмет болып табылады.
Кәсіпкерлік субъектілер жеке тұлғалар немесе әріптестер-
дің бірігуі болуы мүмкін. Кәсіпкерлік субъектілер ретіттінде жеке тұлғалар
жеке және жан±ялық кәсіпорындарды ұйым-
дастыру жолымен шыѓады. Мұндай кәсіпорындар өз еңбектерінің шыѓындарымен
шектелуі немесе жалдамалы еңбекті қолдануы мүмкін.
Кәсіпкерлік субъектілері ретінде әріптестерді біріктіру әртүрлі
шаруашылық ассоциациялар, жалдамалы ұжымдар, ашық және жабық түрдегі
акционерлік қоѓамдар, әртүрлі серіктестіктер т.б. түрінде шыѓады.
Кәсіпкердің бастапқы шешімі дегеніміз негізін қалаушы, ±зақ мерзімді
шешімдер. Бұл бір-ақ рет қабылданатын шеішімдер, әрі қарай оны т‰зеуге
болмайды, µйткені бұл біршама құқықтық мәселелер мен материалдық
шыѓындармен байла-
нысты. Мұндай шешімдерге жатады:
а) ±зақ мерзімді Кәсіпкерлік шешімдерді анықтау;
б) өндірісті орналастыру үшін орын таңдау.
Кәсіпкерлік мақсат - бұл белгілі уақыт ішінде жету қажет қалайтын
жағдай.
Мақсатты қалыптастыру кезінде келесі ‰ш элементті дғл анықтау қажет:
а) мақсаттың мазмұныы, қандай жағдайѓа жету қажет және мақсатқа жету
деңгейін анықтау, белгілеу.
б) қалаѓан мақсат көлемі, мақсат шексіз немесе шекті қалыптаса ма?
в) мақсаттың уақыт факторы. Әрбір мақсат үшін с±рақ анықтау қажет,
қойылѓан мақсат қандай кезеңге дейін немесе қандай уақыт ішінде жету керек.
өндірісті орналастыру орнын таңдау туралы шешімді, тек жаңа
ұйымдастырылатын кәсіпорын үшін емес, жекелеген өндірісті кеңейту кезінде
қабылдау қажет. өндірісті орналастыру орнын таңдау кәсіпорынды
құрукезіндегі негізгі шешімдерге жатады. Орынды д‰рыс таңдамаса болашақта
орынды ауысты-
рып жµндеу де қиын, шаруасы көп және үлкен шыѓындармен байланысты.
Орналастыру орынын таңдау кезінде кәсіпорын басшылыѓы өндірісті
орналастыруѓа болатын әртүрлі орындар-
Дағы шыѓындар мен пайданы салыстыру кезіндегі рентабель-
діктің жалпы принципі шешуші болып табылады.
Кәсіпкерліктің маңызды белгілері.
- шаруашылық субъектілердің еркіндігі және тµуелсіздігі, кез келген
кәсіпкер кез келѓен с±рақ бойынша қ‰қықтың норма шегінде шешім қабылдауда
еркін.
- экономикалық қызыѓушылық. Кәсіпкердің басты мақсаты ең үлкен мүмкін
пайданы алу.
- шаруашылық тәуекел және жауапкершілік. Кез келген дғл есептеулерінде
де тәуекелді анықтау мүмкін емес.
Кәсіпкердің көрсетілген маңызды белгілері өзара байланысты және бір
уақытта әрекет етеді. Кәсіпкерлік үнемі жаңалықтармен байланысты.
Экономикалық қызметтің бұл жаѓына И. Шумпетер және А. Маршалл назар
аударды. Еѓер И. Шумпетер Кәсіпкерлік пен жаңашылдықтың теңдігін көрсетті,
ал А.Маршал қоѓамда-
ѓы кәсіпкердің нақты ролі, олар өздерінің жаңалықтарымен тек жаңа тәртіп
қ±рып қана қоймайды. ҚоѓамДағы конструкциялық жетілген процестерді
жылдамдатуын да деді.
Шумпетеріњ кәсіпкерге берген бағасы д±рысырақ деп сана-
лады. Кәсіпкер - өндірістің және қоѓамның өмірін ұйымдасты-
рудың б±рыњѓы нысандарын табанды түрде б±зады. Экономика-
Дағы революционер әлеуметтік және саяси революцияның бастау-
шысы. Кәсіпкер қоѓамның экономикалық дамуынДағы басты тұлға бола отырып,
үнемі «б‰лінгенді қалпына келтіруді» жүзеге асырады.
Қоѓамда Кәсіпкерлік пен жаңашылдық өзара бір т±тасты қ‰райды деп
қорытынды жасауѓа болады.
Кәсіпкерлікті қалыптастыру үшін белгілі жағдайлар қажет:
• экономикалық;
• құқықтық;
• әлеуметтік және басқа.
Экономикалық жағдай ең алдымен тұтынушылар сатып ала алатын тауар
түрлері, тауарды ұсыну және оларѓа сұраным, ақша қаржыларының көлемі,
жұмысорындарынын көп болуы немесе жетіспеуі, жұмысшы көші, қызметкерлердің
еңбек ақы деңгейі.
Кәсіпкерлікті қалыптастырудың әлеуметтік жағдайлары экономикалықпен
тығыз қосылады. Алдымен тұтынушылардың белгілі талѓам мен сғнге сғйкес
тауарларды алуѓа ұмтылуы. Әртүрлі кезеңдерде б‰л қажеттіліктер өзгеруі
мүмкін.
Әлеуметтік-мғдени ортаѓа тғуелді адамгершілік және кіші нормалар біршама
роль атқарады.
Әлеуметтік жағдайлар жеке т‰лѓаның жұмысқа қатынасына әсер етеді. Ол өз
кезегінде оның бизнестің ұсынѓан еңбек ақы шамасына, еңбек жағдайларына
қатынасына әсер етеді.
Кез келген Кәсіпкерлік қызмет сғйкес құқықтық орта шеңбе-
рінде қызмет атқарады. Сондықтан қажетті құқықтық жағдайды жасаудың маңызы
зор. Бірінші орында Кәсіпкерлік қызметті реттейтін, Кәсіпкерлікті дамыту
үшін ең қолайлы жағдай жасай-
тын заңдардың болуы:
• кәсіпорынды ашу және тіркеудің қарапайымдылыѓы мен жылдамдыѓы;
• кәсіпкерлікті мемлекеттік бюрократизмнен қорғау;
• өндірістік Кәсіпкерлік қызметті ынталандыру бағытында
салықтық заңдылықтарды жетілдіру;
Қазақстан кәсіпкерлерінің шет елдермен бірлескен қызметінің дамуы.
1.2 Экономикадағы Кәсіпкерліктің орны
Қазақстанда жүргізілген экономикалық реформа кәсіпкер-лікті дамыту үшін
жаңа болашақты ашты.
Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық маңызы:
- ол нарықтық экономикаѓа икемділік береді;
- халықтың қаржы және өндірістік ресурстарын тартуѓа әсер етеді ;
- монополияѓа қарсы әлеуеті бар
- ғылыми - техникалық прогреске бағытталѓан алғы шарт-
тарды жасайды;
- нарықтық шаруашылықтың еңбекпен қамту және басқа әлеуметтік мәселерін
шешеді.
Кәсіпкерлікті қалыптастыру және кәсіпкерді тәрбиелеу нарықтық
экономиканың даму негізі.
Бұл міндетті шешуде біршама қиыншылықтар мен психоло-гиялық бµгеулерді
жену оњайѓа т‰спейді.
Қазақстан Республикасында Кәсіпкерлік қызметті дамыту-
дың барлық алғы шарттары жасалѓан, соның ішінде меншікті жекешелендіру
бойынша үлкен жұмысжүзеге асты. Сол арқылы Кәсіпкерлікті дамыту үшін мықты
экономикалық негіз жасалды.
Қазақстанда меншік иесіне өз м‰лкін иелену, пайдалану және басқару
құқыѓы берілген, заңмен бекітілген (ҚР азаматтық кодексі).
Меншіктің ‰ш құқыѓы бар.
Бірінші құқық мүлікті іс ж‰зінде иеленуді жүзеге асыру мүмкіндігін
заңдық қамтамасыз ету.
Екінші құқық пайдалы қасиеттерді алу, сонымен қатар одан пайда алу
мүмкіндігін береді.
‡шінші құқық мүліктің заңдық таѓдырын анықтау мүмкін-
дігін заңмен қамтамасыз етеді.
Меншік құқыѓы мен экономикалық тиімділік арасында нақты байланыс бар.
Экономикалық ѓалымдар тµрт маңызды тиімді бөліп көрсетеді:
- ынталандырушы;
- капиталды жинау;
- икемділік;
- мақтаныш.
Заңдар жүйесі меншікті ең жоғары өнімді пайдалану үшін ынтамен
қамтамасыз ету қажет. Меншікті жеткілікті қорғау кезінде, табыстың қандай-
да бір бөлігі міндетті түрде жинау мақсатына арналады. Меншік иелеріне
ресурстарды колдану-
Дағы икемділік әрбір жекелеген жағдайда олардың қызыѓушы-
лықтарына максималды сғйкес ресурстарды алуга мүмкіндік береді.
Меншікті иелену және басқару меншік иесінің өз жетістік-
теріне, өзінің Кәсіпкерлік қызметінің тиімділігіне мақтаныш тудырады.
Өзіндік жеке меншік меншіктік немесе (жалѓа алынѓан) өндіріс құралдарын
қолданып, жеке (жан±ялық) еңбекпен жасал-ѓан материалдық және рухани
құндылықтар болып табылады.
Жеке меншік µркениетті қызметтің басты факторы. Ол өзінің осы тарихи
миссиясын орындауы қажет. Жеке меншік біздің экономикалық процестерге ең
қолайлы ықпалын көрсетеді.
Қазақстан Реопубликасында кәсіпкерлік қызметтің заңдық негіздері 90
жылдарда жасала бастады. Осы бизнес түрінің дамуы және қалыптасу с±рақтарын
реттеуге бағытталѓан заңдар, заңдың және басқа нормативтік-құқықтық
актілер қабылданѓан және қызмет етуде.
Олар Кәсіпкерлікті дамытудың көптеген с±рақтарын қамтиды:
• шаруашылық қызметтің еркіндігі, жеке Кәсіпкерлікті қорғау және
қолдау;
• шаруашылық серіктестікті, акционерлік қоѓамды, µнді-
рістік кооперативті, мемлекеттік кәсіпорынды, жеке Кәсіпкерлікті шаруа
(фермер) шаруашылыѓын әлеуметтік экономиикалық зоналарды дамуты;
• заңды тұлғаларды лицензиялау, мемлекеттік тірікеу;
• Шағын Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау, Кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын азаматтардың және заңды тұлғалар-
дың құқыѓыњ қорғау және басқа.
Нарык, Кәсіпкерліктің өмір с‰ру ортасы болып табылады. Қазақстан
Республикасында әртүрлі нысанДағы нарықтар қалып-
тасуда. Бұл ±зақ мерзімді міндет болып табылады. Ел Президен-
тінің Қазақстан халқына жолдауында көрсетілген «ғлсіз және дамымаѓан
нарықтарда, нарықтың кеңістік әкімшілік жүйе қалдықтарымен тиелген жерлерде
мемлекет нарықты дамытуѓа және осы кеңістікті тазартуѓа араласуы тиіс».
Нарықтык, инфрақұрылымы - биржалар, банктер, сақтандыру компаниялары,
аудиторлық, консалтингтік фирмалар және басқалар дамуда.
Республикада Кәсіпкерлікті, ғсіресе Шағын және орта биз-
несті, мемлекеттік қолдауда кең масштабты шаралар қолданы-лады.
ҚР Президентінің «Шағын Кәсіпкерлікті мемлекеттік қол-
дауды көшейту және дамытуды белсендіру шаралары туралы» Жарлыѓына сғйкес
Шағын Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту мемлекеттік экономикалык саясаттың
маңызды сферасы деп саналады.
Отандық Кәсіпкерлікті дамыту жолынДағы барлық бµгеттер толық жойылды деп
санауѓа болмайды. Қазір Кәсіпкерлік сфераны жылдам дамытуѓа және оның
қызметінің тиімділігін арттыруѓа әсер ететін, механизмдер белсенді
жасалуда.
Кәсіпкерлік экономикада ерекше орын алады, кез келген кәсіпорынның
шаруашылық, қызметінің негізгі тірегі, ал кәсіпкер экономиканың осы к‰рделі
процесінде басты роль атқарады.
Экономикалық процессті адамдар ұйымдастырады. Адамдар осындай процестің
негізгі субъектісі ретінде шыѓады.
Экономикалық процесті - адамдардьщ өзара қатынастарының процесі.
Экономикалық процесс - өмірдің негізі: онсыз қоѓамның қалыпты қызмет етуі
мүмкін емес. Қоѓамның барлық қалѓан жақтарының қызмет етуі ұйымдасқан
экономикалық процеске байланысты. Өзінің қажеттілігін қанаѓаттандыру үшін
адам экономикалык, процеске қатысуы қажет.
Біздің тұрмысымыз экономикалық көзқарас тұрғысынан 1-ші сызбада
көрсетілген.
Сызба 1. Адам қажеттіліктері және оларды қанаѓаттандыру әдістері.
1-ші сызбада көрсетілген шеңбер бойынша қозѓалысты, адам өмір бойы
жасайды. Егер ол экономикалық процеске белсенді қатысу кезінде жинақ жасап
алса, ол қартайѓанда экономикалық жаѓынан тғуелсіз және қорғалѓан болады.
Адамның экономикалық белсендігі оның қызметінің мақсатты болуы, істеген
әрекетіне келесі жеке пайдалануы үшін ақысына жеке табыс алу. Адамның
экономикалық белсенділігінің түрі к‰тілетін, ж‰ктелетін орындалатын
экономикалық процестегі жүзеге асуы тиіс қызметтер, міндеттер.
Адамның экономикалық белсенділігінің екі негізгі түрі бар:
- жалдамалы қызметкер ретінде;
- өндірісті ұйымдастырушы, яғни кәсіпкер ретінде.
Осы әрбір мүмкін түрінің әр қайсының өздеріне тән ерекшеліктері бар.
Экономикалық процеске жалдамалы қызметкер ретінде қатысу, жұмысберуші
немесе оның µкілінің белгілейтін әрекеттерді орындауѓа қызметкердің
келісуіне байланысты.
Кәсіпкердің жолдамалы қызметкерден айырмашылыѓы өзі жасаѓан өндірістік
құрылымДағы (өндірістік процеске тартылѓан жалдамалы қызметкерге
жауапкершілікпен бірге) болып жатқандарѓа толық жауапкершілік алады.
1.3 Кәсіпкерлік қызмет түрлері
Кез келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклының типтік фазаларына
байланысты болғандықтан, Кәсіпкерлік қызметтің келесі түрлерін бөліп
көрсетеді: өндірістік, коммер-
циялық, қаржылык, Кәсіпкерлік.
Соңғы он жылдықта әлемнің барлық экономикалық дамыѓан елдерінде
Кәсіпкерліктің жеке түрі ретінде кеңестік (консалтинг) Кәсіпкерлік бөліп
көрсетілуде.
Көрсетілген Кәсіпкерліктіқ түрлерінің ішінде әр қайсы бірнеше түрлерге
бөлінген. Қазіргі бар Кәсіпкерліктің түрлерін және олардың әр түрлерінің 2
-ші сызба түрінде көруге болады:
Сызба 2. Виды предпринимательской деятельности
Кәсіпкерліктің түрлері
Қоммерциялық
өндірістік
Инновациялық
Ғылыми техникалық
Сактандыру
Тауарлар өндірісі
Қаржылы
Қадрлерді басқару
Акпараттық типология
Мамандандырылѓан кызметкер
өндірістік Кәсіпкерлік Кәсіпкерліктің жетекші түрі деп атауѓа болады.
Мұнда өнімді, тауарларды өндіру, жұмыс, қызметтер көрсету жүзеге асады,
белгілі бір рухани құндылықтар жаса-
лады.
Бірак, осы қызмет сферасы нарықтық экономикаѓа көшу кезінде көп,
жаѓымсыз өзгерістерге ұшырады:
- шаруашылық байланыстар ыдырады;
- материалдық-техникалық қамтамасыз ету б±зылды;
- өнімді өткізу к‰рт тµмендеді;
- кәсіпорындардың қаржы жағдайы нашарлады.
Кәсіпкер алдымен өндірістік қызмет түрін таңдайды, басқа сөзбен
айтқанда, қандай тауарлар, жұмыстар, қызметтер өндіре-тінін ойлайды.
Одан кейін ол тауарды сатып алатын әлеуетті тұтынушы-
лармен қатынас жасайды. Басқаша айтқанда Кәсіпкерлікке маркетингтік қызмет
кіреді. Келісімнің бұл фазасы заңдық жасалуы мүмкін.
өндірісті жүзеге асыру үшін кәсіпкер өндіріс факторларын қолданады:
жұмысшы, өндірістік қорлар, материалдар, ақпараттар. Бас кезінде өндіріс
факторларының біразы кәсіпкердікі болуы мүмкін, ал жетіспейтінін ол
бастамас бұрын немесе Кәсіпкерлік қызметтің жүзеге асу процесінде алуѓа
мәжбүр болады.
Кәсіпкер өз көшімен орындай алмайтын кызметтер мен жұмыстар қажет болса,
онда ол басқа ұйымдар мен адамдарды тартады.
Жұмыстар мен қызметтер ақша төлеуді талап етеді. Егер кәсіпкерде
бастапқы капитал болмаса, ал ақшасы барлардан қарыз алуѓа мәжбүр болады.
өндірістік Кәсіпкерліктің нәтижесі өндірілген тауардың белгілі көлемін
тұтынушыѓа сатып, оларѓа ақша т‰сімін алу.
Венчурлық бизнес. Инновациялық Кәсіпкерлік туралы айта отырып, соңғы
жылдары кең дамыѓан венчурлық бизнесті еске салуѓа болады.
Венчурлық бизнес, әдетте тәуекелді бизнес ретінде түсіндірі-
леді. Бұл технологиялық жаңалық еңгізудің бір түрі.
Венчурлық бизнес ғылыми зерттеулердің нәтижесі ғылымды көп қажет ететін,
жоғары технологиялық облысты коммерцияландыруѓа тән, тиімді алу кепілдігі
жоқ және тәуекел үлесі жоғары.
Венчурлық фирма дегеніміз, әдетте, алдын ала анықталмаѓан табыспен, яғни
капиталды тәуекел салыммен, жаңа технологияны және өнімді жасаумен
енгізумен айналысатын коммерциялық ғылыми-техникалық фирма.
Коммерциялық Кәсіпкерлік. Коммерциялық кәсіпкерлікте негізгі рольді
тауар-ақша, сауда-айырбас операциялары атқарады. Бұл сатып алу-сату
бойынша келісімдер.
өнімді шыѓаруѓа қажет өндірістік қорлармен қамтамасыз етудің қажеті жоқ.
Коммерциялық келісімді нарықты талдау бастайды, нәтижесінде тауарды
сатып алу және сату көлемі, сатып алу бағасы, өткізу бағасы болжанады.
Коммерциялык келісім баѓдарламасына жатады: сатып алу операцияларын
орындауѓа,
- тасымалдауѓа, тауарды сатуѓа, жарнама жұмысын және т.б. жүргізуге
қызметкерді жалдау;
- келесі сату үшін тауарды сатып алу;
- тауарды сақтау және өткізу үшін орындар, қоймалар, сауда нүктелерін
жалдау;
- келісімге тікелей қатыспайтын, бірақ өздерінің ақылы қыз-
меттерін ұсынатын басқа ұйымдар мен адамдардың қызметтерін мен алу және ақы
төлеу;
- келісімді қаржыландыру үшін қарызѓа ақша қаржыларын тарту және
соњынан пайызбен қарызды кайтару; келісімді жасауѓа қажет акпараттарды алу;
- тауарларды тұтынушыѓа өткізу және т‰сім алу;
- келісімді тіркеу, салық төлеу.
Қаржы кәсіпкерлігі. Қаржы кәсіпкерлігінде сатып алу сату объектісі
ерекше тауар ақша, валюта, құнды қаѓаздар.
Коммерциялық қызметтің басқа түрлері сияқты, қаржы-қарыз келісімін құнды
қаѓаздар нарыѓын талдаудан және әлеуетті тұтынушыларды іздеуге, табуѓа
байланысты маркетингтік қызметтен бастайды.
Қаржы кәсіпкерлігінде қызметтің ерекше түрі бөліп көрсе-
тіледі, кәсіпкер құнды қаѓазды өндіреді, оны сатады, белгілі жағдайда және
міндеттемеде қаржы тауары ретінде орналастырады. Оның Кәсіпкерлік
қызметінін, мәні осында.
Қаржы кәсіпкерлігі ақпараттарды біраз көздерден алуды талап етеді. Бұл
ақшаны, валютаны, құнды қаѓаздарды әлеуетті тұтынушылар туралы, валюта
курсы, қарыз пайызы туралы, қаржы қарыз операцияларын жүзеге асыру шарттары
және оларды жасау тәртібі туралы, кәсіпкерге қажет ресурстар көзі туралы
мәлімет-
тер. Егер Мұндай ақпараттар кәсіпкерде болмаса, ол төлеуге сыртқы көздерден
оны алуѓа және оѓан ақшалай сыйлық мәжбүр болады.
Қаржы келісімінің негізгі бөлігі (тұтынушыѓа ақшаны, валютаны, құнды
қаѓазды сату) ерекше назарды және мұқият ресімдеуді қажет етеді.
Сатып алушының қаржылыњ жағдайын мұқият тексеріп, кепілдік мүмкіндігін
бекітіп, сатып алушы үшін кепілдік беруге келісуші кепілді анықтау қажет.
Кеңес кәсіпкерлігі. «Консультант» сөзі латынның «кеңес беруші» сөзінен
шыққан. Өз мамандыѓының с±рақтары бойынша кеңес беретін, белгілі облыстаѓы
маман.
Шетел тғжірибесінде басқару с±рақтары бойынша коммер-циялық , ақылы
кеңес консалтинг деп аталады.
Консалтингтік қызметтер ауызша бір рет айтылатын кеңес түрінде жүзеге
асуы мүмкін. Кµбінесе олар консалтингтік жоба түрінде ұсыналады және оѓан
келесі негізгі кезеңдер кіреді:
- мәселені анықтау (диагностика);
- шешімдерді, жобаны жасау;
- шешімдерді, жобаны жүзеге асыру.
Жобаның көлеміне байланысты қорытынды кезең бірнеше күннен бірнеше
айларѓа созылуы мүмкін. Кей уақытта клиенттен қатынас бірнеше жыл болуы
мүмкін.
АҚШ-та жеке консалтинг саласы - бұл 700 мыњ адам, ал қызметінің жылдық
көлемі 50 млрд. долл. қ±райды.
Бірде бір к‰рделі экономикалық және басқару шешімдері экономикасы
дамыѓан елдерде ѓана емес, дамушы елдерде де кеңесті қоланусыз
қабылданбайды.
Делдалдық. Делдалдық Кәсіпкерліктің түрі. Делдал тікелей өнім
өндірмейді, тауарларды, валютаны, құнды қаѓаздарды сатпайды, қарызѓа ақша
ұсынбайды, бірақ барлық осы операция-лардың жүзеге асуына және сғйкес шарт
жасауына ықпал етеді.
Делдал кµбінесе өндіруші мен тауарды сатушы, бір жаѓынан сатып алушы,
екінші жаѓынан тұтынушы арасында тұрады, оларды Кәсіпкерлік шарттың жасауѓа
біріктіреді.
Бизнестің бұл ерекше түрі басқалармен тығыз байланысты, өндірістік,
сауда-коммерциялық, қаржы кәсіпкерлігін қ±раушы бөлігі; өндірістік,
сауда коммерциялық, қаржы қарыз сферасын-
Дағы делдалдық туралы айтуѓа болады.
Делдалдық сызбасы
А-ақпарат, Аµ-ақпараттар үшін ақша, Ат-делдал сатушы мен сатып алушыдан
алатын ақша.
Сақтандыру кәсіпкерлігі. Мемлекеттік міндетті сақтандыру қазір
әлеуметтік сақтандыру түрінде сақталды - бұл мемлекеттік зейнет ақымен
қамтамасыз ету және медициналық сақтандыру бұл бизнеске жатпайды.
Кәсіпкерлікке мүлікті сақтандыру, өмірді және денсаулықты сақтандыру,
тәуекелді жауапкершілікті сақтандыру түрлері тікелей жатады.
Кәсіпкерліктің әртүрлерінің ‰йлесуі. Кәсіпкерліктің барлық түрлері өзара
бірі бірімен µте тығыз байланысты, бір түрімен айналыса отырып, еріксіз
немесе қызығушылығы бойынша қандай да бір дәрежеде басқасымен кездеседі.
өндірістік кәсіпкерліқ коммерциялыққа ±ласады, µйткені өндірілген тауарды
сату немесе айырбастау қажет.
өндіру мен сату қаржы операцияларына байланысты, ақша қаржысын талап
етеді, сондықтан өндірістік және коммерциялык, Кәсіпкерлік қаржылықпен
тығыз байланысады. Кей кезде бір Кәсіпкерлікте өндіруші, сатушы, қаржыгер
т±тас ‰йлесіп, бірлеседі. Кәсіпкерліктің барлық түрі байланысты және бір
біріне кіреді.
Кәсіпкер оларды өзара ‰йлестіре отырып өндірісті, сауданы, қаржы ісін,
делдалдықты, сақтандыруды шоѓырландыруы мүмкін, соның әсерінен жаңа
бірлескен, кешенді түрлер пайда болады.
1.4 Кәсіпкерді ынталандыру
Қазақстанда Кәсіпкерлік белсендік келесідей ерекшелікпен өзгеше белгімен
көрінеді:
- саяси жағдайдың тұрақсыздыѓы (ескі өмірдің қайта келуінен қорқуды
білдіреді);
- тез баюѓа ұмтылу;
- экономикалық хаос жағдайын өзі үшін тиімді пайдалану мүмкіндігі.
М±ның барлыѓы, ±лттық сипаттагы ерекшеліктер кәсіпкер-
лік сфераѓа адамдардың кіру мотивтеріне әкелді: Оларды мынадай жүйелілікпен
көрсетуге болады:
- аѓымДағы хаостың жағдайды пайдалану арқылы жылдам баюѓа ұмтылу
(халықаралық тғжірибеде іскерлік элитаның 4-5 жылда жеке µкілдерінің жылдам
баюы және экономикалық қ±лдырау жағдайында әлемнің 500 ең бай адамдар
санына енуі сирек):
- мемлекеттік құрылым және мемлекеттік шенеуліктер жаѓы-
нан тғуелдіктен кеткісі келуі, әрекеттердің, еркіндігін алу және өмір с±ру
тғуелсіздігі (соның ішінде кәсіби);
- мемлекеттік бюрократиялық ережелер мен процедураларды жүзеге асыру
мүмкін болмаѓан өз әлеуетін жүзеге асыруѓа ұмтылу (соның ішінде кәсіби
өсу);
- ескі өндірістік құрылымда істеуге болмаѓан идеяларды жүзеге асыруды
ойлау;
- еңбек ақы есебінен өмірдің қолайлы минималды деңгейін қамтамасыз ете
алмау (өзінің материалдық жағдайын жақсартуѓа үміт), Кәсіпкерлік сфераѓа
ену есебінен, ғсіресе кµше кәсіпкер-
леріне тән;
- қызықты іспен еркін және тғуелсіз айналысқысы келуі;
- қоршаѓан орта көзіне өзінің әлеуметтік мәртебесін, беделін арттыруѓа
ұмтылуы;
- өзінің беріктігін, тезімдігін тексергісі келуі;
- мәжбүр болу (мысалы, жұмыстың жоқтығы).
Бұл қатарда жалѓастыра беруге болады, бірақ әрбір кәсіпкер өзінің жеке
мотивінің ықпалында болады.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Кәсіпкерлік мәні неден тұрады?
2. «Кәсіпкер» және «бизнесмен» түсінігінің ±қсастыгы мен айырмашылыѓы
неде?
3. Кәсіпкерлікті дамыту тарихын баяндањыз?
4. Кәсіпкерлік мақсаты неде?
5. Кәсіпкердің маңызды белгілерін сипаттаңыз?
6. Кәсіпкерлікті қалыптастыру үшін қандай жағдайлар қажет?
7. Қандай меншік құқықтарын білесіз?
8. Кәсіпкерлікті дамыту үшін қандай қолайлы жағдайлар қажет?
9. Кәсіпкерлік қызметтің маңызды тиімдерін атаңыз?
Жеке меншіктік жеке бастың (жан±ялық) меншіктен айырма-шылыѓы?
Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық маңызы неде?
Кәсіпкерлікті реттеу және дамыту дегеннен сіз не түсінесіз?
Адамның қандай қажеттіліктері және оларды қанаѓаттан-
дыру әдістері бар?
Кәсіпкерлік қызметтің кандай түрлерін білесіз?
өндірістік Кәсіпкерлік мәні неден түрады?
Коммерциялық Кәсіпкерліктің негізгі мазмұныын не к±рай-ды?
Қаржылық Кәсіпкерлік қызметінің сферасы не?
Кеңестік қызмет, оның әрі дамуының қандай болашаѓы бар?
2 -ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕГІ КӘСІПКЕРЛІКТІ ¦ЙЫМДАСТЫРУ
НЫСАНДАРЫ
2.1 ҚазақстанДағы кғсілкерлікті ұйымдастыру нысандары
Кәсіпкерлік қатысушы - меншік иелерінің санына байла-
нысты келесі нысандарѓа бөлінеді: жеке және ұжымдық.
Кәсіпкерліктің бұл нысандары, өз кезегіндегі Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі реттейтін кәсіпорынның белгілі ұйымдастыру құқықтық
нысандары шегінде жүзеге асады.
Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру нысаны кәсіпорынның әріптестері
арасынДағы қатынас және мемлекеттік ұйымдармен және басқа кәсіпорындармен
қатынас туралы белгілі нормалар жүйесі.
Кәсіпкерліктің ұйымдастыру-құқықтық нысандарын д±рыс таңдау көптеген
факторларѓа байланысты:
• жеке капиталдың болуы немесе оны тарту мүмкіндіктері;
• Кәсіпкерлік қызметтің сипаты және масштабы;
• Кәсіпкерлік жобаны іске асыру мерзімі;
• кәсіпкердің жеке тғжірибесі жµне ұйымдастыру қабілеттері;
• нарық жағдайы және басталатын бизнестің көптеген негізгі
ерекшеліктері, сонымен қатар осы және басқа кәсіпорын нысанда-
рының қасиеттері.
¦йымдастыру-құқықтық нысанды таңдау Кәсіпкерлік жобаны жүзеге асыру
мүмкіндігін қамтамасыз етуі қажет. Оны толыѓырақ қарастырайық. Заңды
тұлғаны қ±русыз кәсіпорындар түріндегі жеке нысандар бастамалық жеке
Кәсіпкерлікке жатады. Жеке Кәсіпкерлікте меншік бір жеке тұлғаѓа жатады.
Әдетте жобаны жүзеге асыру үшін жеткілікті ресурстары бар индивидум және
шешім қабылдау процессін жеке өзі бақылауѓа бейім, толық материалдық және
заңдық жауапкершілік алуѓа дайын, фирманың дара иесі болып, жеке
Кәсіпкерлік нысанын қалайды.
Кәсіпкерліктің осы нысанының артықшылықтары бар, олар тғуелді болмау,
±тқырлық, материалдык, қызыѓушылық және т.б. Жеке Кәсіпкерлік өндірістік
секторда шамалы орын алады, көптеген жағдайларда қол еңбегі мен өндірістің
ғмбебап µтмділігі аз құралдарын қолданады, ЃТП жетістіктерін жеткіліксіз
деңгейде пайдаланады. Жеке Кәсіпкерлікте капиталды тарту, иесінің өзінің
жеке қаржысын салуына негізделген?
Жеке кәсіпкер өзінің кәсіпорынының міндеттеріне барлық өзінің жиынтык,
мүлігімен, жеке меншігімен жауапкершілік алады. Жеке Кәсіпкерлікте пайда
болған тәуекел оның барлық дғулетіне таралады. Кәсіпкерліктің осы түрінен
пайда иесіне тиесілі.
Кәсіпкерлік қызметтің бұл нысаны соңғы жылдары ерекше қарқында дамуда,
Қазақстанда 1998 жылы 40433 жеке кәсіпкер-
лік тіркелген болатын, оның ішінде өнеркәсіпте 1950 адам
(4,8 %), саудада - 29992 (74,2 %), қала және жол кµлігінде - 4020 (10%),
қонақ ‰й мен мейрамханаларда-1815 (4,5%), және қызметтің басқа сфераларында
2656 (6,5 %) адам істейді. Өз кезегінде Кәсіпкерлік нысандарын ұйымдастыру-
құқықтық және ұйымдастыру-экономикалық деп бөлуге болады.
¦йымдастыру-құқық; нысанына серіктестікті, қоѓамдарды, кооперативтерді
жатқызуѓа болады.
Бірақ үлкен көлемдегі қаржы ресурстарын қалаумен қатар, жеке материалдын
жауапкершілік жоғары және тәуекел µседі, сондықтан үлкен жобаларды жүзеге
асыру үшін негізінде «меншік иелерінің саны» белгісі бар, ұжымдық
Кәсіпкерлік нысанын таңдаѓан жµн.
¦жымдық кесіпкерлікте меншік бір уақытта әрбірінің белгілі, үлесі бар
және белгісіз үлесі бар (біріккен меншік) бірнеше субъектілерге жатады.
Оларѓа серіктестік, акционерлік қоѓам, кооперативтерді жатқызуѓа болады.
Серіктестік екі және одан көп әріптестердің қатысуымен құрылады.
Серіктестіктің артықшылыѓы қосымша капиталды тарту мүмкіндігі және
кәсіпорын ішінде әрбір әріптестің білім және қабілеті негізінде мамандануды
жүзеге асыру болып табылады.
Осы нысанның кемшілігі: әрбір қатысушы өзінің салымының мµлшеріне
байланыссыз тең материалдық жауапкершілік алады; бір әріптестің әрекеті
барльқ қалѓаны үшін егер олар осы әрекеттерге келіспесе де міндетті болып
саналады.
Серіктестіктің қатысушылары екі топқа - толық серіктестік
(жауапкершілігі шектелмеген серіктестік) және коммандиттік серіктестер
жауапкершілігі шектелген серіктестікке бөлінеді.
Коммандиттік серіктестікте әріптестердің бір бөлігініде
шектелмеген, ал бір бөлігінде шектелген жауапкершілік болуы
мүмкін. Қоѓам екіден кем емес азаматтар немесе заңды тұлғалар-
дың келісімі бойынша шаруашылық қызметті жүзеге асыру мақсатында, олардың
салымдарын (ақшалай және натуралды түрде) біріктіру жолымен құрылады.
Жауапкершілігі шектелген қоѓам (ЖШҚ) қатысушылары оның міндеттері
бойынша жауап бермейді. Олар тек енгізген салымдарының құны шегінде
жауапкершілік алады. Қосымша жауапкершілігі бар қоѓам қатысушылары
өздерінің барлық мүліктерімен жауапкершілік алады.
Ең көп таралѓаны акционерлік коѓам (АҚ). Олардың ерекше-лігі оларѓа
құнды қаѓаз - акция шыѓару жолымен қажет қаржыны тарту құқыѓы берілген.
Акционерлік қоѓам қатысушылары оларѓа тиісті акциялар құны шегінде оның
қызметінің нәтижелеріне жауапкершілік алады.
Кооперативтер - мүліктік пай журналары негізінде біріккен өндірістік
және шаруашылық қызмет үшін тұлғалар тобы қ±рѓан кәсіпорын.
Кәсіпкерліктің негізгі ұйымдастыру - экономикалық нысан-
дарына: концерндер, ассоциациялар, консорциумдар, синди-
каттар, картелдер, қаржы-өнеркәсіптік топтарды жатқызуѓа болады.
Концерн - қатысу жүйесі арқылы кәсіпорынды бақылайтын көп салалық
акционерлік қоѓам. Концерн өзіне еншілес әртүрлі компаниялардың,
акцияларның бақылау пакетін алады. Өз кезегінде, еншілес компаниялар басқа
акционерлік компания-
лардың, (басқа елдерде орналасқан) акциялардың бақылау пакет-
терін иеленуі мүмкін.
Ассоциация - экономикалық еркін кәсіпорындардың, ұйым-
дардың өз еріктерімен бірігу нысаны.
Ассоциация құрамына белгілі территорияда орналасқан маманданѓан
кәсіпорындар және ұйымдар кіреді.
Ассоциацияны қ±рудың негізгі мақсаты - ғылыми-техника-
лық өндірістік, экономикалық, әлеуметтік және басқа міндеттерді бірігіп
шешу.
Консорциум - ірі қаржы операцияларын бірігіп жүргізу мақсатында
кәсіпкерлердің бірігуі (мысалы, ірі өнеркәсіп жоба-
сына үлкен инвестицияны жүзеге асыру).
Кәсіпкерлердің Мұндай бірігуі ірі жобаға қаржы салу мүмкін-
дігін береді, Мұнда ірі салымдар кезінде туатын тәуекел біршама азаяды.
¤йткені жауапкершілік қатысушылардың көпшілігіне бөлінеді.
Ғылыми-техникалық революция жағдайында консорциумдар жаңа салаларда және
әртүрлі салалардың т‰йіскен жерінде пайда болады, бірлескен ғылыми
зерттеулерді жүргізуді қарастырады.
Синдикат - бір сала кәсіпкерлердің арасынДағы артық бәсекені жою
мақсатымен өнімді өткізуге бірігуі.
Картель бір сала кәсіпорындары арасында өнімге баға туралы, өткізу
нарыѓын, жалпы өндіріс көлеміндегі үлесін бөлу туралы қызметтер және т.б.
келісімді білдіреді.
Кәсіпкерліктің жаңа ұйымдастыру-экономикалық нысандары қаржылық
өнеркәсіптік топтар, ол өнеркәсіптік, банктік, сақтандыру және сауда
капиталдың, сонымен қатар кәсіпорынның (интеллекттік) парасаттық әлеуетін
біріктіру.
2.2. Экономикасы дамыѓан елдердегі коммерциялық
кәсіпорындардың негізгі нысандары
Бұл нысанѓа жеке меншік Кәсіпкерлік фирма, әріптестік, корпорация
жатады.
Фирма дегеніміз шаруашылык, еркіндігі бар, өндірістік және басқа
қызметпен айналысатын экономикалық, субъект.
Жеке меншік Кәсіпкерлік фирмасы - иесі өз қызыѓушы-
лыѓынмен ісін еркін жүргізетін кәсіпорын.
Ол фирманы басқарады, барлық пайданы алады, барлық оның міндеттері
бойынша жауапкершілік алады.
Фирма иесі қызметкерлерді жалдау және жұмыстан шыѓару құқыѓы бар
келісімдер, шарттар жасайды.
Жеке меншік Кәсіпкерлік фирманың артықшылыѓы оны ұйымдастыру, басқару
қарапайымдылыѓы, еркін әрекет, µте көшті экономикалық мотивация (барлық
пайданы бір адам алады).
Мұндай фирманың кемшілігі - қаржы және материал ресурста-
рының шектелуі, өндірістің және басқарудың ішкі мамандануы-
ның дамыѓан жүйесінің болмауы, шектелмеген жауапкершілік.
Әріптестік - бұл бірнеше тұлға ұйымдастырѓан, бірігіп иелене-
тін және оны басқаратын кәсіпорын, фирма.
Мұнда барлық әріптестердің маңызды құқықтары бар, бірақ жауапкершлігі
шектелген, яғни фирма қызметіне толық жауап беретін негізгі қатысушылармен
қатар, олардың іске салымдары-
ның сомасы шегінде жауапкершілік шектелетін әріптестер болуы мүмкін
(жауапкершілігі шектелген әріптестер деп аталады).
Әріптестік жағдайында кәсіпорын, фирма қызметінің басталуы мен
жалѓасуына байланысты қаржы с±рақтарын шешу жеңілірек. Мұнда жеке меншікті
Кәсіпкерлік фирмасына қара-
ѓанда еңбекті бөлу, өндірісті және басқаруды мамандандыруды қолдануѓа
болады.
Әріптестіктің кемшілігі - қызметтердің бөлінуі, соның әсерінен
әрекеттердің келіспеушілігі және тіпті әріптестердің сыйыспау-
шылыѓы пайда болуы мүмкін.
Қайшылықтардың тууы және істен бір немесе бірнеше әріптестің шыѓуы
нәтижесінде серіктестіктің ыдырауына қауып туады.
Корпорация әрбір меншік иесіњ жауапкершілігі осы кәсіп-
орынѓа салѓан оның салымымен шектелетін заңды тұлға түрін-
дегі кәсіпорын немесе фирма.
Корпорация - үлес негізіндегі қоѓам. Жекелеген тұлғалар акцияларды ала
отырып корпорацияның меншік иелері болады. Осылайша көптеген адамдардың
қаржы құралдары тартылады.
Акция ±стаушылар дивиденд түрінде табыстың бір бөлігін алады. Олар тек
акцияны сатып алѓанда төлеген сомада ѓана тәуекел етеді. Корпорация оның
иелері - акционерлерден тғуелсіз өмір с‰реді, бұл корпорацияѓа салыстырмалы
тұрақты қызмет етуге мүмкіндік береді.
Корпорацияның кемішліктеріне біріншіден, әртүрлі теріс пайдалану үшін
белгілі мүмкіндіктерінің болуын жатқызуѓа болады. ¦сақ және орташа акция
иелері корпорацияның қызметіне қандай-да бір пәрменді бақылауды жүзеге
асыра алмайды.
2.3. АҚШ және Жапонияда Кәсіпкерлік қызметті
ұйымдастыру ерекшеліктері
АҚШ-таѓы Кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктері. Бизнестің ұйымдастыру-
құқытың формаларының ішінде АҚШ- та жеке кәсіпорын кең таралды. Бұл
нысанды негізінен ±сақ кәсіпорындар таңдайды.
Мұнда кәсіпкердің жауапкершілігі шектелмеген болып табылады. Сот талабы
оның барлық мүлігіне бағытталуы мүмкін. Жеке кәсіпорын бөлшек және ±сақ
кµтерме сауда облысында, қызмет көрсету сферасында қызмет етеді.
Мұндай кәсіпорындарды тіркеу процедурасының айрықша қарапайымдылыѓын
атап көрсетуге болды. Жеке кәсіпорынды тіркеуге қандай-да бір нысандылықты
(формальдықты) орындау талап етілмейді. Жалғыз ресми қ±жат салық
декларациясы. Қаржылық жазбалар міндетті емес. Оларды жүргізу алдымен
салықтық мақсатта қажет.
Сонымен қатар қызметтің біршама түрлерімен айналысу үшін сғйкес штаттың
әкімшілік ұйымдарының лицензиясы талап етіледі. АҚШ-та ресейлік
серіктестікке ±қсас әріптестер туралы заң немесе әріптестер арасынДағы шарт
негізінде қызмет етеді. Жауапкершілік бірдей мипатта болады. Жалпы
әріптестік 1914 жылы қабылданѓан және 44 штатта әрекет ететін әріптестік
туралы біркелкі заңмен реттелетінін көрсете кету қызықты.
Әріптестіктің басқа өндірістік-құқықтық нысаны жауапкер-
шілігі шектелген әріптестік,Мұнда қатысушы-әріптестердің екі категориясы
бар: толық және шектелген жауапкершілік. АҚШ-та әріптестік 1916 жылы
қабылданѓан және 47 штатта әрекет ететің,1978 жылы заңмен т‰зетілген
шектелген әріптестік туралы заңмен реттеледі.
АҚШ-таѓы бизнестің ең кең таралѓан және ғмбебап нысаны корпорация болып
табылады.Американдық корпорация өз қызметін ішкі регламент пен жарѓыѓа
сғйкес қ±рады.
АҚШ- таѓы Шағын бизнес әкімшілігінің мәліметтері бойынша елде 1994 жылы
22,1 млн.кәсіпорын саналѓан, оѓан корпорация, әріптестік және жеке
компаниялар кіреді.
Фирманың алДағы дамуының негізгі старттық алањы жеке компания,жеке
Кәсіпкерлік фирма-Кәсіпкерліктің классикалық нысаны. Мұндай компания бір
заңды тұлғаның жеке меншігінде болады. 1994 жылы АҚШ-таѓы барлық құрылымнан
жеке кәсіп-
орындар 16,0 млн. немесе 72,4%, корпорациялар - 4,5 млн., немесе 20,4 %, ал
әріптестік фирмалар 1,6 млн.,аз немесе 7,1%.
АҚШ-та соңғы жылдары жауапкершілігі шектелген компа-
ния (LLC) сияқты, бизнестің ұйымдастыру-құқықтық нысаны кең таралуда.
Бұл гибридтік немесе шоѓырланѓан құқықтық құрылым,онда корпорация
(қатысушылардың шектелген мүліктік жауапкер-
шілігі) және әріптестік (LLC табыстарына әріптестердің табыста-
рына яғни оның қатысушыларының тек табыстары ретінде салық салынады).
Олардың корпорация алдынДағы негізгі артықшылықтары осында,пайдаѓа да
салық төлейді.
Осылайша LLC салықтық жоспарлау үшін толық қ±птауѓа болады. Ал имиджді
талап ететін бизнес үшін корпорация жақсы келеді.
ЖапонияДағы Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру ерекшелік-
тері.
Жапонияда шаѓан және орташа кәсіпорындар 1986 жылы өнеркәсіптің µњдеуші
салаларының барлық жеке фирмалардың 99,3% қ±рады.
Тғуелсіз кәсіпорындар. Олардың жан±яларының м‰шелері кәсіпорын иелері
барлық еңбекшілердің 22,7% қ±райды.
Мұнда еңбек ақының мердігерлік жүйесі кең қолданылады. Шағын және орта
кәсіпорындарды әлеуметтік қарыз коопера-
тивтері қаржылыландырады. өндірісті басқарудың жапондық жүйесінің
тиімділігі және ±тымдылыѓы жоғары екенін атап көрсеткен жµн. Онда
Кәсіпкерлікті және жаңалықтар еңгізуді дамыту, қызметкерлердің қамын ойлау
арқылы жоғары пайда алумен ‰йлеседі.
Жапонияда барлық маңызды көрсеткіштер бойынша барлық ұжым атынан топтық
кәсіпкер басым.
Жапон басқарушылары мен басқа қызметкерлерінің өз фирмасымен теңестіру
дәрежесі µте жоғары.
Жапондық бµтен адаммен танысқанда, алдымен өзі қызмет ететін компанияны,
содан кейін ѓана өз атын атайды.
Жапондық қоѓамда тарихи қалыптасқан еңбекке табыну және бастық мен
баѓынушы арасынДағы қатынастың ғлсіз реттел-ген сипатты, ЖапонияДағы
корпорацияларда кәсіпкеліктің топтық нысанының жоғары деңгейде дамуына
ықпал етті. Маңыз-
ды Кәсіпкерлік шешімдерді (мысалы,жаңа өнімді өндіру жµнінде) барлық
уақытта жоғары басқарушылар қабылдайды, бірақ осы шешімдерді дайындауѓа
тµмен тұрѓан топтар міндетті түрде қаты-
сады.
2.4 Ресейдегі Кәсіпкерлік қызметтің
қазіргі нысандары
Ресейде Азаматтық кодексе сғйкес Кәсіпкерлік (коммерция-
лық) қызметтің келесі ұйымдастыру-құқықтық нысандары құрылады
- шаруашылық серіктестік пен қоѓамдар
- өндірістік кооперативтер
- мемлекеттік және муниципальды унитарлық кәсіпорындар
Шаруашылық серіктестік қатысушылары белгілі шаруашы-
лық қызметті бірге жүргізу үшін кәсіпорын құрутуралы өзара шарт жасау болып
табылады. Толық серіктестіктің мүлігін қалыптас-
тыру қөзі, оның қатысушыларының салымдары.
Толық серіктестің қатысушылары серіктестіктің міндеттері бойынша өз
мүлігімен жауапкершілікті бірге алады. Аралас (коммандттік) серіктестікте
(немесе сенімге негізделген) жағдай басқаша.
Серіктестік атынан Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын және
серіктестің міндеттемелері бойынша өз мүліктерімен жауап беретін
қатысушылармен қатар бір немесе бірнеше қатысушы салымшылар
(коммандитистер) болады. Олар серіктестік қызме-
тіне байланысты шыѓындар тәуекелін өздері енгізген салым сомасы шегінде
алады.
Коммандитистер серіктестіктің Кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруѓа
қатыспайды.
Сенімге негізделген серіктестіктіқтің толық серіктестік сияқты жарѓысы
болдмайды. Ол барлық толық серіктестіктер қол қойѓан құрылтайшылық шарт
негізінде құралады және қызмет етеді.
Кәсіпкерлік (коммерциялық) кәсіпорынның келесі тобы - шаруашылық қоѓам:
жауапкершілігі шектелген қоѓам, қосымша жауапкершілігі бар қоѓам,
акционерлік қоѓам, еншілес және тғуелді қоѓамдар.
ЖШҚ бір немесе бірнеше тұлғалармен құрылады ЖШҚ қатысушылары оның
міндеттері бойынша жауап бермейді және қоѓам қызметіне байланысты шыѓындар
тәуекелін өздері енгізген салым құны шегінде алады.
Қосымша жауапкершілігі бар қоѓам қатысушыларының ЖШҚ айырмашылыѓы, оның
міндеттері бойынша өз м‰лкімен қоѓамның құрылтайшылық қ±жатымен
анықталмаѓан, олардың салым құнына барлық үшін бірдей есе мµлшерінде бірдей
жауапкер-
шілік алады.
Қатысушылардың бірі к‰йзеліске ұшыраса оның жауапкерші-
лігі қоѓам міндеттері бойынша қалѓан қатысушылары арасында олардың
салымдарына пропорционалды бөлінеді.
Қазіргі жағдай да Кәсіпкерліктің кең таралѓан нысаны акцио-
нерлік қоѓам болып табылады. Олардың көпшілігі мемлекеттік және муниципалды
кәсіпорындарды жекешелендіру жолымен құрылады.
АҚ жарѓылық қоры белгілі ақша санына бөлінген. АҚ қатысу-
шылар (акционерлер) оның міндеттемелері бойынша жауап бермеді, қоѓам
қызметіне байланысты шыѓын тәуекелін, өздеріне тиесілі акция құны шегінде
алады.
АҚ ашық және жабық болуы мүмкін. Ашық акционерлік қоѓам қатысушылары
өздеріне тиесілі акцияны басқа акционер-
лердің келісімінсіз беруіне болады.
Ашықтан айырмашылыѓы жабық АҚ акциялары тек оның құрылтайшылары
ортасында немесе алдын-ала анықталѓан адам-
дар ішінде бөлінеді. Мұндай қоѓамдар өздері шыѓаратын акция-
ларѓа ашық жазылуды құқыѓы жоқ.
Жабық АҚ акционерлері бұл қоѓамның басқа акционерлерге сатылатын
акцияларды алу да артықшылық құқыѓы бар.
Ашық және жабық АҚ құрылтайшылық қ±жаты құрылтай-
шылар бекіткен жарѓы.
Алѓаш рет Азаматтық кодекспен еншілес және тғуелді қоѓамдар анықталады.
Егер басқа (негізгі) шаруашылық қоѓам немесе серіктестік оның жарѓылық
қорына қоѓам немесе серіктестік оның жарѓылық қорына қатысу көші бар немесе
осы қоѓам қабылдайтын шешім-
дерді анықтай мүмкіндігі болса еншілес қоѓам деп танылады.
Еншілес қоѓам негізгі қоѓамның (серіктестіктің) қарыздары бойынша жауап
бермейді. Негізгі қоѓам (серіктестік) еншілес қоѓамдар жасаѓан келісімдерге
еншілес қоѓамдармен бірге жауап береді.
Тғуелді шаруашылық қоѓамның экономикалық мәртебесі өзгешелеу шаруашылық
қоѓам, егер басым немесе қатысушы қоѓамда АҚ дауыс беретін акцияларының 20%
кµбі немесе жарѓы-лы қоры 20% болса жауапкершілігі шектелген қоѓам тғуелді
шаруашылық қызмет саналады.
Кәсіпкерлік кәсіпорынның біршама өзгешелеу ұйымдастыру - құқықтық нысаны
өндірістік кооператив болып табылады.
өндірістік кооператив немесе артель- олардың жеке еңбегіне немесе басқа
қатысуына негізделген, өндірістік немесе басқа шаруашылық қызметті бірге
жүргізу үшін азаматтардың еркін бірігуі.
өндірістік кооперативте оның м‰шелерінің мүліктік пайлық жарналары
біріктіріледі. Мұндай кооперативтің қызмет сферасы өндірістен басқа,
өнеркәсіп, ауыл шаруашылық және басқа өнім-
дірді µндеу, сату, жұмыстарды орындау, сауда, тұрмыстық қызмет, басқа
қызметтерді көрсету.
өндірістік кооперативтің құрылтайшылық қужаты оның м‰шелерінің жалпы
жиналысы бекіткен жарѓы. өндірістік коопе-
ративтің маңызды ерекшелігі, ол акция шыѓаруѓа құқыѓы жоқ, сонымен қатар
кооперативтің әрбір м‰шесінің жалпы жиналыстың шешім қабылдауында бір
дауысы болады. Кәсіпкерлік (коммер-
циялық) кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық нысанының ортасынДағы негізгі
орында мемлекеттік және муниципальды унитарлық кәсіпорындар тұрады.
Унитарлық кәсіпорын мүлігі бөлінбейді және кәсіпорын қызметкерлері
немесе басқа тұлғалар арасында үлестерге бөлінуі мүмкін емес.
Унитарлы кәсіпорын нысанында тек мемлекеттік және муниципалды
кәсіпорындар құрылуы мүмкін. Мемлекеттік және муниципалды унитарлық
кәсіпорын мүлігі сғйкес мемлекеттің немесе муниципалдың меншігінде болады.
Ол шаруашылық жүргізу немесе оперативті басқару құқыѓы бар кәсіпорынѓа
жатады.
Оперативті басқару құқыѓы негізіндегі унивтарлық кәсіпорын федеральдық
қазыналық кәсіпорын деп аталады.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Кәсіпкерлік нысандары сипаттаңыздар
2. Кәсіпкерліктің ұйымдастыру-құқықтық нысанын таңдау факторларын
атаңыздар.
3. Кәсіпкерліктің ұйымдастыру-құқықтық нысандарына қандай субъектілер
жатады?
4. Кәсіпкерліктің ұйымдастыру-экономикалық нысандарына қандай
субъектілер жатады.
5. Экономикасы дамыѓан елдерде коммерциялық кәсіпорын-
дардың қандай негізгі нысандары бар.
6. АҚШ-таѓы және ЖапонияДағы Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың
ерекшеліктері қандай?
7. Ресейдегі Кәсіпкерлік қызметтің қазіргі қандай нысандары бар?
3 -ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КҒСПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.І Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу түсінігі және мәні
Экономиканы кез келген елде, кез келген қоѓамдық-саяси және әлеуметтік-
экономикалық жүйеде мемлекеттік ‰йым арқылы мемлекет реттейді.
Орталықтандырылѓан экономикасы бар елдерде мемлекеттің араласуы, оның
экономиканы басқаруѓа қатысуы директивті жоспарлар, қатаң заңдар түрінде
материалдық, қаржылық, табиѓи және тіпті еңбектік қорлар мемлекет
қарауында, мемлекеттік бюджет және қаржы ұйымдары арқылы ақша қаржыларының
негізгі бөлігі орталықтан бөлуге орталықтандырылѓан түрде тура, тікелей
нысанда анаѓ‰рлым елеулі көрінеді.
Нарықтық экономикасы бар елдерде мемлекеттің және оның ‰йымдарының
кәсіпорындардың және кәсіпкерлердің экономи-
калық қызметіне араласу деңгейі біршама аз және жанама сипатта болады.
Мемлекет экономикаѓа заңдық шектеулер, салық жүйесі, міндетті төлемдер мен
аударулар, мемлекеттік инвестициялар, субсидиялар, жеңілдіктер, несие беру
мемлекеттік әлеуметтік және экономикалық баѓдарламалар арқылы әсер етеді.
Кµбінесе нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік араласудың шектеулігі
өндіріс құралдарына жеке, акционерлік, ‰жымдық, жерге меншік құқыѓын қоса
алѓанДағы меншіктің әр түрлі нысанына байланысты. Меншік құқыѓы, меншік
иелерінің мемлекет және оның басқару ұйымдарынан салыстырмалы тғуел-
сіздігін қамтамасыз етеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қоѓам үшін қажетсіз экономикалық қызмет
түрлерін шектеуге немесе басып тастауѓа, Кәсіпкерліктің біраз нысандарын
(фермерлік шаруашылық эконо-микалық қызметтің Шағын нысанын, қайырымдылық
қызмет түрлерін) қолдауѓа бағытталуы мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік реттеу өзінің басты мақсаты етіп мемлекеттің,
т‰тас қоѓамның, халықтың әлеуметтік қорғалмаѓан қабаттарының м‰ддесін
сақтауды қояды.
Мемлекет экономикалық бостандық жағдайынДағы қоѓамдық м‰дделерге
жекелеген аймақтардың, әлеуметтік топтарының, салалардың, монополияның,
Кәсіпкерліктің, жеке тұлғаның м‰дделері және ынталары қысым жасалмауын
қадаѓалайды. Мемлекеттік реттеу болашақ ±рпақтың, қоршаѓан ортаны қорғау-
дың м‰дделерін қорғауѓа, оның ластануының, табиѓаттын қ‰руы-ның алдын алуѓа
бағытталѓан. Мемлекет экономикаѓа тек белгілі жағдайлар мен алғы шарттар
болғанда ѓана араласуы қажет. Олар жаѓымды және теріс болуы мүмкін.
Теріс жағдайлар дегеніміз республиканың т‰тас экономика-
сына және Кәсіпкерлік қызметке теріс әсер ететін, экономиканың әртүрлі
сфераларынДағы кез келген түрдегі теріс қ‰былыстар мен тенденциялардың
пайда болуы. Б‰л тенденциялар мен қ‰былыс-
тар мәні бойынша, экономикаѓа әсер етуінің теріс к‰ітімі бойынша µте көп
түрлі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты экономи-
калық және әлеуметтік түрақтылықты жасау және өзгермелі жағдайларѓа оның
бейімделуі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында олар әртүрлі міндеттерді шешеді:
- экономикалық өсуді ынталандыру;
- еңбекпен қамтуды реттеу;
- салалық және аймақтық құрылымда озық ілгері жылжуды мадақтау;
- экспортты қолдау.
Мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары, нысандары, ауқымы экономикалық
және әлеуметтік мәселелердің сипаты мен µткірлігімен анықталады.
Мемлекеттік реттеудің субъектісі шаруашылық м‰дделерді орындаушылар,
тасымалдаушылар, білдірушілер болып табы-
лады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу объектілері сфералар, салалар, аймақтар,
елдің әлеуметтік-экономикалық өміріндегі жағдайлар, қ‰былыстар және
шарттар, бірден шешілмейтін немесе болашақта шешілетін туылѓан немесе тууы
мүмкін қиындықтар мен мµселелер, б‰л мәселелерді шешу қажет.
Нарықтық қатынастар жағдайында экономика экономикалық (жанама) және
әкімшілік (тура) әдістермен реттеледі.
Экономикалық және әкімшілік әдістер қарама-қарсы болып табылады. ¤йткені
әкімшілік әдіс іс-әрекеттің бостандыѓын шектейді.
Мемлекетті реттеудің экономикалық әдісі негізгі нысанда шыѓады: несие
ақша және бюджеттік салық.
Несие-ақша нысаны ақша-несие саясатының қ‰ралдарын міндетті резервтер
нормасын, банк аралық несие ставкасын, қ‰нды қаѓаздар нарыѓынДағы
мемлекеттік облигациялар мен операция-
ларды қолдану арқасында айналымда бар ақша және несие қолай-
лылыѓы санынДағы өзгерістерді топшылайды.
Мемлекет инфляцияѓа қарсы түрады, проценттік ставка-
ларды, олар арқылы инвестициялық процесті, өндірісті және еңбекпен қамтуды
реттейді.
Бюджет салық нысаны жоғары ж‰мыссыздық және тµменгі инфляция кезеңінде
‰лттық экономиканы ынталандыруга немесе жоғары инфляция мен тµменгі
ж‰мыссыздық кезеңінде оны баяулатуѓа бағытталѓан салық салу және ‰кімет
шыѓындарының баѓдарламаларын топшылайды.
Әкімшілік әдістер мемлекеттік билік көшіне негізделеді және қаржылық
ынталандыру, материалдық м‰дделілік шаралармен байланысты емес; олар
капитал айналымының экономикалық жағдайын емес, оның қызметінің сыртқы
мүмкіндігін анықтайды.
Мемлекеттің ролі уақытында теріс тенденцияларды және қ‰былыстарды,
олардың туу себептерін анықтаудан және оларды жою бойынша сµйкес шараларды
қабылдаудан тұрады.
Мемлекеттің араласуы үшін жағдайлар болуы мүмкін:
- ±лттық қауіпсіздік талаптары;
- қоѓамДағы әлеуметтік ширыѓу, экономикаДағы теріс қ±бы-
лыстар (өндірістің қ±лдырауы, инфляция, ж‰мыссыздықтың жоғары
деңгейі, құрылымдық, теңсіздік, бюджеттің жетіспеу-
шілігі, әлемдік нарықта өнімнің бәсекелестік қабілетсіздігі, инвестициялық
қ±лдырау және т.б.);
- Қоршаѓан ортаның нашарлауы және т.б. Жаѓымды деге-
німіз экономиканың әртүрлі сфераларында әртүрлі жаѓымды қ±былыстар мен
тенденциялардың пайда болуы. Бұл жағдайда мемлекеттің ролі оларды уақтылы
анықтаудан және оларды қолдау бойынша шаралар қабылдаудан тұрады.
Жағдайларды және алғышарттарды білу мемлекеттің араласуы үшін жеткілікті
емес, мемлекет олардың яғни белгілері негізінде сапалық жағдайына бағалау
жүргізуге болатын белгі-
лерін білуі тиіс.
Жұмыссыздық нарықтық экономиканың ажырамас элементі болып табылады. Оның
белгілі деңгейі - жұмыскөшінің санынан 4-6 % қалыпты немесе ањталѓан болын
саналады. Және жұмыс-
сыздықтың табиѓи деңгейі деп аталады. Бұл жұмыссыздық тиімді ж‰мысты
іздеумен, маусымдық ‰зілістермен, сонымен қатар осы немесе басња
мамандықтарѓа с‰ранымның өзгеруімен байланысты.
Сондықтан мемлекет ж‰мыссыздықты реттеуге тек оның табиѓи деңгейінен 4-6
% асып кеткенде, яғни өндірістің қ±лды-рауына байланысты циклдық
жұмыссыздық басталѓанда араласуы қажет. Осылайша ж‰мыссыздықтың белгісі
оның деңгейі болып табылады.
Инфляция тауарлар мен қызметтерге бағаның жалпы дең-
гейінің өсуі, б‰л ж‰мыссыздыққа қараѓанда к‰рделі қ‰былыс. Инфляция µлемнің
барлық елдеріне тµн, µйткені тауарлар мен қызмет көрсетулерге баға тұрақты
шама емес, олар барлық уақытта қозѓалыста болады.
Сондықтан белгілі деңгейге дейін ол к‰рделі қауіп тудырмай-
ды. Инфляция б‰л деңгейден жоғары болса экономика және жалпы қоѓам үшін көп
зиянын тигізеді. Сондықтан мемлекет осы процесті, инфляцияның оның
бақылауынан шыѓып кетпеуін қадаѓалауы тиіс. Мемлекет қолданатын шаралар,
инфляция деңгейіне байланысты.
Осы белгіге байланысты баяу, шоқырақтаѓан гиперинфляция деп бөлінеді.
Баяу иифляция да баға жылына 10 %-дан аз µседі. Шоқырақтаѓан инфляцияда
баға 20-200% аралыѓында µседі. Гиперинфляцияда баға одан да жылдам µседі.
Мемлекеттің инфля-
цияѓа қарсы шаралары инфляция деңгейіне және оны тудырѓан себептерге
байланысты.
Осыдан инфляцияның 2 түрін бөледі:
- сұраным инфляциясы;
- өндіріс шыѓындарының өсуінен немесе жиынтық сұраным-
ның азаюынан болған инфляция. Олардың әр түрлерінің өз ерекшеліктері бар.
Сондықтан оларды сауықтыру жолдары да әртүрлі.
Бюджеттің жетіспеушілігі бұл мемлекет шыѓындарының оның табыстарынан
артуы. Әртүрлі елдердің тғжірибесі көрсеткендей мемлекет оны теңестіруге
емес, ол белгілі шамадан аспауына ұмтылуы қажет.
Бұның белгісі ретінде жалпы ±лттық өнімдегі немесе жалпы ішкі өнімдегі
жетіспеушіліктің үлесі шыѓады. Сондықтан мемлекеттің міндеті бұл белгінің
алдын ала анықталѓан және босатылѓан шамадан аспауы.
Бағалар мемлекет тарапынан тұрақты назар және реттеу объектісі. Бағалар
өндірушілермен, тұтынушылардың кµтерме және бөлшек саудагерлердің,
экспортерлер мен импортерлердің топтық м‰дделері қақтығысатын экономикалық
және әлеуметтік-саяси өмірдің нүктесінің бірі болып табылады. Баға жасау
процесіндегі мемлекеттің тікелей араласуы акциз тауарларѓа бағаны қоюдың
мемлекеттік саясаты болып табылады. Бағаны қалыптастыруѓа мемлекеттік
жµрдем ақшалар тікелей ықпал етеді. Осындай жµрдем ақша түрлерінің бірі -
бағалық яғни, өндірушілер немесе тұтынушыларѓа арнайы қосымша ақы арқылы
бағаны тµмендету.
Бағаны реттеудің тиімді қ‰ралы қосылѓан құнѓа салынатын салық.
Мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бағыты сыртқы сауда
бағаларына мемлекеттің ықпалы болып табылады. Экспортты мемлекеттік
мадақтау, экспортерлерді салықтан босату, жеңілдік несиелер және кµлік
тарифтерін ‰сыну µлемдік нарықта баға бµсекесі жағдайында елеулі түрде
көрінеді.
Мемлекеттік реттеудің маңызды құралы тауарлар мен қызмет көрсетулерге
бағаны белгілеу.
Қор жинау саясаты бюджеттік шыѓындармен байланысты реттеу жүйесін
‰сынады.
Бюджет шыѓындары дегеніміз - мемлекет институттарын ‰стауѓа, сонымен
қатар тауарлар мен қызмет көрсетулерді мемлекеттік сатып алуѓа ж‰мсалѓан
шыѓындар.
Мемлекеттік бюджет шыѓындары саяси әлеуметтік сатып алуѓа ж±мсалѓан
шыѓындар.
Мемлекеттік бюджет шыѓындары саяси әлеуметтік және шаруашылық реттеу
қызметтерін орындайды. Бюджет шыѓыда-
рынДағы бірінші орынды әлеуметтік баптар алады: әлеуметтік жәрдем ақы,
білім, денсаулық сақтау және т.б.
Сыртқы саясатты материалдық қамтамасыз ету және қару-
ландыру шыѓындары, әкімшілік басқару шыѓындары, тұтыну тауарлары мен қызмет
көрсетулер с‰ранымына ықпал етеді.
Қоршаѓан ортаны қорғау мен қалпына келтіруді мемлекеттік реттеу
экономиканы мемлекеттік басқару мен реттеуде маңызды орын алады. Табиѓат
қорғау шараларымен мемлекеттік басқару барлық халық шаруашылыѓы жүйесіне
кіреді.
Сыртқы экономикалық байланыстар мемлекет тарапынан реттеуге м‰қтаж
болады. Сыртқы экономикалық байланысты мемлекеттік реттеу - бұл мемлекет
және ±лт м‰дделеріне, мақсатта-
рына, міндеттеріне сғйкес елдер арасынДағы экономикалық қатынастарѓа ықпал
етудің мемлекет ‰йымдары мен қызметтері қолданатын нысандар, әдістер мен
қ‰ралдар жиынтығы.
өндірісті реттеудің басты объектісі ретіндегі халық аралық саудаѓа
кедендік тарифтер, салықтар, шектеулігі шарттар, мемлекет аралық келісімдер
мен шарттар, мемлекет аралық келісімдер мен шарттар, экспорт пен импортты
ынталандыру шаралары сияқты құралдар мен тәсілдер қолданылады.
3.2 Кәсіпкерлік қызметті реттеудің нормативтік
және заң аспектілері
Қазақстанда Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуының негізі Кәсіпкерлікті
қолдау мен дамытудың мемлекеттік баѓдарла-
масында салынѓан. Алѓаш рет б‰л с‰рақтар 1990 ж. желтоқсанда қабылданѓан.
"ҚССР-да Кәсіпкерлікті дамыту және шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы"
ҚР заңында қарастырылды.
1992 шілдеде "Жеке Кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы" заң
қабылданды. Онда жеке Кәсіпкерлік тауарларѓа (ж‰мысқа, қызмет көрсетулерге)
сұранымды қанаѓаттандыру жолымен пайда немесе жеке табыс алуѓа бағытталѓан
азаматтар-
дың қызметі, сол азаматтың меншігіне негізделген және кәсіпкер-
лік оның атынан, өз тәуекелімен және оның жеке дара мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асады, немесе ұжымдық меншік атынан, оның
тәуекелімен, заңды тұлғаның (ұжымдық кәсіпкер-
лік) мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асады.
Жеке Кәсіпкерлікке - акциялардың бақылау пакеті немесе пайыздық
қатысудың үлкен үлесі мемлекетке тиісті заңды тұлғалардың қызметі жатпайды.
Жеке кәсіпкерлердің меншігіне қол с‰ѓылмайды және заңмен қорғалады. Жеке
кәсіпкердің шаруашылық субъектісінің қызме-
тін тоқтату және мәжбүрлеп жоюды тек сот шешімімен ѓана шешіледі.
Еркін Кәсіпкерлік жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеуге байланысты
бірнеше мәселелер бар:
- кµбінесе ‰кімет жеке т‰ліаѓа караѓанда аз хабардар болады, µйткені
анык ақпарат қымбат тұрады;
- табиѓи монополия, кызметтер бір жалғыз фирмаѓа аса үнемді ұсынылады
(газбен жабдықтау, сумен жабдықтау, телефо-
низациялау және т.б.);
- бағада немесе нарықтың қалыпты қызметінде көрінбейтін сыртқы
шыѓындар, мемлекет тауарлар мен қызмет көрсетуді және артық тұтынуды
т‰зетіп отыруы қажет, б‰л сыртқы шыѓындарѓа әкеледі;
- мемлекеттік экономиканы қажетті ақша санымен қамта-
масыз ету;
- қоѓамдық тауарларды тұтыну, яғни барлық азаматтар тұтынуѓа
қатысатындарды (т±тас энергия жүйесі, ±лттық қорға-
ныс, ±лттық коммуникация көздері және т.б.).
30.08.1995ж. қабылданѓан ҚР Консититуциясында 25-ші баптың 4-ші
тарауында Кәсіпкерлік қызмет бостандыѓына әрбір азаматтың құқыѓын жариялау
ерекше көрсетілген. 17.08.1994 ж. №912 ҚР министрлігі кабинетінің
қаулысымен 1994-1996 жылдарда ҚР-да Кәсіпкерлікті Мемлекеттік қолдау және
дамы-
туды жүзеге асыру бойынша міндеттер мен шаралар жоспарлары бекітілді.
1995 жылдың аяѓында 1996-1998 жылдарда экономикалық реформаларды
тереңдету бойынша ҚР ‰кіметі қызметінің баѓдарла-
масы қабылданды, негізгі міндетерінің бірі ретінде Кәсіпкерлікті, алдымен
Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдауды көшей-
ту анықталды. Одан кейін 14.06.1996 ж. "Кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне
мемлекеттік кепілдікті жүзеге асыру бойынша қосым-
ша шаралар туралы" және 06.03.1997 ж. "Шағын Кәсіпкерлікті дамытуды
белсендіру және мемлекеттік қолдауды көшейту" шаралары туралы ҚР
Президентінің жарлыѓы қабылданды.
ҚР ‡кіметі мен бірнеше қаулылар жарияланды: 14.03.1997 ж. № 325 "Шағын
Кәсіпкерліктің республикалық ақпараттық көрме орталыѓын қ‰ру туралы".
08.04.1997 ж. № 499 "Шағын Кәсіпкерлік с‰рақтары". 26.04. 1997 ж. № 665
"Шағын Кәсіпкерлікті дамыту қорын к±ру туралы".
04.06.1997 ж. № 923 "Еңбекпен қамтуѓа кµмектесудің мемлекеттік қоры
қаржыларынан жеке дара Кәсіпкерлікті дамыту және жаңа ж‰мыс орындарын
қ±руды қолдау тәртібі туралы Ережелерді бекіту туралы".
19.06.1997 ж. № 135-1 ҚР Заңы "Жеке дара Кәсіпкерлік туралы".
19.06.1997 ж. "Жеке дара кәсіпкерлер туралы" заң шықты. 07.07.1997ж. "ҚР-
да Шағын Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту-
дың аймақтық баѓдарламасы және артыкшылықтары туралы" КР Президентінің
Жарлыѓында жеке дара Кәсіпкерлік- Шағын Кәсіпкерліктің түрі ретінде
көрсетіледі. "Азаматтардың талдауѓа бағытталѓан азаматтардың өз меншігіне
негізделген және азамат-
тардың атынан тәуекелі мен олардың мүлікке жауапкершілігі
арқылы жүзеге асатын бастамалық қызмет".
Жеке дара Кәсіпкерлік субъектілері ретінде заң "заңды тұлға қ±русыз және
заңды тұлға белгісі жоқ" қызметпен өзі айналысатын жеке тұлғаларды
анықтады. Келесі жаѓымды сғттерін көрсетуге болады:
- несие алу үшін жеңілдік жағдайлар жасау;
- өндірістік объектілерді және алањдарды кеңсе орындары;
- сатып алу үшін мерзімін ±зарту, оларды жалдау немесе сенімді
басқарудың заңдық мүмкіндіктерін жасау;
- қызметтің артықшылықтары анықталѓан;
- жеке Кәсіпкерлікті және жеке кәсіпорындарды құрушотын тіркеу, екінші
деңгейдегі банктерден есеп шоттардың процедурасы қарапайым.
ҚР-да Шағын Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемле-
кеттік саясатының өмірдегі басты ‰йлестірушісі мен жол серігі
1997 ж. мамырда қ‰рылѓан ҚР экономика және сауда Министрлігі-
нің Шағын Кәсіпкерлікті қолдау Департаменті.
Онда екі сарапшылық кеңес құрылған. Біріншісі нормативті және заң
актілері жобасын зерттеу үшін Шағын бизнесті қолдау бойынша Кәсіпкерлік
қ‰рылым µкілдерінен.
Екінші - ведомства аралық Кәсіпкерлік қызметті белсендіру бойынша
Президент жарлыѓының жүзеге асырумен айналысатын м‰дделі министрліктер мен
ведомства µкілдерінен. Практикалык тғжірибе көрсеткендей, нормативті
қ‰қықтық актілердің көптілігі әсерінен көптеген ескі заңдарды сақтау
к‰рделірек, сонымен қатар жаңаларында оларды бірнеше позицияда қайталау мен
кешіру болуы мүмкін.
Осыѓан қатысты Қазақстанда Белгия тғжірибесі бойынша Кәсіпкерлікті
қолдау мен дамытудың қазақстандық орталыѓы департамент кеңесі ұсынѓан
бизнес жоспарды дайындау бойынша бизнес-инновациялық орталық (бизнес-
инкубатор) құруидеялары назар аударарлық.
Жалпы бизнес-инновациялық орталық - бұл өнеркәсіп үшін инновациялық
қызмет көрсетулерге тіреу жасай отырып, Шағын және орташа компанияларѓа
қолайлы мерзімге толық қызмет көрсету жинаѓын көрсететін жергілікті немесе
аймақтық әріптестік құрылым.
Кәсіпкерліктің дамуын тежейтін тµмендегідей теріс әрекеттерді жою немесе
мейілінше тµмендетудің нақты шараларын м‰қият ойлап және жүзеге асыру
қажет:
• жеткілікті дамымаѓан саяси жүйе және нормативті қ‰қықтық базалардың
түрақсыздыѓы;
• салық салудың қазақстандық жүйесінің тұрақсыздыѓы;
• банк таѓайындаѓан проценттік ставка мен инфляция деңгейі арасынДағы
жоғары айырмашылыққа байланысты несиенің қолайсыздыѓы;
• көптеген кәсіпкерлерде кәсіпорынның табысты қызметінің стратегиясын
анықтау даѓдыларының болмауы;
• халықтың сатып алу с‰ранымының тµмен болуы;
• Қазақстанның ішінде және оның сыртында әріптестермен, бәсекелестермен
өзара қатынас мәселелері;
• Шағын кәсіпорын қызметкерлерінің ғлсіз кәсіби дайын-
дыѓы.
Бұл жоспарда тек мемлекеттік ‰йымдардың мүмкіндіктерін ѓана емес
мемлекеттік емес институттарды ҚР-ның Іскерлік байланыс орталыѓын және
Кәсіпкерлікті Орталық Азиялық Америкалық қолдау қорын пайдаланѓан орынды.
17.01.1997 ж. қол қойылѓаннан кейін барлық мемлекет достығы ‰кіметтерінің
сғйкес келісімімен қ‰рылѓан (Өзбекстан кірмейді) ТМД қатысушыларының Шағын
Кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың - Мемлекеттердің кеңестік кеңесі
жаѓымды ролін атқаруы тиіс.
Зерттеулер көрсеткендей, Кәсіпкерлікті дамыту республи-
каДағы экономикалық жағдайлардың өзгеруіне байланысты кооператив және жеке
кәсіпорындар түріндегі бірінші толқын берілген жеңілдіктерді қолданып,
жеткілікті табысты қызмет істеді. Сол уақытта макроэкономикалық түрақтылық
тенденция-
лары инфляцияның тµмендеуі және жекешелендіруді жүзеге асыру байқалды.
Билікті атқару және заң ‰йымдары институттарды өзгерту мәселелеріне
ерекше назар аударды, ал экономикалық реформа-
ларды тереңдету бойынша ҚР Азаматтық Кодексінде бірнеше заң актілерінде,
баѓдарламалық қ‰жаттарда көреетілді.
‡кіметтің негізгі ықпалды шаралары 06.03.1997 ж. "Шағын Кәсіпкерлікті
дамытуды белсендіру мен мемлекеттік қолдауды көшейту шаралары туралы"
Қазақстан Президентінің Жарлыѓын жүзеге асыруѓа байланысты. Осы жарлыққа
сғйкес: Шағын Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік институты құрылған (ҚР
экономика және сауда Министрлігінің Шағын Кәсіпкерлікті қолдау
Департаменті);
"Шағын Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы (19.06.1997 ж.) "Жеке
Кәсіпкерлік туралы" (19.06.1997 ж.) "ҚР біршама заң актілеріне Шағын
Кәсіпкерлік субъектілерін тіркеуді жеңілдету с‰рақтарына өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы", "Кәсіпкерлік қызмет бостандыгына азаматтар мен
заңды т‰лѓалардың құқыѓын қорғау туралы" (27.04.1998 ж.) заңдар
қабылданѓан;
- бақылаушы және инспекњиялық мемлекеттік ‰йымдар мен олардың жүзеге
асыратын ақылы қызметтерінің санын азайту;
- Шағын Кәсіпкерлікті дамыту Қоры құрылған;
- екінші деңгейдегі банктердің барлыѓына Шағын кәсіпкер-
лік субъектілеріне несиенің ең тµменгі мµлшері бекітілген (банктің несиелік
портфелінің негізгі қарызынан 10% кем емес).
Нарықтық экономикасы дамыѓан шетелдік тғжірибе көрсет-
кендей, Кәсіпкерлік ±лттық экономикаДағы маңызды қызметтерді орындайды
с‰раным мен ‰сынымды теңестіру арқылы нарықтық қатынастардың ‰дайы
өндірісінің ерекше механизмін қамтамасыз етеді, адам ресурстарын және
инновациялық әлеуетті белсендіруге елеулі ықпалын тигізеді.
Қазір негізгі бағыттарды іске асыру 07.07.1997 ж. "ҚР Шағын
Кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың артықшылықтары мен аймақтық баѓдарламасы
туралы" ҚР Президент Жарлыѓына сғйкес жүзеге асады, ол Кәсіпкерлік қызметті
қолдаудың страте-
гиялық негізін қ‰райды.
Жарлықта 1997-1998 ж. Кәсіпкерлікті дамытудың негізгі бағыттары
бекітілген. Б‰л импортты ауыстыратын халық т±ты-
натын тауарлардың ж‰мыс істеуші өндірісін дамыту және жаңадан қ±ру. А¤К
өнімдерін әрі қарай µњдеу өндірісін дамыту.
Кәсіпкерлік қызметті Мемлекеттік реттеу арқылы қаржылық инновациялық,
өндірістік-техникалық қолдау көрсетіледі.
Кәсіпкерлікті дамытуды Мемлекеттік реттеу с±рақтарында экономикалық
қ±лдырау жағдайынДағы өнеркәсіп салалары бар. Географиялық аймақтарда
маңызды аймақтық мәні бар. Мұнда аймақтық Кәсіпкерлік секторды кеңейту
халықты еңбекпен қам-
туды қамтамасыз етудің тиімді өндірістерінің бірі болып саналады. Осы с±рақ
бойынша ҚР экономика және сауда Министрлігінің баѓдарлама к±растыру
әдістемесі және осымен бір уақытта импорт-
тық тауарлар мен қызмет көрсетулерді тұтыну қ‰рылымын сипат-
тайтын статистикалық көрсеткіштерді және анкеталық с±рау-
ларда талдау негізінде бекітілген, негізгі бағыттардан тауарлар мен қызмет
көрсетулер өндірісінің түрлері бойынша Кәсіпкерлік қызметті дамытудың
іріленген артықшылықтары жасалѓан.
Осымен қоса Министрлік жаңа өндіріс қ‰рудың орындылыѓын есепке алады.
Республика бойынша жекелеген өнім түрлерін артық өндіру мен қайталау
өндірістен шыѓарылады, осы немесе басқа өндіріс пен қызмет көрсетулерді
дамытудың халық шаруашылық және аймақтық мақсаттары арасынДағы тепе-теңдік
қамтамасыз етіледі. Соңғы шешім қабылдау кезінде есепке алынады:
- отандық және импорттық өндірісі көрсетілген шикізат және
материалдардың шыѓындарын бағалау;
- өндірістік қуаттың болуы;
- отандық және импорттық өндіріс жабдықтарын алу шыѓындары;
- қаржыландыру кездерін және көлемін бағалау;
- банктермен займ бойынша с‰рақтарды талқылау;
- еңбекке орналасқан адамдар саны және т.б.
Республикада Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу - оны дамыту мен
қолдаудың қ‰қықтық жағдайларын жасауды және Кәсіпкерлікті дамыту мен
µсіруге қолайлы әсер ететін жағдайларды жасау мақсатымен нормативтік
базаларды жетілдіру бойынша әрі қарай шараларды жасауды бақылау жеке
инспекциялық ‰йымдар тарапынан артық алымдарды жою шараларын қарастырады.
Кәсіпкерлікті дамытуды қаржылық - инвестициялық және өндірістік -
технологиялық қолдауда мамандандырылѓан қорлар және басқа қаржы
институттарының қатысуымен қолайлы инвес-
тициялық климат жасау мақсатында қаржы-несие жүйелері бойынша жекелеген
шаралар ерекше қарастырылады.
М‰нда қолданылмайтын орындарды т‰гендеу оларды сату немесе беру
Президент және ‰кімет шешімін µрі қарай жүзеге асыру бойынша Кәсіпкерлік
қызмет субъектілерін несиелеуде жергілікті банк пен филиалдардың қатысуы
бойынша ұсынымдардың маңыз-
ды мµні бар.
Б±дан басқа инфрақ‰рылымды дамыту, Кәсіпкерлікті кадрмен қамтамасыз ету
өзіне қор және орталықтар, көрме орталықтары, консалтингтік фирмалар және
т.б. көздер енетін т±тас жүйе жасау мақсатымен бар элементтерді құружәне
дамытуды қарастырады.
Кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауѓа бағытталѓан мемлекеттік реттеу бойынша
ҚР ‰кіметінің ‰йѓару шараларының орындалуы Кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын бизнес субъектілерінің санын к±рт кµтеруге мүмкіндік береді,
одан отандық өнімдер үлесін арттыру бойынша жағдайлар жасалады.
Мемлекеттің экономикаѓа араласуы ірі шыѓындарды талап етеді. Оѓан тура
шыѓындар (заң актілерін дайындау және олардың орындалуын бақылау) және
жанама шыѓындар (фирма тарапынан мемлекеттік н±сқаулар мен есеп беруді
орындауы қажет) жатады.
Мемлекеттік реттеу жаңалықтар енгізуге салаѓа жаңа бәсеке-
лестердің енуіне ынтаны азайтады деп саналады, µйткені бұл үшін сғйкес
комиссияның р±қсаты қажет.
3.3 Кәсіпкердің құқыѓы, міндеттері және жауапкершілігі
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу кәсіпкерлердің қ‰қықтарымен,
міндеттерімен және жауапкершілігімен тығыз байланысты. Құқық оның
міндеттерімен және міндеттерді б±зѓаны үшін жауапкершілікпен ‰йлеседі.
Кәсіпкер ҚР заңына сғйкес мемлекет пен әріптестері алдында жасалѓан
келісім шартты тиісінше орындамауына, басқа субъекті-
лердің меншік қ‰қыѓын, салық тәртібін, өнім сапасына талаптар-
ды б±зуына, қоршаѓан ортаны ластауына, монополияѓа қарсы заңды б±зуына,
қауіпсіз еңбек жагдайын сақтамауына, тұтыну-
шыларѓа олардың денсаулыѓына зиянын тигізетін өнім сатуына әкімшілік және
қылмыстық жауапкершілік алады.
Жауапкершіліктің жалпы нысандары "Кәсіпкерлікті дамыту және шаруашылық
қызмет еркіндігі туралы" Заңда қарасты-
рылѓан.
Бұл шаралар - ақшалай айыпп±лдар, лицензиясын алып алу, Кәсіпкерлік
қызметті тоқтату.
Кәсіпкер табиѓи ресурстарды және жерді ‰тымды пайдалану, қоршаѓан ортаны
ластаудан қоргау, өндіріс қауіпсіздігі ережелерін б±зу талаптарын
сақтамаудан болған зиянның орнын толтыруѓа міндетті.
Кәсіпкер ҚР заңына сғйкес келісімде (келісім шартта) қарастырылѓан
міндеттерді орындамаѓаны үшін әріптестер алдын-
да жауапкершілік алады.
Кәсіпкерлік қызметтің таңдалѓан заңдық нысанына сғйкес кәсіпорынның
міндеттемелері бойынша кәсіптердің толық немесе шектелген мүліктік
жауапкершілік бекітіледі.
Жауапкершілік нысаны қ‰рылтайшысының қ‰жатта көрсе-
тіледі. Тіркелмеген кәсіпорын қызметіне тыйым салынады, оның қызметінен
алынѓан табысы сот арқылы жазаѓа тартылады.
"Лицензия туралы" заңѓа сғйкес қызметті мемлекеттік лицензиялаумен
байланысты қатынастар және лицензиялауѓа жататын белгілі әрекеттер
реттеледі. Онда міндетті лицензиялауѓа жататын қызмет түрлері бекітілген.
Қызметпен сғйкес лицензиясыз айналысу немесе лицензия-
лық нормалар мен ережелерді б‰зу заңмен бекітілген әкімшілік және қылмыстық
жауапкершілікке тартылады.
Лицензияны беру кезінде қоѓам, қоршаѓан орта, адамдардың тіршілігі мен
денсаулыѓының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін өндіріс жағдайы, сонымен
қатар осы қызметтің өнімі болатын тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсету)
сапасының кепілдігі ескеріледі.
Белгілі өнім шыѓаратын кәсіпкер сертификат ‰йымына барып, сғйкес
сертификат алуы қажет.
¦сақ кәсіпкерлердің өнімдеріне ең қолайлы жағдай жасау тәртібі
енгізіледі.
Қазақстанда халықаралық стандарттармен ‰йлескен серти-
фикация сызбасы енгізіледі, ол сғйкестік туралы декларация негізіндегі
сғйкестік сертификатын беруді қарастырады. өнімнің қауіпсіздігіне
жауапкершілікті µтініш беруші өзіне қабылдайды.
Кәсіпкерлер өндірілген өнімдер мен қызмет көрсетулердің түрлері тауар
белгісі немесе қызмет көрсету белгісі көрсетіліп, белгі соѓылуы тиіс.
Тауар белгілері мен қызмет көрсету белгілерін тіркеу бекітіл-
ген тәртіппен жүреді. Бµтен біреудің тауар белгісін пайдалану бәсекені жою
немесе шектеуге әкелетін басқа әрекеттер адал емес бәсекеге жатады.
Кәсіпкер адал емес бәсекеге жауапкершілік алады. Бғскеге еркіндігін
б±затын әрекеттерге заңды, жеке тұлғалар ҚР "Адал емес бәсеке туралы"
заңында қарастырылѓан жауапкершілігін алады.
Осы буынды б±зѓан жағдайда нарықтық қатыныс субъектілері адал емес
бәсеке фактілер бойынша б±зуларды тоқтатуѓа, бәсекені жою немесе шектеуге
бағытталѓан келіісмдерді б±зу енемесе өзгертуге, заңмен бекітілген тәртіпке
адал емес бәсеке нәтижесінде болған шыѓындардың орнын толтыруѓа міндетті.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 26 бабына сғйкес әрбір адам
Кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, кез келген заңды кғсіркерлік қызмет үшін өз
м‰лкін еркін пайдалануѓа құқыѓы бар.
Әрбір адамның Кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқыѓы азаматтық заң
шеңберінде нақтыланады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 2 бабына сғйкес
азаматтар және заңды тұлғалар өз ерік жігерімен және өз м‰ддесімен өзінің
азаматтық құқықтарын алады, ж‰зкгк асырады.
Олар келісімнің заңдық шарттарына қайшы келмейтін кез келген жағдайын
анықтауда және келісім негізінде өз құқықтары мен міндеттерін бекітуде
еркін.
Мемлекет Кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау
мен қолдауды қамтамасыз етеді.
Кғсірпкерлік қызмет еркіндігінің мемлекеттік кепілдігі "Жеке кәсіпкерді
қорғау және қолдау туралы" ҚР заңында бекітілген.
Жеке кәсіпкерге келесі құқықтарды бµгетсіз жүзеге асыру мүмкіндігіне
кепілдік беріледі.
- ҚР заң актілеріне қайшы келмейтін кез келген кәсіпорын, ұйым қ±ру:
- Мемлекеттік кәсіпорындардың және меншіктің басқа нысанына негізделген
кәсіпорын мүлігін, басқа мүлігін және олармен байланысты мүлік құқыѓын
толықь және бөлшектеп алу;
- Заң негізінде алынѓан мүлікпен және өз м‰лкімен басқа шаруашылық
субъектілердің қызметіне қатысу;
- Екі жақтың келісуі бойынша заңды және азаматтық тұлғалардың мүлігін
пайдалану;
- ҚР заңына қайшы келмейтін жағдайда немесе келісім-шарт жағдайында кез
келген қызметкерлер санын жалдау және жұмысты шыѓару;
- Жалдамалы жұмысістейтін тұлғалардың еңбек ақы нысандарын, жүйелерін
және басқа табыс түрлерін бекіту;
- Шаруашылық қызмет баѓдарламасын қалыптастыру, өндірілетін өнім
(жұмыс, қызмет көрсету) жабдықтаушыларын және тұтынушыларын таңдау,
мемлекеттік м±қтаждық үшін жұмыстар мен жеткізуді келісім негізінде
орындау;
- ҚР заңының нормаларымен анықталатын жағдайларды есептемегенде,
сатылатын тауарларѓа (жұмыстарѓа, қызмет көрсетулерге) өз бетінше бағалар,
расценкалар және тарифтер қою;
- Ақша сақтау үшін және барлық есеп айырысу, несие және кассалық
операция түрлерін жүзеге асыру үшін банктен есеп шот алу;
- Салық төлегеннен және басқа міндетті төлемдерді енгіз-
геннен соњ қалѓан Кәсіпкерлік қызмет табыстарын еркін пайда-
лану;
- Көлемі бойынша шектеусіз табыс алу;
- өз таңдауымен әр түрлі әлеуметтік сақтандыру жүйелерін қолдану;
- оның құқыѓына немесе заңдық м‰дделеріне қысым көрсе-
туші мемлекеттік және басқа ұйымдардың әрекетіне бекітілген тәртіппен
шаѓымдану;
- сыртқы экономикалық қатынастарѓа қатысушы ретінде шыѓу және валюталық
операцияларды жүзеге асыру;
- ҚР заңына қайшы келмейтін Кәсіпкерлік қызметке байла-
нысты басқа әрекеттерді жүзеге асыру.
Кәсіпкерлік жауапкершілік.
Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік қызмет облысын-
Дағы құқықты б±зу мен қылмыстар және оларды жасауѓа жауап-
кершілік 30 қањтар 2001ж. № 155-11 "Әкімшілік құқықты б±зулар туралы"
Қазақстан Республикасының Кодексімен және 16 шілде 1997 жылѓа №167-1
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексімен бекітілген.
"Әкімшілік б±зулартуралы" ҚР Кодексінде сауда, қаржы және салық салудың
Кәсіпкерлік қызметі оьлысынДағы әкімшілік құқық б±зуѓа арналѓан арнайы
білімдер бар.
Кәсіпкерлік қызмет облысынДағы ең жиі кездесетін әкімшілік құқық б±зуѓа
келесілео жатады:
- сғйкес тіркеу немесе лизензиясыз, арнайы р±қсатсыз білікті
аттестатсыз (куғлік) Кәсіпкерлік немесе басқа қызметпен айна-
лысу;
- тыйым салынѓан Кәсіпкерлік қызмет түрлерімен айналысу:
- Кәсіпкерлік қызмет туралы ақпаратты ұсынбау немесе уақытылы емес
ұсыну;
- монополияѓа қарсы заңды б±зу;
- жалѓан Кәсіпкерлік;
- заңды тұлға, филиал,, µкілдікті сғйкес қайта тіркеусіз Кәсіпкерлік
қызмеитті жүзеге асыру.
Әкімшілік кодексте заңды тұлғалардың жауапкершілігі, ал кодекстің
жекелеген баптарында- ұйымның лауазымды тұлға-
лардың жауапкершілігі қарастырылады. Оны ұйымдастыру - басқару немесе
әкімшілік- шаруашылық міндеттерді орындаумен байланысты әкімшілік құқықты
б±зушы жетекшілер және кәсіп-
керлік құрылымда басқару функцияларын орындайтын басқа қызметкерлер алады.
Жеке кәсіпкерлер лауазымды тұлға ретінде әкімшілік жауап-
кершілік алады. Егер кодекс бабында заңды тұлғаның жауапкер-
шілігі қарастырылса- жеке кәсіпкерлер заңды тұлға ретінде әкімшілік
жауапкершілік алады.
Құқықты б±зуѓа жауапкершілік бестен екі мыњ айлық есептік көрсеткішке
дейін, ал жекелеген жағдайларда одан да көп айыпп±л арықылы есептеледі.
Мысалы, салық салу объектісін салық төлеуші заңды тұлға-
ның жасыруы, жасырылѓан салық салу объектісінің құнынан елу пайыз
мµлшерінде айыпп±лѓа тартылады.
Айыпп±лдан басқа, Кодексте қосымша немесе дербес ретінде әкімшілік-
құқықтық ықпал етуідњ келесі шаралары бар:
- шетелдіктерді немесе азаматтығы жоқ тұлғаларды ҚР шекарасынан
шыѓару;
- 15 тғулікке дейін мерзімге ғкмшілік т±тқындау;
- Құқық б±зудың тікелей объектісі болып табылѓан тауарлар мен кµлік
құралдарын тәркілеу;
- Лицензия, арнайы р±қсат немесе білікті аттестат (куғлік) жұмысын
тоқтату.
ТАҚЫРЫП 4. ӨЗ ІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Кәсіпкер бейнесі (имиджі)
2. Жаңа кәсіпорын құру
3. Кәсіпорынды сатып алу
4. Біріккен кәсіпорын құру
Соңғы он жылда біздің өмірімізге "бейне" сөзі біршама енді. Ағылшын
сөзінен аударғанда - бейне, бедел, мәртебені білдіреді. Кәсіпкерге қатысты
- бұл оның рухани - жеке, зиялылық, кәсіби және этикалық қасиеттерін
қоршаған адамдардың бағалауы.
Бейне - бұл адамның өз бейнесін басқалар үшін құрастыру, таныстыру
рәсімі.
Кәсіпкер болу үшін, "болу немес болмау?" сұрағына жауап беру қажет.
Кәсіпкерлік - тек қызмет түрі ғана емес, бұл қабілеттілік . Барлығы бірдей
кәсіпкер бола алмайды, барлығы болуы тиіс емес.
Тәжірибе көрсеткендей, тек он адамның біреу шынайы табысты кәсіпкер
болады.
Профессор В.Богачев кәсіпкер тағдыры туралы өте бейнелі жазды:
"Кәсіпкер - бұл мәңгі борышкер, қайтпас оптимист, өз еркімен өзі үшін
бірнеше объектіні, тіпті шаруашылық сфераны ауыстыруға тура келетін өмірлік
мансапты таңдаушы, оның жұмыс күні мен демаласы мөлшерленбеген, қайырымсыз
өзін-өзі қанаушы, ісі табысты болса да, өзіне тұтынуға білікті қызметкерден
көп жұмыс талап етеді.
Бұдан шығатыны, қиын жолға бел буған идеялары мен мүддесі, тартымды
жұмысы үшін көп нәрсені құрбан етуге дайын адам ғана кәсіпкер бола алады.
Бірақ қалаумен ұмтылудан басқа белгілі қасиеттер, туғаннан, тұқым
қуалауға немесе тәрбиелеуге тән жеке психологиялық қасиеттер қажет.
Адамдардың кәсіпкерлік қызметке жарамдылығын тексеретін психологиялық
тесттер жүйесі бар.
Бизнес әлеміне кіретін адамның игеруі тиіс қасиеттердің стандартты
тізімін ғылым да, тәжірибеде де толық түрде шығармаған. Бірақ кәсіпкерге
тән табиғи, ең көп тараған қасиеттер бәріне белгілі.
Олар келесілер:
1. Жергілікті болуы - кәсіпкер болудың шешуші шарты, негізгі
алғышарты. Әрекеттерге үздіксіз қабілет, қуаты мен көш қорының болуы,
оларды іске жұмсау ықыласы. Табиғатты бос, жалыны жоқ, табиғи және рухани
көші аз адамдар кәсіпкерлік үшін жарамсыз.
2. Бастамашылық - жаңа ойлар мен идеялар шығаруға қабілетті,
қалыптасқан жағдайды өзгертуге ұмтылу, кәсіпкердің болашағын оның
мүмкіндіктері мен дана істерді табу, бір операциядан басқа-
сына өту тұрғысын сипаттайды. Кәсіпкер бұл қасиетсіз, мәңгілік бола
алмайды.
3. Еңбек сүйгіштік - адам табиғатының қалауы, еңбекке ұмтылуы.
Кәсіпкер жұмыс істемеуді жек көруі қажет.
4. Адамдармен араласуы, сөйлесуі, адамдарға ықпал ете білуі, қажетті
жағдайда оларға басшылық жасай алуы. Кәсіпкерді кәсіпкерлікті болашақ
ұйымдастырушы ретінде сипаттайды. Бұл қасиетсіз ұжымдық кәсіпкерліктің
табысқа жетуі қиын.
5. Білімділігі, Кәсіпкерлік туралы білім мен түсініктің ең
болмаса, ең аз деңгейде болуы қажет.
6. Кез келген істен пайда алуға бейімділік. Кәсіпкерліктің бизнеске
қызығуын қалыптастыруға, жаңаны және жаңа операцияларды іздеуге
ынталандыруға қабілетті.
7. Тәуекелге бару, тәуекелден ішкі қорқудың болмауы, кәсіпкерліктің
белгісіздік жағдайында, соңғы нәтижені алдын ала көрудің төмен деңгейде
әрекет ету қабілетін көрсетеді. Бұл қасиетсіз кәсіпкер тәуекелге баруға
қорқу себебінен пайданы жиі жіберіп алатын болады.
8. Табиғи ақыл әрбір адамға қажет және ол қандай да бір шамада
әркімде де бар. Кәсіпкерге тез тапқырлықтың және қулықтың үлесі бар табиғи
ақыл қажет. Бұл өз бетімен тез шешім қабылдай білу үшін, алдаудың құрбаны
болмас үшін күрделі жағдайдан жол табу үшін керек.
Көптеген адамдарда осы көрстеліген кәсіпкер қасиеттерінің барлығы
бизнеске ену кезінде болады. Көпшілігі кәсіпкерлік жолында алынуы және
оған қатысу, қосылу барысында жетуі мүмкін.
Талап етілетін қасиеттер мүлде болмаса немесе олар өте аз болса,
онда кәсіпкерлікке енуден тоқталған жөн.
Атақты экономист И.Шумпетер мынадай анықтама берді:
"Кәсіпкер болу деген, басқалар істегенді істеу емес. Кәсіпкер
экономикалық жүйенің қозғалысын қамтамасыз ететін жаңаны құру үшін дәстүрлі
айналымды бұзады. Кәсіпкер қоғамдық прогресс тасымалдаушысы ретінде
қоғамдағы орталық тұлға болады.
2. Жаңа кәсіпорын құру
Шағын және орта бизнес мемлекеттің экономикалық тұрақтылығының
қуатты факторы болып табылады. Кәсіпкерлікпен айналысатын адамдар қоғамға
қажет тауарлар мен қызметтер өндіреді, жаңа жұмыс орындарын жасайды. Қазір
республиканың экономикасында негізгі рөльді кәсіпкерлер атқаратын жаңа өмір
табалдырығында тұр. Кәсіпкерлікті дамыту үшін қажет құқықтық негіз бар.
Сіз кәсіпкерлік қызметпен айналысуға шешім қабылдасаңыз, көптеген
сұрақтардан тұратын бірнеше кезеңдерден өтуіңіз қажет:
1. Алдымен сізге айналысатын кәсіпкерлік түрін және аумағын анықтау
қажет.
2. Одан кейін өзіңіздің заңдық мәртебеңізді анықтау қажет.
Заңды нысанды таңдау көптеген факторларға байланысты, ал нақты:
бизнес түріне, болашақ әріптестер санына, олардың әрқайсысының қатысу
дәрежесі мен жауапкершілігіне, қолда бар құралдарды мен заңмен бекітілген
жарғылық қор мөлшеріне, қордағы әрбір әріптестің үлес шамасына және басқа
факторларға.
Кәсіпкерлікпен заңды тұлға құрып және құрусыз жеке кәсіпкерлікпен
айналысуы болады.
Заңды тұлға құрып кәсіпкерлікпен айналысуға мүмкіндік беретін
негізгі құқықтық нысандар:
1. Шаруашылық серіктестік (толық серіктестік, коммандиттік
серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі
бар серіктестік, акционерлік қоѓам);
2. Өндірістік кооператив. Заңды тұлғалардың қызметі ҚР Азаматтық
Кодексімен, ҚР Президентінің "Шаруашылық серіктестіктер туралы" және т.б.
жарлықтарымен реттеледі.
3. Құрылтайшылық құжат жасау және ісіңізді тіркеу.
Құрылтайшылық құжатта:
1. Серіктестік құру туралы шешім, оның фирмалық аты және орналасқан
орны;
2. Серіктестіктің құрылтайшылары, олардың аттары, орналасқан
орындары және банк реквизиттері көрсетілген тізім;
3. Серіктестікті құру тәртібі;
4. Серіктестіктің жарғылық қорының мөлшері және оны қалыптастыру;
5. Серіктестік мүлігіндегі құрылтайшылардың үлестерін, серіктестік
қатысушылардың үлестерін беру тәртібін анықтау;
6. Серіктестік жарғысын бекіту;
7. АҚ үшін акция саны, мөлшері және орналастыру мен ақы төлеу
тәртібі.
Құрылтайшылық келісім коммерциялық құпияға жататын құжаттар құрамына
жатады.
Серіктестіктің жарғысы серіктестіктің заңды тұлға ретіндегі
құқықтық мәртебесін анықтайтын құжат болып табылады.
Шаруашылық серіктестік жарғысында келесі ережелер болуы тиіс:
1. Шаруашылық серіктестік түрі;
2. Фирмалық атауы;
3. Орналасқан орны мен мекен жайы;
4. Қатысушылар тізімі, жарғылық қор мөлшері туралы
мәліметтер;
5. Қызмет мақсаты;
6. Серіктестік құру тәртібі және ұйымдардың құзырлығы;
7. Қызметті ұйымдастыру және тоқтату жағдайлары;
Заңды тұлғаны тіркеу үшін қажет құжаттар:
1. Тіркеу туралы өтініш
2. Құрылтайшылық құжаттар
3. Статистика ұйымдары берген статистикалық карточка
4. Тіркеу алымын төлегені туралы құжат.
Мысалы, жауапкершілігі шектелген серіктестіктін жарғылық қорының
мөлшері 10 рет азайған және 100 есептік көрсеткішті құрайды.
Жауапкершілігі шектелген серіктестікті тіркеу үшін қажетті құжаттар:
1. Серіктестік құру туралы өтініш, оған серіктестік құруға уәкілді
құрылтайшы адамдар қол қояды;
2. Серіктестік жарғысы;
3. Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуге алым еңгізгенді
мақұлдайтын құжат.
Кәсіпкер сот ұйымдары мен салық ұйымдарында сәйкес құжат алумен
тіркеуден өтуі тиіс.
Банкте есепшот ашуы қажет.
Жеке кәсіпкерлік жалдамалы еңбекті тартумен жүзеге асуы мүмкін. Жеке
кәсіпкерлердің жалдамалы қызметкерлермен қарым-қатынасы еңбек келісімімен
(келісім шартпен) рәсімделеді.
Жеке кәсіпкерлікпен айналысқанда лицензияны талап ететін қызмет
түрлері бар. Ол ҚР Президентінің "Лицензиялау туралы" Жарлығында
бекітілген.
Лицензия берген үшін жеке кәсіпкерден алым алынады.
Кәсіпкерлікті таңдау және құқықтық нысаны анықталған-
нан соң өндірістік база таңдалуы қажет.
3. Кәсіпорынды сатып алу
Бизнесті ұйымдастырудың екінші жолы жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды
сатып алу.
Нақты идеяға жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды құру немесе сатып алу,
істеп тұрған кәсіпорынды алу бұл өз ісін бастау үшін толық құптауға болатын
жол.
Кәсіпорынды сатып алудағы негізгі сұрақ қатысушылардың баға жайында
келісімге келуіне жету болып көрінгенмен, табысты сатып алу шын мәнінде
одан да маңызды.
Бастаушы бизнесмен, ең алдымен сатып алу қандай стратегиялық
мақсаттарды көздейтінін есте ұстауы керек.
Сатып алынған кәсіпорын жаңа фирманың негізгі немесе ол жұмыс істеп
тұрғандарға қажетті қосымша қызмет атқаратынына байланыссыз. Мысалы,
кәсіпкер көтерме сауда кәсіпорынын, немесе жаңа цех сатып алам дейтін
болса, онда алдын-ала оның жалпы құрылымға немесе жасалатын, кеңейтілетін
кәсіпорынды ұйымдастыруға сәйкестігіне көз жеткізуі қажет.
Сатылуға ұсынылатын кәсіпорын құнын кәсіпкерге бағалауға
көмектесетін үш негізгі әдіс бар:
1. активтерді басқару
2. ақшалардың түсуін бағалау
3. табыстарды капиталандыру.
Кәсіпкер активтерді бағалау әдісін қолдану кезінде кәсіпорын құнын
оның капиталының (активтерінің) құнымен өлшейді. Мұнда төрт негізгі
көрсеткіш бар:
- баланстық құн;
- келтірілген баланстық құн;
- жойылу құн;
- қалпына келтіру құны.
Кәсіпорын құнын оның активтерінің баланстық құны бойынша бағалаған
барлығынан жеңіл.
Келтірілген баланстық құнын көрсететін көрсеткіші біршама нақтырақ,
ол қазіргі нарықтық бағаны есепке алып саналады. Фирманың құнын көрсететін
тағы бір көрсеткіш - жойылу құны, яғни барлық оның қарыздарын жабуды
есептегендегі кәсіпорынның сатудан түскен ақша сомасы.
Кәсіпорынның жойылу құны оның дәл осы уақыттағы ісі қаншалықты
табысты жүруіне байланысты.
Қалпына келтіру құны бойынша бағалау, фирманың капиталынқұрайтын,
барлық тауарлық-материалдық бағалықтарды ауыстырудың ағымдағы құнын
көрсетеді.
Кәсіпкерге осы сатып алумен айналысуға және оған өз уақытын және
ақшасын жұмсауға тұра ма деген сұраққа фирманы бағалаудың екінші әдісі
көмектеседі. Ол осы сатып алуға байланысты қолда бар ақша өсімін бағалаудан
тұрады.
Үшінші, кәсіпорынды бағалаудың жиі қолданылатын әдісі - табысты
капиталдандыру әдісі. Осы әдіспен есептелген кәсіпорынның келтірілген құны,
капиталандыру коэффициенті деп аталатын коэффициентке көбейтілген табысқа
тең.
Табысты анықтау мәселесі екіге бөлінеді; қандай табыс көрсеткішін
таңдау және оны қай кезеңге (жылға) - өткен жылға, немесе болашаққа. Егер
болашаққа болса, онда неден бастау керек-кәсіпорын бұрынғы иесінің қолында
қала ма немесе кәсіпкер оны сатып алама, оларды жаңаша басқара ма?
4. Біріккен кәсіпорын құру
Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үшінші жолы біріккен кәсіпорын құру, ол
өзара тиімді мақсатқа жету үшін біріккен екі немесе одан көп фирмалардың
одағы.
Біріккен кәсіпорындардың үш түрін бөледі:
1. Тең құқылы бақылауы бар біріккен кәсіпорындар;
2. Әріптестерінің бірінің бақылаудағы артықшылықтары бар біріккен
кәсіпорындар;
3. Еркін біріккен кәсіпорындар.
Бірінші түрдегі кәсіпорындар - тең құқылы бақылауы бар біріккен
кәсіпорындардың белгілі егемендігі мен шаруашылық еркіндігі бар.
Екінші түрі - әріптестердің бірі басым орын алатын біріккен
кәсіпорын.
Көшті бас фирма қатынасы бойынша өзі орталық үйлестіруші ретінде
шығатын мұндай біріккен кәсіпорындардың тұтас көздерін жиі құрмайды.
Егер біріккен кәсіпорынды кұру кезінде басты тірек құрылтайшы
фирмаларға емес, осы кәсіпорынның өзіне салынса, онда біріккен
кәсіпорындардың үшінші түрі. Бұл түрдегі кәсіпорындар жиі кездеспейді:
оларды құрғанда осы жобаның өмірлік қабілеттілігін өте мұқият талдаудан
бастайды. өйткені, бұл жағдайда бас фирманың жаңа кәсіпорынға қатынасы оның
табысындагы негізгі рөльді атқарады.
Кәсіпкер біріккен кәсіпорынды құру туралы келісімді даиындау кезінде
қиындықтармен, табыстың шешуші факторлары туралы түсінуі қажет.
Біріккен кәсіпорындарды құрукезінде пайда болатын мәселелердің
көпшілігі әріптестер бір-біріне сенімсіздікнен қарайды; біреуі екіншіге
қараганда салымы көп деп ойлайды, олар жаңа кәсіпорынды бақылауды өзара
қалай болу және оның егемендігі қандай деңгейде болуы тиістігі туралы бір-
бірімен келісе алмайды.
Тиімді қызмет ететін біріккен кәсіпорынды құруоњай емес, бірақ
қиындықтарды азайтуға болады. Біріккен кәсіпорын дегеніміз екі немесе одан
көп құрылтайшылар, олардың бірі шетелдік жеке тұлға немесе кµбінесе заңды
т±лгалардың пай жарналарын енгізу жолымен жарѓылық қоры құрылған кәсіпорын.
Аралас кәсіпорындарға бір елдің екі немесе одан көп заңды
тұлғаларымен жарғылық қоры құрылған кәсіпорындар жатады.
Ниет туралы хаттама - бұл болашақта бірігіп жұмыс істеу бағыты мен
мазмұны туралы, жақтардың қолдары қойылған құжат.
Нарықтық экономика жағдайында жаңа шаруашылық қызметтер нысандарының
ролі күрт өседі. Олардың бірі біріккен кәсіпорын болып табылады, олардың
жалпы саны 2002ж. 1-ші қантарында 3000-нан астамды құрады.
Біріккен кәсіпорындардың көпшіліктері Германия, АҚШ, Қытай, Туркия,
Италия, Австрия, Польша, Франция, Ресей, Болгария және т.б. фирмаларымен
құрылады.
Біріккен кәсіпорындар өнімдер өндіретін және экспорт-өндіруші болып
табылатын батыс фирмалармен жұмыс істейді. Бұл "ноу-хау" және қазіргі
технологияны енгізумен түсіндіріледі.
Біріккен кәсіпорындар бұдан басқа сервистік, делдалдық және
консалтингтік қызметтерді, ауылшаруашылық өнімдерді өндіру және өңдеуді
халық тұтынатын тауарларды өндіруді, құрылыс материалдарын өндіруді таѓам
өнімдерін өңдеуді және өндіруді, өнеркәсіптік өнімді және т.б. өндіруді
жүзеге асырады
Батыс елдерінде біріккен кәсіпорынды белгілеу үшін бірігіп иелену
кәсіпорыны түсінігі жиі қолданады.
Мұнда жұмыс істеп тұрған кәсіпорын үлесін сатып алу мүмкін. Мұндай
кәсіпорын тура инвестициялау, яғни қандайда бір кәсіпорынға, іске ұзақ
мерзімдікапитал салу негізінде құрылады. Жеке тұлға, заңды тұлға немесе
мемлекет инвестор бола алады.
Біріккен кәсіпкерлік кәсіпкерлердің бірлесіп жұмыс істеуінің басым
нысанына жатпайды.
5 -ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ЖОСПАРЛАУ
5.1 Бизнес-жоспар түсінігі және міндеттері
Нарықтық экономиканың қызмет ету жағдайында мінез қ±лық іс-әрекеттер
стилін Кәсіпкерлік сипаттайды. Б±дан Кәсіпкерлік қызметтің жоспарлаумен көп
ортақтығы жоқ сияқты болып көрінеді.
Көпшілігі жоспарлау нарыққа, ал нарық жоспарлауѓа қарама-қайшы деп
ойлайды.
Бұл ұғым д±рыс, егер ғміршілдік-әкімшілдік басқару әдістерін нақтылы
көрстетін, шаруашылық қызмет еркіндігін тежейтін директивті жоспарлау түрі
болса, Мұндай жоспарлау, әрине, нарықпен м‰лде байланыссыз.
Бірақ нарық жағдайында Кәсіпкерлік қызметке қолданы-
латын шаруашылық ұйым деңгейінде еркін жоспарлау қажет және болмай
қоймайды.
Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау ойдың негізіне жасаудың және қалаулы
нәтижені алу сенімділігінің міндетті шарты екен-
дігін шетел тғжірибесі мен логикасы мақ±лдайды.
Егер кәсіпкер өз алдына, мысалы өз фирмасын қ±ру, жаңа өнім шыѓару
немесе мемлекеттік кәсіпорынды жекешелендіру міндетін қойса, алдымен ол
оны қалай жасайтынын мұқият жос-
парлау қажет. Табыстың ең маңызды шарттарының бірі осында, сғтсіздіктің
алдын алу және тәуекелді тµмендету.
Жаңа Кәсіпкерліктің басым бөлігі к‰йретуге ұшырайтынын әлемдік тғжірибе
көрсетеді.
Мысалы, АҚШ-та жыл сайын 600 мыњ кәсіпкер өз ісін бастайды, олардың
ішінен тек жартысы 1,5 жыл тұра алады және текбесеуінің ішінен біреуінің
ѓана 10 жыл ішінде к‰йретуге ұшырамау қолынан келеді.
Бұл нарық жағдайында жоспарлау қажеттігін көрсетеді. Нарық көшті болған
сайын, жоспар маңызды.
Кәсіпкерлік бизнеспен тең құқылы теңестірілуіне байла-
нысты, Кәсіпкерлік жобаны жүзеге асыру жоспары шетелде бизнес-жоспар деген
ат алды, соңғы уақытта отандық тғжірибеде қолда-
ныла бастады.
Бизнес жоспар дегенді қалай түсінуге болады.
Бизнес-жоспар-бұл қойылѓан мақсатқа жетуге бағытталѓан, шаралар мен
әрекеттердің мақсаттары мен ресурстарына сғйкес, уақытта және кеңестікте
байланысқан жүйесі.
Бизнес-жоспардың міндеті кәсіпкерге келесі с±рақтарды шешуге кµмектесу:
1. өткізу нарыѓының болашақтаѓы даму перспективаларын және сыйымдылыѓын
зерттеу;
2. нарыққа қажетті өнімдерді өндіру мен өткізу үшін қажетті шыѓындарды
бағалау, кәсіпорынның пайдалыѓын анықтау мақса-
тында оны сатуѓа болатын олардың бағаларын салыстыру;
3. Кәсіпкерлік жобаны жүзеге асыру процесінде пайда болуы мүмкін
қиындықтарды анықтау;
4. істің жағдайын тұрақты анықтауѓа кµмектесетін көрсет-
кіштерді бөліп көрсету.
Бизнес-жоспар инвестицияның негізін салу, инвесторларды тарту және
қаржылардың әр түрлі түрлерін қолдану үшін негізгі қ±жат ретінде қолдануы
мүмікн.
Егер сыртқы қаржыландыру талап етілсе, шебер және мұқият қ±растырылѓан
бизнес-жоспар, жобаны объективті бағалауѓа қызыѓушы адамдарды қажетті
ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Оны көптеген кредиторларды қанаѓаттандыратын қаржы µтінішіне тез
айналдыруѓа болады.
Бизнес - жоспардың құндылыѓы. Ол:
• бәсеке жағдайында болашақ кәсіпорының өмір с‰руін анықтау мүмкіндігін
береді;
• кәсіпорынды құрукезеңінде бизнесмен сғйкес әрекет ететін бағыттарды
көрсетеді;
• сыртқы инвесторлардан қаржылық кµмек алудың маңыз-
ды құралы.
Нақты және шынайы бизнес-жоспарды жасаудың алдын-ала қажетті шарты
тхнико-экономикалық негіздеме құрамына келесілерді кіргізу ұсынылды:
1. өндіруге жоспарланѓан өнімге, тауарѓа немесе қызмет көрсетулерге
сұранымды талдау;
2. өндірістік көрсеткіштері;
2.1. Конструкторлық, технологиялық және басқа талап етілген қ±жаттардың
болуы;
2.2. өндірістік баѓдарлама;
2.3. Баѓдарламаны орындау үшін қажет машиналардың, жабдықтардың,
құралдардың, негізі өндірістік қорлардың басқа элементтерінің, сонымен
қатар шикізат пен материалдардың болуы;
2.4. өндірістік қуат немесе олардың жасау жобасының болуы;
2.5. Қолда бар жабдықтар мен басқа негізгі өндірістік элемен-
тер;
2.6. Жекеленген өнім немесе қызмет көрсету түрлерінің рентабельдігі;
2.7. Амортизациялық уадаррым шамасы;
3. Қаржы көрсеткіштері;
3.1.өнімді өткізуден немесе қызмет көрсетуден т‰сетін ойДағы т‰сім;
3.2. Материалдық және басқа оѓан теңестірілген шыѓындар мµлшері;
3.3. ¦йѓарылѓан бюджетке аударымдар;
3.4. Таза пайда;
3.5. Еңбек ақы қоры;
3.6. Жасалатын басқа қорлар мµлшері;
4. Ғулеметтік көрсеткіштер;
4.1. Қызметкерлердің ±йѓарылѓан саны;
4.2. К‰тілген еңбек істеушіге орташа сатулар;
4.3. Бір жұмысістеушіге орташа сатулар;
4.4. М‰гедектер мен зейнеткерлер еңбегін пайдалану мүмкіндігі.
5.2 Бизнес-жоспар мазмұныы
Бизнес-жоспардың негізгі элементері: м±қаба, кіріспе білім (жобаның
т‰йіні), аналитикалық білім, мазмұныды білім (жобаның мәні) және фирма
ішіндегі жоспарлау білімдері болып табылады.
Бизнес-жоспарлаудың негізі кезеңі - бұл жобаны бастауышы-
ның бағалауы:
• өнім (қызмет көрсету) мүмкіндігі, қажеттігі және көлемі;
• әлеуетті тұтынушылар;
• сыртқы және ішкі нарықтаѓы өнімнің бәсекелестік қабі-
леті;
• өз нарық сегменті;
• тиімділіктің (коммерциялық, аимақтық, бюджеттік) әр түрлерінің
көрсеткіштері;
• бизнес идеяны бастаушыда капиталдың және қаржылан-
дырудың мүмкіндік көздерінің жеткіліктілігі.
Сонымен, бизнес-жоспар бұл:
• жобаның тиімділігі инвестордың көзін жеткізетін дғлелдер жүйесін
бағалау;
• кәсіпорының өмір с‰ру қабілетінің деңгейін және болашақта
тұрақтылыѓын анықтау;
• кәсіпкер қызметтің тәуекелін көру білу;
• дамудың сандық және сапалық көрсеткіштерінің жүйесі түрінде бизнес
болаШағын нақтылау;
• жоспарлаудың бағалы тғжірибесін алу жолымен ұйымдас-
тыруѓа және оның жұмысортасына болашақтық (стратегиялық көзқарасты дамыту).
Бизнес - жоспарды қ±растыру алдында бизнес-идеяның болаШағына көз
жеткізу қажет.
Ең кішкентай бизнес-жоспарды жасау, қажетті қ±жаттарды жинау, ресімдеу
екі апта шамасынды көш салып жұмысістеуді, ал орта және ірі бизнес-жоспар
ай және одан көп уақытты алады.
Салмақты инвесторлар бизнес-жоспарды кәсіпорын басшасы жеке өзі
ұсынуын, тіпті оны сырттан жасаушылар тартылѓан жағдайда бизнес жоспарды
жасауѓа оның белсенді қатысуын талап етеді.
Кәсіпорын құрамында бизнес-жоспарды жасаѓан және оны жүзеге асыруѓа
дайын адамдар болса, әріптестер мен инвесторлар-
ды іздеуде мүмкіндіктер кµбейеді.
Бизнес - жоспарды жасауды тікелей өнімді (қызмет көрсетуді) сипаттаудан
бәсекелестік қабілетке және патентік - лицензиялық с±рақтарѓа ерекше назар
аударудан бастау қажет.
Әрі қарай маркетинг және сату білімі, нарық пен өткізу көлемі анықталып
жасалады. Бұл білімдер негізі болып табылады - өнімді өткізу с±раѓын
шешусіз басқа қалѓан білімді жасаудың мәні жоқ.
Ақпараттарды алѓашқы жинау мен талдауѓа уақыт аямау керек, µйткені сізге
әр түрлі инвесторлар үшін бизнес-жоспардың бірнеше н±сқасын қ±руѓа тура
келуі мүмкін.
Жобаны жүзеге асыру тиімділігіне, тәуекел мүмкіндігін мен инвестицияны
қайтару кепілдемесіне ерекше назар аудару қажет. Жобаға қысқаша атау беру
µте маңызды, кейін кәсіпорынның сыртқы мањдайшасында, жарнама
материалдарында және т.б. көрініп, бизнеспен бірге өмір с‰реді.
Жақсы атау сіздің айналысатын ісіњізге сғйкес келуі, сіздің бизнессіњіз
немесе орналасқан орынын көрсетуі, бизнес-жоспар-
дыңм±қабасында, көзге т‰сетін жердің бәрінде сіздің бастамаңыз-
дың таѓдырына ықпал µте алатын адам көзіне жаѓымды әсер тудыруы қажет.
Бизнес - жоспардың құрылымы мен мазмұныы қатаң белгілен-
беген.
Горфинкель В.Я., Поляк Г.Б., Швандар В. А., көз қарасы бойынша құрамына
жеті білім енетін бизнес-жоспар ең жақсы болып саналады.
Білім 1. "Кәсіпкерлік келісім мақсаттары және міндеттері".
Кәсіпкерлік бизнестің басты мақсаты - пайда алу. ОйДағы келісімді
жоспарланѓанда, алдымен қандай сомаДағы алуѓа бола-
тынын анықтап, жобаның қалаулы пайда әкелу қабілетіне көз жеткізу керек.
Білім 2. "Бизнес-жоспардың жалпылама т‰йіні, негізгі пара-
метрлері және көрсеткіштері жиынтық болып табылады және жоспардың негізгі
идеяларын және мазмұныын кішігірім түрде ұсынады".
Білім 3. "Кәсіпкердің тұтынушыѓа ұсынатын өнім, тауар, қызмет көрсету
сипаттамасы".
Білім 4. "¤ткізу нарыѓының конъюктурасын, сұранымды, сату көлемін
талдау және бағалау" - қажеттілікті зерттеу және бағаны болжаудың тікелей
жалѓасы.
Білім 5. "Әрекеттер жоспары (баѓдарламасы) және ұйым-
дастырушы шаралары" кµбінесе Кәсіпкерлік қызмет (өндірістік, коммерциялық,
қаржылық) түріне байланысты.
Білім 6. "Келісімді ресурспен қамтамасыз ету" Кәсіпкерлік жобаны жүзеге
асыру үшін қажет ресурс түрлері мен көлемдері туралы, ресурстарды алу
көздері мен әдістері туралы туралы мәліметтер болады.
Білім 7. "Келісім тиімділігі" бизнес-жоспарды аяқтайтын білім.
Кәсіпкерлік келісім тиімділігінің жиынтық сипаттамасы келтіріледі.
Тиімділіктің жиынтық көрсеткішінді - алдымен келісімнің пайда және
рентабельдік көрсеткіштері. Одан басқа әлеуметтік және ғылыми-техникалық
тиімділік (жаңа ғылыми нәтижелерді алу) ескеріледі. Бұл білімде
Кәсіпкерлік келісімінің ±зақ мерзімді әсерін талдау орынды.
Мамыров Н. К. және басқалар (1997 ж.) бизнес-жоспардың құрылымы мен
мазмұныы қатаң реттелимеген, бірақ белгілі білімде-
р енуі керек деп санайды:
1. т‰йіні (резюме);
2. тұтынушыѓа ұсынылатын өнім, тауар немесе қызмет көрсету сипаттамасы;
3. өткізу нарыѓын бағалау;
4. бәсеке;
5. маркетинг стратегиясы;
6. өндіріс жоспары;
7. ұйымдастыру жоспары;
8. заң жоспары;
9. тғукелді бағалау мен сақтандыру;
10. қаржы жоспары.
1. Резюме (т‰йін).
Бизнес жоспар соњымен басталады, ғѓни т‰йінен (оның көлемі машинамен
басылѓан 4 беттен көп болмауы тиіс). Онда негізгі идеялар және жоспардың
мазмұныың кішігірім түрде ұсынылады. Кµбінесе бұл білімде болады:
• жобаның басты мақсаты;
• Кәсіпкерлік өнімнің қысқаша сипаттамасы, бәсекелестер-
дің өнімдерін өндіріске ұсынылатын өнімнің жаңашылдыѓы және ерекшелігі;
• жобаны жүзеге асыру мерзімі;
• іске салынѓан салым рентабелдігінің деңгейі;
• ұсынылатын сату көлемдері туралы мәліметтер;
• жобаны жүзеге асыруѓа шыѓындар;
• к‰тілетін тиімділік және нәтижелік (т‰сім, пайда, рента-
бельдік).
Бизнес-жоспардың таныстыру бөлігі ретінде т‰йінді анық, сендіретін жасау
керек. Қысқа, жинақталѓан бизнес-жоспардың шебер қ±растырылуы барлық
жоспардың тартымдылыѓының маңызды шарты.
2. Бизнес-жоспардың негізгі бөлігі болашақ тұтынушыларѓа ұсынылатын
өнімді, тауарды немесе қызмет көрсетуді сипаттайтын білімнен басталады. Бұл
білім нақтылықтың жоғары деңгейінде мұқият дғйектеуді талап етеді. өнімді
(жұмысты, қызмет көрсету) сипаттау кезінде тұтынушылық қасиеттері,
бәсекелестердің тауарларынан негізгі ерекшеліктері, патентермен және
авторлық куғліктермен қорғау дейгейі көрсетіледі, тауардың ойлап шыѓары-
луы беріледі. Бұл білімде өндірісте талап етілетін шыѓындар мен бағалардың
болжамы берілуі тиіс. Республикада нарықтық эконо-
миканың қалыптасуына және инфляцияның жоғары деңгейіне
байланыстыКәсіпкерлік өнімнің бағаларын болжау бизнес-жоспарды қ±растырудың
ең қиын элементі.
3. ¤ткізу нарыѓы бағалау - бизнес-жоспардың маңызды бөлігі. Ол нарықты
жинау мен µндеуді талап етеді. Білім көлемі әдетте 5-6 бетті қ±райды. Оның
негізгі мақсаты - тауарды немесе қызмет көрсетудің жоспарланѓан өндірісіне
тұтынушының табатын (нишаны) тауашаны анықтау және негіздеу, нарықтық
конъюк-
тура туралы толық ұғымды бейнелеу.
4. "Бәсеке" білімінің мақсаты - бәсекелестік күресте қолданы-
латын тактиканы таңдауды жеңілдетуге және қателіктерден сақ-
тандыру. Бұл білімде ±қсас өнімдерді ірі өндіруші-бәсекелестерді олардың
сату көлемдерін қалай дғлірек бағалауѓа болатынын, табысты, жаңа үлгілерді
енгізу болаШағын, негізгі сипаттаманы, негізгі өнімнің сапа деңгейін және
дизайнын анықтау қажет.
5. Алдыңѓы екі білім негізінде бизнес-жоспарды қ±растыру-
шылар келесі білім-"Маркетинг стратегиясы" жасалады.
Маркетинг жоспарының негізі элементтеріне жатады:
1. Сіздің тауарыњызды тарату сызбасы: дербес, кµтерме ұйымдар арқылы,
д‰кендер арқылы
2. Баға жасау
3. Жарнама
4. Тұтынушыларды ынталандыру әдістері
5. Клиенттерге сатудан кейінгі қызмет көрсетуді (техникалық тауар үшін)
ұйымдастыру.
6. Сіздің бизнесіњіз туралы жақсы көзқарас қалыптастыру және ±стау
Егер тауарды шетелген өткізу болжанса, тауардың патентік тазалыѓы
туралы айта кету керек.
6-ші білім "өндіріс жоспары" өндіріспен айналысатын кәсіп-
керлер жасайды. Есептеулер алдыңѓы 2-3 жылѓа жүргізіледі. Білімнің негізі
с±раѓы-өнім (қызмет көрсету) өндірісінің шыѓында-
рын бағалау және олардың болашақтығы өзгерістері.
Басты міндет-кәсіпорын сапамен қежетті мерзімде, қажетті тауар санын
шынайы өндіру жағдайында екенін есептеулермен мақ±лдау.
7-ші білім "¦йымдастыру жоспары" сіз өз ісіњізді кіммен ±йыдастырасыз
және ‰здіксіз, табысты қызмет етуді қалай жоспарлайсыз сол туралы сөз
болады.
Бұл білімде кәсіпорын білімшелерінің ұйымдастыру қ±ры-
лымы қалыптасады, құрылатын жұмыстардың мазмұныы, маман-
дарѓа білікті талаптар анықталады. Мамандарды тұрақты жұмыс-
қа тарту көздері мен әдістері, олардың еңбек ақы шамасы көрсеті-
леді.
8-ші білім "Заң жоспары". Одан меншік көзқарасы тұрғысы-
нан кәсіпорының ұйымдастыру нысаны анықталады, ол өз кезегін-
де оның құқықтық мәртебесін анықтайды. Қабылданѓан шешімге сғйкес әрі
қарай кәсіпорының болашақ қызметін реттейтін негізгі қ±жаттар жасалады.
9-шы білім. - "Тәуекелді бағалау және сақтандыру". Кәсіпкер-
лік қызмет тәуекелмен байланысты. Мемлекет Кәсіпкерлік қызмет нәтижелеріне
жауапкершілік алмайды, сондықтан кәсіпорын құрукезінде тәуекелді мұқият
есептеу жүргізу қажет. Негізгі міндет - кездесетін барлық тәуекел түрлерін,
бұл көздерін, және олардың пайда болу кезеңдерін, бұл шыѓындарын азайту
шаралары және пайда болуы мүмкін жоѓалтуларды мүмкіндігінше азайту жаса-
лады.
10-шы білім "Қаржы жоспары". Алдыңѓы білімдерінің жалпылама материалы
құндық түрде ұсынылуы тиіс. Оѓан:
a) өткізу көлемін болжау;
b) ақша шыѓындарының және т‰суінің балансы;
c) табыс және шыѓын кестесі;
d) кәсіпорын активатерімен пассивтерінің жиынтық балансы;
e) зиянсыздық нүктесін есептеу.
¤ткізу көлемін болжау шыѓарылатын өнім қамтитын нарық үлесі туралы ұғым
береді. әдетте, болжам 3 жылѓа қ±растырылады, бірінші жыл үшін мәліметтер
ай бойынша, екінші жыл үшін-тоқсан бойынша, үшінші жыл - сатудың жылдық
сомасында келтіріледі.
Ақша шыѓындарының және т‰сулерінің балансы-кәсіпорын-
ды ұйымдастырудың бастап уақыттар бойынша бөлінген, өндіріске салынѓан
қаржыландырудың әрбір уақыт кезеңінде жеткілікті-
лігін анықтау. Олардың жетіспеу жағдайында қосымша инвести-
ция көздері қарастырылуы қажет.
Табыс және шыѓын кестесі келісілерді көрсетеді:
• тауарларды сатудан табыстар;
• тауарларды өндіру шыѓындары;
• сатудын т‰скен жиынтық пайда;
• жалпы өндірістік шыѓындар;
• таза пайда.
Кәсіпорын активтері мен пассивтерінің жиынтық балансы жыл басына және
аяѓына қ±растырылады. Ол кәсіпорын мүлігінің құрылымын және оны
қаржыландыру көздерінбағалау үшін негіз болады.
Активтерге келесі баптар кіреді:
• касса немесе (қолда бар ақша);
• есеп айырысу шоты;
• банктегі басқа шоттар;
• құнды қаѓаздар;
• тауар-материал сақтаулы қоры (запас);
• негізгі капитал;
• материалды емес активтер.
Баланстың пассиві екі бөліктен тұрады келесі баптар кіреді:
1. Қарыз қаржылары:
• қысқа мерзімді қарыздар;
• қысқа мерзімді берешектің басқа баптары;
• ±зақ мерзімді қарыз капитал;
2. Меншікті қаржылары:
• акционерлік капитал;
• резервтер мен қорлар;
• жинақталѓан пайда.
Осы білімнің қортысында зиянсыздық нүктесін есептеу мен талдау жүргізу
қажет, яғни кәсіпорын нµлдік нәтиже алатын: пайда да, шыѓында жоқ, тек
өзінің барлық шыѓындарын жабатын нүкте. Залалсыздық нүктесі келесі формула
бойынша анықталуы мүмкін:
ТБ=Упз/Ц – Уппз,
Мұндағы:ТБ-зиянсыздық нүктесі немесе зиянсыздыққа жетуге болатын
өндірілетін тауарлар саны, дана (бірлік);
Упз- шартты тұрақты шыѓындар сомасы (қарыздар сомасы, олар бойынша
пайыздар төлеу, ‰стеме шыѓындар сомасы, амортизациялық аударымдар), теңге;
Уппз- өнім бірлігін дайындау үшін қажет шартты-ауыспалы шыѓындар сомасы
(бұл шикізат, материал, энергия, өндірістік персоналдардың еңбек ақы
шыѓындары), теңге;
Ц-өнім бірлігінің бағасы, теңге.
Егер кәсіпорын бірнеше өнім түрлерін шыѓаратын болса, онда зиянсыздықты
қамтамасыз ететін, өндіріс көлемін (ІІ) есептеу келесі формула бойынша
жүргізіледі:
П= Упз /(Ц1-Уппз1)*К1+(Ц2-Уппз2)*К2+…+(Цn-Уппзn)*Кn
Мұндағы: Ц және Уппз әрбір өнім түрі үшін сғйкес баға және
тұрақты–ауыспалы шыѓындар;
К1,2...n – кәсіпорынның барлық өнімдерін өткізуден жалпы т‰сімдегі
1,2–ші өндірілген өнім түрін өткізуден т‰скен т‰сім үлесі.
П–ні сғйкес К шамасына кµбейтіп, өнім шыѓарудың осы құрылымынДағы
зиянсыздыққа жететін өнім бірлігінің санын аламыз.
Жоғарыда берілген–жоспардың құрылымын сипаттау болашақ кәсіпорынның
барлық негізгі аспектілерін жан–жақты, кең, жеткілікті қамтиды.
Бірақ бизнес–жоспары бөлшектеу деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан
бизнес–жоспар бірнеше түрлендірумен қ±растырылуы мүмкін, бірақ белгілі
талаптарѓа сғйкес.
Тµменде бизнес-жоспардың екі үлгісі келтіріледі.
АҚ "С±њқар" Ет µњдеу кешенін қ±рудың
Бизнес-жоспары
Мазмұныы
1. Т‰йін (резюме)
2. Компанияны жалпы сипаттау
3. өнімдер және қызмет көрсетулер
4. Маркентинг-жоспар
4.1. Нарықты талдау
4.2. Бәсекелестік талдау
4.3. Маркетинг стратегиясы және тұтынушылар сипаттамасы
4.4. өндірістік шикізат базасы
5. өндірістік жоспар
6. Жұмыстарды орындау графигі
7. Басқару және ұйымдастыру құрылымы
8. Капитал және компанияның заңды нысаны
9. Қаржы жоспары
9.1. Қарыз көлемін есептеу
9.2. Табыстарды есептеу
9.3. Шыѓындарды есептеу
Бизнес-жоспар
1. Т‰йін.
Бизнес-жоспар технологиялық жабдық алуѓа шыѓындарды несиелендіру үшін
инвесторларды тарту мақсатымен "С±нқар" өндіру кешенін ұйымдастыру
тиімділігін негіздеуге арналѓан.
1. Т‰йін құрамы:
• шыѓарылатын өнім ассортименті;
• өндіріс технологиясы;
• қолданыстаѓы өндірістік қуат;
• дайын өнім шыѓарудың жоспарланѓан көлемі;
• өнімді сату нарыѓы;
• жалпы құн;
• фирма персоналы;
• фирманың бәсекелестік қабілеті;
• несие қаржыларының ақталу мерзімі
2. Компанияны жалпы сипаттау
Бұл білімде көрсетеді:
• таѓам өнімдерін және ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісі және
өткізу;
• осы өнімдерді өндіру бойынша әртүрлі кешендерді және кәсіпорынды
ұйымдастыру және құрылыс;
• компания құрамы;
• кәсіпорын штаты;
• ауылшаруашылық өнімдері;
• таѓам өнеркғсібі өнімдері;
• өнеркәсіптік өнім;
• А¤К қысқаша сипаттама.
3. өнімді сипаттау:
• шыѓарылатын өнім ассортиментінің құрылымы;
• өнімнің дғмдік сапасы;
• қорап сапасы және тартымдылыѓы;
• арзан баға.
4. Маркетинг - жоспар:
4.1. Нарықты талдау-нарық сұранымы және өнім өндірісі;
4.2. Бәсекелестік талдау-өнім сапасы, қорап сапасы, сату көлемі, баға
деңгейі, сату тұрақтылыѓы бойынша бәсекелестік-
терді салыстырмалы талдау;
4.3. Маркетинг стратегиясы және тұтынушыларды сипаттау;
• дайын өнімге бағалар:
• тауарларды орналастыру сызбасы;
• өнім тұтынушыларының сипаттамасы;
• дайын өнімнің сату көлемін болжамды бағалау
4.4. өндірістің шикізат базасы:
• меншікті база;
• тартылатын шикізат ресурстары;
• шикізат пен материалдарѓа қажеттілікті есептеу;
5. өндірістік жоспар:
• ет µњдеу цехының технологиялық жабдықтарын сатып алу және жµндеу:
• максималды жобалық қуат;
• дайын өнім ассортименті;
• зауыттың есепті өнімділігі;
• жоспарланѓан сату көлемі.
6. Жұмыстардың орындалу графигі:
• жұмыстың барлық түрлерін айлар, тоқсан және жыл бойынша орындалының
толық күнтізбелік жоспары
7. Басқару және ұйымдастыру құрылымы:
• м‰дірлер кеңесі;
• басқару құрылымы;
• басқару персоналы.
8. Компанияның капиталы және заңдық нысаны:
• кәсіпорынның ұйымдастыру нысаны;
• меншік нысаны;
• кәсіпорын құрылтайшылары;
• кәсіпорынның орналасқан орны және заңдық мекен-жайы.
9. Қаржы жоспары:
9.1. Несие көлемін есептеу:
• сатып алынатын технологиялық құрал кешенінің құны;
• несие сомасы;
• несиені қолданѓан үшін пайыздық мµлшерлемесі.
9.2. Табысты есептеу:
• өнім түрлері бойынша болжанатын сату көлемі;
• өнім бірлігіне баға;
• сатудан т‰скен т‰сім.
9.3. Шыѓындарды есептеу:
• өнімнің өзіндік құнын есептеу;
• пайда бойынша бюджет;
• жобаның қаржы жоспары;
• жобаның жиынтық табыстары мен шыѓындарын талдау.
"Науқан" шаруа шаруашылыѓының
Бизнес - жоспары
Тараулар
Атауы
1. Бизнес жоспардың т‰йіні
2. Кәсіпорын
3. Кәсіпорынды басқару
4. Маркетингтік шаралар
5. өндірістік жоспар
6. Кәсіпорын мақсаттары
7. Тәуекелді бағалау және сақтандыру
8. Қаржы жоспары
9. Заңдық жоспар.
1. Т‰йін:
• кәсіпорын қызметінің тарихы және басқару;
• қазіргі уақыттаѓы кәсіпорын қызметі және оның нәтижелері;
• шыѓарылатын өнімді немесе ұсынылатын қызметті сипаттау;
• болашақ жоспарлар: қысқа мерзімді және ±зақ мерзімді;
• өз жоспарын жүзеге асыру кезіндегі әріптеске, қаржыѓа немесе кеңестік
кµмектерге қажеттілік;
• Сізді табыс к‰тіп тұрѓанын дғлелдеу.
2. Кәсіпорын
• тарихы;
• қазіргі уақыттаѓы қызметі;
• жер;
• материалдық-техникалық ресурстар;
• су, алу көзі;
• электр көзі;
• жұмыскөші;
• кµлік және тарату жүйесі;
• байланыс жүйесі;
• жергілікті жағдайлар;
• басқа кәсіби қызметтер;
• кәсіпорын мақсаттары;
• кәсіпорын жоспарлары;
• болашақ тұтынушылар;
• стратегия.
3. Кәсіпорынды басқару:
• басқарушы қызметкерлер: жасы, білімі, жұмыстғжіри-
бесі;
• кәсіпорын иесі;
• басқарудың ұйымдастыру құрылымы;
• қаржы с±рақтарына жауапты;
• кәсіпорын қызметіне жауапты.
4. Маркетингтік шаралар:
• нарық стратегиясы;
• салаларды талдау;
• нарық және сатып алушылар;
• өткізу жүйесі;
• жарнама, жеке сауда;
• бағаларды анықтау;
• бәсеке;
• өнімдер немесе қызмет көрсетулер;
• нарықты зерттеу.
5. өндірістік жоспар:
• қажетті материалдарды жеткізу;
• жеткізілетін материалдардың сапасы;
• жабдықтаушылардың сенімділігі;
• жеткізу шыѓындары;
• материалдарѓа ақы төлеу шарттары;
• өндірістік процесс сипаты;
• кәсіпорынның өндірістік жабдыѓы;
• өндіріс процесін техникамен жарақтандыру;
• өнім шыѓарудың өндірістік процесі;
• дайын өнімді пайдалану;
• өнім шыѓарудың маусымдылыѓы;
• өнімді сақтау;
• өнім сапасын жақсарту мүмкіндігін;
• өндірістік шыѓындар;
• қайта µњдеушілер;
• делдалдар;
• кеңес берушілер;
6. Кәсіпорын мақсаттары:
Бұл білімде жоспарларды және к‰тілетін нәтижелерді жинақ-
тап қрытып, оларды сандық материалдармен мақ±лдау қажет.
Мақсаттарды қысқа мерзімді (1-2 жыл ішінде орындалатын); орта мерзімді
(2-5 жыл ішінде орындалатын); ±зақ мерзімді (6-10 жыл ішінде орындалатын)
деп бөлген жµн.
7. Тәуекелді бағалау және сақтандыру
Келесі мүмкін тәуекелдерді бағалау керек:
• капиталды ұсыну аумаѓын таңдауѓа байланысты тәуекел;
• ресурстарды ±тымсыз қолдану тәуекелі;
• нарық конъюктурасының өзгерісіне байланысты тәуекел;
• кµлік тәуекелі;
• энергетикалық тәуекел;
• коммерциялық тәуекел;
• қаржы тәуекелі;
• әріптестердің адал болмау тәуекелі;
• өз персоналдарының тәртіпсіздік тәуекелі;
• табиѓи апаттар тәуекелі;
• бар ‰кімет актілерінің жетілмеуінен болған тәуекел.
8. Қаржы жоспары
Бұл білімде көрсетіледі:
• пайда және шыѓын туралы есеп беру;
• кәсіпорын балансы;
• ақша айналымы туралы есеп беру;
• өндірістің негізгі құралдар мерзімі;
• қаржы қызметін талдау.
9. Заңдық жоспар
Бұл білімде көрсетіледі:
• кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық нысаны;
• шаруашылықтың жарѓылық қоры;
• тіркеуге ұсынылатын қ±жаттар тізімі, ал нақты;
• тіркеу туралы µтініш;
• бекітілгентәртіппен сендірілген құрылтайшылық жина-
лыс хаттамасы;
• құрылтайшылық шарт;
• құрылтайшылардың тµлқ±жаттарының кµшірмесі;
• статистика ұйымдары беретін статистикалық карточка;
• заңды тұлғаның орналасқан орнын мақ±лдайтын қ±жат;
• тіркеу алымын төлегені туралы төлем тапсырмасының т‰біртегі немесе
кµшірмесі.
5.3 Бизнес-жоспарды жүзеге асыру
Бизнес - жоспар бастаушы кәсіптерге өмір с‰рудің бірінші, ең қиын
жылында анық бағыт беру үшін қ±растырылады.
Кәсіпкерге оѓан енгізілген көрсеткіштерді салыстыра отырып, бәрі
ойлаѓандай болды ма екендігін көре алады, қажет жағдайда жағдайды жµндеу
шараларын қолданады.
Көптеген бастаушы кәсіпкерлер жоспарлауды елемейді, өз бетімен
жоспарлауды қ±рай алмайды және жоспарлаудан қорқа-
ды.
Жоспарлау кез келген шаруашылық қызмет табысының маңызды қ±раушы бөлігі.
Оны елемеу кәсіпкерге µте қымбатқа т‰суі мүмкін. ¤йткені онымен фирма ісі
бойынша байланысты-
лардың барлыѓында: жабдықтаушылар, тұтынушылар, бәсеке-
лестер, банктер-өз жоспарлары бар. Кәсіпкер оларды есепке алуѓа. өз
қызметін жоспарлауѓа міндетті.
Жоспар - қызметкерлер фирма мақсаты және міндеттері туралы, жекелей
оларѓа қойылатын талаптар туралы анық ±ѓы-
нуы үшін қажет.
Бизнес-жоспар - бұл ресми қ±жат. Оны жазуѓа үлкен с±рақтар шеңбері
бойынша біршама сенімді ақпараттар жинау керек. Бұл ақпараттардың көлемі
сіздің бизнеске кіру шамасы мен оның дамуы бойынша үнемі µседі. Сондықтан
бір бизнес-жоспардың екі түрі болған орынды.
Бизнес - жоспардың бірінші түрі - ресми қысқа (50 бетке дейін) болады.
Онда қаѓазда сіздің бизнесіњіздің µткені, қазіргісі және болашаѓы
баяндалады. Ол жалпы мақсат болу үшін фирма бола-
шақ әріптестеріне, инвесторларына, менеджерлеріне және акцио-
нерлеріне қажет. Онда әдетте есептеулердің ‰ш н±сқасы: опти-
мистік, пессимистік және шынайы (қолайлы) бар.
Бизнес - жоспардың екінші түрі кәсіпорының бірінші тұлғасы үшін жоспарды
жасаушылар және кеңес берушілер үшін күнделікті жұмысқ±жаты. Онда
жұмысақпараттық материал жиналады. Ол жұмысбизнес-жоспары деп аталады және
мүмкіндік береді:
• ресми бизнес-жоспардың маңыздылыѓын кµтеруге;
• жаңа іс шынайы басталѓанѓа дейін әрекеттер баѓдарлама-
сын қ±руѓа;
• пайда болатын мәселелерді шешудің мүмкін н±сқаларын бөлшектеп қарау
осылайша сіз оларды болашақта жеңе алатын жағдайда боласыз, ресми бизнес-
жоспарДағы қателіктерден құтылуүшін, д±рыс шешім қабылдауѓа дайын боласыз;
• алдын -ала бизнестегі екі негізгі тәуекел түрін танып баға-
лауѓа: ішкі тәуекел (персонал, материалдардың сақтандыру қоры) оны сіз
бақылай аласыз және сыртқы тәуекел (экономика, жаңа заңдылық) , яғни сіз
оны өзгерте алмайсыз;
• мониторинг негізінде сыртқы және ішкі ортаДағы тұрақты өзгерістерді
есепке алып, істің жағдайын мұқият бақылауды жүзеге асыруѓа;
• қажет шамада ресми бизнес-жоспарды жетілдіру, т‰зету кезінде анықтама
ретінде қызмет етуге.
Осылайша, жұмысбизнес-жоспары-бұл кең кеңістік немесе сіздің ойыныңыздың
іскерлік алањы, оның барысында ойланѓан ресми бизнес-жоспарды қ±растыру
ережесі жасалды.
Жұмысбизнес-жоспары қ±жаттарының бір бөлігін ресми жоспарѓа қосымша
ретінде немесе әріптестер және жасаушылар командасының м‰шелерінің
с±раулары бойынша ұсынуѓа пайда-
лануѓа болады.
Банкирлерге басқаларѓа қараѓанда, банкроттықтың ең кең таралѓан себебі-
ақшаның жетіспеуінен емес, кәсіпкердің өз қызметін д±рыс жоспарлай
алмауында екендігі белгілі.
Бизнес -жоспардың табысты жүзеге асуына жоспардың орындалуын бағалауѓа
бақылау жүйесін құружәне оѓан уақтылы өзгеріс енгізу ықпал етеді.
Бақылау жүйесі қарапайым болуы қажет, сонымен қатар шешуші шешім
қабылдаушы адамдардың барлыѓын, ауытқу пайда болған жағдайда, олар уақтылы
т‰зету шараларын қабыл-
дайтындай дер кезінде ақпараттармен қамтамасыз етуі тиіс. Тµменде бақылау
жүйесінің әрбір аталѓан элементіне қысқаша сипаттама беріледі.
Сақтандыру қорын (запасты) бақылау. Сақтандыру қорының деңгейін фирма
бақылай отырып, тек өзі туралы ѓана емес, тұтыну-
шылар туралы да ойлайды. ҚоймаДағы шикізатқа, материалѓа және дайын өнімге
салынѓан ақша тез ақталатын болса, оны қайтадан іске тез салуѓа болады.
Одан фирма өз клиенттеріне тауарлар мен қызмет көрсетулердің көп санын
ұсына алады.
өндірістік бақылау. Бақылаудың бұл түрі жоспарда жазылѓан шыѓындар
деңгейін есепті сандармен салыстырып болжайды, станоктар мен жабдықтардың
пайдалы тиелуі, істелген адам-саѓат саны, өндірістік цикл ±зақтығы, к‰ту
уақыты, тоқтап тұру уақыты сияқты көрсеткіштерге ерекше назар аудару керек.
Сананы бақылау. өндіріс түріне біршама мµлшерде байла-
нысты. Бірақ оның мақсаты барлыѓы біреу-өндірілетін тауардан бас тартпау
жұмысын қамтамасыз ету
Сатуды бақылау. Сату көлемі туралы, (натуральды және құндық
көрсеткіштерде) бір сатып алудың орташа құны туралы ақпараттар, жеткізу
мерзімін, қарызѓа сатылѓан тауарлар санын қадаѓалау, фирмаДағы істің қалай
жүруі туралы д±рыс ұғым қ±рас-
тыру үшін µте пайдалы.
Мерзімі ±зарѓан есеп айырусылардан және сенімсіз қарыздар-
дан қашу үшін, төлемдердің т‰суіне сенімді бақылау жүйесін құруµте маңызды.
Шыѓындарды бақылау, әрбір жаңа кәсіпорын үшін қандай мақсаттарѓа және
қанша ақша төленгенін қадаѓалау маңызды.
Тіпті ең жақсы бизнес-жоспар да, егер жағдай өзгерсе ескіреді.
Сыртқы факторлар: елдгі экономикалық жағдай, тұтынушы-
лардың жаңа талаптар, жаңа технологияның пайда болуы, бәсеке-
лестер саясатының өзгеруі, сонымен қатар кәсіпорынның ішкі өміріндегі
жағдайлар, соның ішінде басқару құрамынДағы өзге-
рістер-бизнес-жоспарды қайта қарастыру қажеттігін тудырады. Бизнес мен
фирманың ішкі өміріндегі, салаДағы нарықтық конъюнктураДағы жаңа
тенденцияларды тез қабылдап, бизнес-жоспарѓа сғйкес т‰зетулер енгізе білуі
тиіс.
Жоспарды т‰зету, мақсатты өзгертпей оларѓа жету жолдарын өзгертіп,
кәсіпорынның табысқа жету мүмкіндігін арттырады.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Бизнес-жоспар деген не?
2. Кәсіпорынды технико-экономикалық негіздеуге не енеді?
3. Бизнес-жоспардың мазмұныы неде?
4. Бизнес-жоспарды қ±растыру тәртібі қандай?
5. Бизнес-жоспардың құрылымы қандай?
6. Бизнес-жоспар білімдерінің мазмұныын ашыњыз?
7. Бизнес-жоспардың қандай түрлерін сіз білесіз? Олардың ерекшеліктері
неде?
8. Бизнес-жоспардың орындалуын бақылау жүйесіне не енеді?
6 -ТАРАУ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ МӘМІЛЕЛЕР
6.1 Коммерциялық мәмілердін тұрі және ұғымы
Кәсіпкерлердің қимылының сызбасын қ±райтын негіз -экономика -
Кәсіпкерлік мақсаттың алѓа жылжуының құқықтық түрі. Мұндай түр арқылы
мәміленің нақты түрі айқындалады. соның ішінде әріптестің қолданѓан ісіне
және Кәсіпкерліктің мақсатына жауап беруі кіреді.
Мәміле - бұл бағалы заттар мен коммерциялық айырбас.
Мұндай айырбас әріптестер арасында немесе ұйымдастыру арасында
коммерциялыњ пайда табу мақсатында жүргізіледі.
Мәмілелер бір жақты немесе кғп жақты болуы мүмкін. Демек кәсіпкерлер
арасынДағы кез-келген коммерциялық мақсаттаѓы келісімді мәміле деп тануѓа
болады.
Қарапайым айырбастан мәмілені ажырата білу керек.
Егер сіз әріптеске белгілі бір тауар берсеңіз, ол анық орнына ақша
немесе басқа зат берсе, бұл мәміле болып табылады. Ал, оѓан тек тауар
беріп, орнына ешнәрсе алмасањыз бұл тек беру болып табылады.
Ал, сіз әріптеспен жартылай шикізат шыѓаратын болып келісеңіз және ол
одан тауар шыѓарагын болса (тұтыну үшін) Мұндай жағдай мәміле болып
табылады.
Мәмілелер пайдалы немесе пайдасыз және қажеттілігі көп, әрі қажеттілігі
аз болуы мүмкін. Меміленің коммерциялық шеші-
мі, нәтижесі оны таѓайындаудан, іске асыру процесінен қалыпта-
сады.
Шет елдік әріптестердің көзқарасы бойынша, біздің кәсіпкер-
лер бірқалыпты деңгейге ғлі жете қойѓан жоқ.
Біріншіден, біз қатанда базарѓа тауардың үлкен партиясын шыѓаруѓа
тырысамыз. Демек бұл бағаның тµмендетілуіне әкеліп соқтыратыны д±рыс.
Осындай қалыптасқан көз-қарас екі ‰шты ойда қалады. Қарапайым өмірде
кәсіпкер әлемдік нарыѓында сапалы тауарлар алу үшін шыѓады.
Оның бағасы анаг±рлым қымбат болатыны шындық.
Екіншіден, шетелдік кәсіпкелер біздің кәсіпкерлердің сатып алуѓа, сатуѓа
және бірігіп кесіпорын қ±руѓа қ±марлыѓына таң қалады. Осындай тар шеңберде
ойлаушылықтың нәтижесінде кәсіпқой Кәсіпкерліктің іскерлігі шектеледі және
м±нымен тоқталып қалуѓа болмайтындыѓы түсінікті.
Коммерциялық мәмілені біздің жағдаймызда - екі немесе бірнеше жақтардың
тауар жеткізуге келісімі, қажетті қызметтер көрсетуді орындау ретінде
немесе бекітілген келісім ретінде түсіне-
тіндегі шынды?
Егер мәміледе әртүрлі елдің µкілдері қатысатын болса, онда мәміле
халықаралық болып саналады.
Егер мәміледе бір елдің µкілі қатысса, онда мәміле ішкі мәміле саналады.
Барлық коммерциялық мәмілелер екі түрге бөлінеді: негізгі және кғмекші.
Кғмекші түрлерге мыналар жатады:
• тауарларды сату -сатып алу (өнімдерді);
• сатып алу - сату, ғылыми техникалық білім алмастыру (патенттер,
лицензиялар, "ноу-хау");
• техникалық қызметті сатып алу және сату (техниканың жаңару түрі,
уникальды нысандардың құрылысы кезіндегі бірлес-
кен қимылдар және т.б.);
• өндіріс факторларының жалѓа берілуі;
• тауарларды, жұмысжәне қызметтерді жалдау; халықара-
лық туризм ұйымы.
Кµмекші мәмілелерге тµмендегідей келісімдер жатады, соның ішінде тауар
алмасуѓа қатысты, сатушы мен сатып алушы арасын-
Дағы қызметі және олардан мынадай жағдайларды кәруге болады:
• ж‰к тасымалдау бойынша;
• ж‰кті сақтандыру бойынша;
• ж‰ктерді сақтауда және қайта жасауда текшелеу бойын-
ша;
• әр жақтық қатынасушылар арасынДағы есеп ж±ргізу бойынша (банканың
операњиясы).
Коммерциялық мәмілелерде, тауар алмастыру операциясы жиі қолданылады.
Мұндай операциялар арқылы операциялардың таѓы бір түрле-
рі туындайды. Мәселен әріптестердің өзара қарым-қатынасы негізінде нақты
тауарлардың қозѓалысы пайда болады.
Дегенмен есептесудің ақшалай түрі Мұнда қолданылмайды. (есептесу тауарлы
түрде ѓана ж±реді: тауар, тауар үшін). Осындай алмасу түрі кәсіпкерлердің
ішкі байланысында ѓана емес, шетелдік әріптестермен қарым-қатынаста да
ж±реді.
Тауар алмасу операциясы (сыртқы сауда сферасында) қарама - қарсы сауда
түрінде жиі кездеседі.
Қарама - қарсы сауда - бұл мәмілелердің жеке түрінің жиын-
тығы, сонымен бірге өзара тауар жеткізу балансының жетістігіне негізделген
(тауар сатуДағы жауапты тауарларды жеткізуді пайда-
лану).
Қарама-қарсы сауданың әртүрлілігі:
• баспа-бас (баспа-бастық мәміле);
• қарама-қарсы жеткізу;
• коммерциялық триангуляция.
Баспа-бас деген сөзден біздің ±ѓатынымыз тауар алмастыру мәмілесі,
Ол мынадай жағдайда жүргізіледі:
• қандай нақты тауарлар айырбасқа т±седі;
• анықталѓан бір тауар айырбастау ‰йлесімдігі (келісім ж±ргізу арқылы
тауарлар арқылы);
• өзара жеткізу мерзімі (әлемдік тғжірибеде өзара жеткізу арасынДағы
‰зілістің жоѓарѓы шегі 6 айѓа созылады).
Баспа-бас мәмілесі-бұл нақтысанды айырбас бойынша немесе бірнеше
тауардың балама құны бойынша басқа тауардың санына айырбас (есептесудің
ақшалай түрін қолданбай).
Баспа-бас келісімнің ерекшелігі екі жақтың бір келісімге қол қоюымен
аяқталуы, соның ішінде толық түрдегі осы мәміленің барлық шарттары сақталуы
тиіс.
Баспа-бас операциясы басқада тұрғыда туындайды: Мысалы, екі жақтың
анықтауы арқылы, соның ішінде қандай тауар, қандай жағдайда екінші жаққа
жеткізілуі тиіс және айырбасқа т±сетін яғни кері қайтатын тауар екінші
жаққа қалай жеткізілуі керектігі шешілмеген (бағасы, саны, мерзімі).
Мұндай келісім екі жақ арқылы соњына таман жүргізіледі және арнайы
ұсыныс арқылы аталѓан келісімге тоқтам жасалы-
нады, хатталады.
Сонымен бірге екінші келісім қол қою арқылы кері қайтатын тауардың нақты
түрін айқындайды және жеткізудің жағдайын белгілейді.
Мәміленің Мұндай түрлері қарама-қарсы жеткізу болып саналады.
Қарама-қарсы жеткізудің әртүрлілігі, қарама-қарсы сатып алу мынадай
жағдайда жүргізіледі.
Мысалы, қабылдап алушы (реципиент) қабылдап алу жаѓы тауар жеткізуді
жабдықтауѓа есеп жасайды, бірақ алынѓан жабдықтармен арасында байланысы
болмайды Мұндай қарым-қатынас келісімі бір жылдан бес жылѓа дейін
мерзімге бекітіледі.
Офсетті (бір зат ±гпін тәлем) мәміле тауар мен қызмет айыр-
басы сияқты, әртүрлі жағдайда көрсетілген қызмет үшін немесе алынган
жеңілдік үшін қайтарым ретінде капитал салу мүмкін-
дігін ұсынады.
Коммерциялық триангуляция - бұл қажетті тауарды іздеу барысында екіден
жогары жақтардың (қатысушылардың) баспа-бас операциясына қатысқан
жагдайында туындайды.
Мәселен, сіз әріптес А-ѓа тауар жеткізесіз, ал онда сақтаулы тауар сізге
қажет емес,
Басқа әріптес Б-сізге қажетті тауарды тауып бере алады және ол сіздің
бірінші апарѓан тауарыњызѓа яғни алѓашқы әріптеске А-ѓа қызыѓушылық
білдіріп отыр. Мұндай жағдайда сіз мәмілені бекіту жолында коммерњиялық
триангуляцияѓа с‰йенесіз немесе келіс сөз ж±ргізе аласыз (триангуляция-
латынша ‰шб±рыш).
6.2 Коммерциялық мәмілелерді ж±зеге асыру әдістері
Коммерциялық тғжірибеде мәмілелер ж±зеге асыру әдісінің екі түрлі негізі
жиі қолданылады:
• өндірушімен тікелей;
• делдал арқылы.
Тура сауда мәмілелері - бұл операция тауар жұмысқызметі жғнінде
тұтынушылар мен өндірушілер арасында тікелей түрде µтеді.
• Мұндай жағдайлардың артықшылық мәні болады, атап айтқанда:
• сатып алушының өзіне қажет тауарды алу мүмкіндігі;
• сатып алушы және сатушы арасынДағы байланыс ғылыми зерттеу немесе
жобалау жұмысының сатысында бекітіледі және мәміленің ж±зеге асырылуынДағы
тура уақытқа т±зету әкеледі немесе әкелу мүмкіндігін туѓызады.
• сатып алушы фирмалармен тікелей байланыс орнатады - қатысушылармен,
жеткізушілермен, сатушылармен, соның ішінде ерекше қиын сұранымдарда.
• тура байланыс ±зақ уақыт бірге еңбек еткеннен және бірлескен
өндірісте ±немі ғсу ±стінде болады.
• тура байланыс жабдықтардың қолданылуында және жұмыстардың сатыларында
сақталынады (кепілдеме, кепілдеме-
ден кейін қызмет жасау).
Коммерциялық мәміленің осы екі әдісіяе сғйкес Кәсіпкерлік іскерліктің
өндірістік және делдалдық қызметтері пайда болады.
Кәсіпкерлік бастамашыл іскерліктің түрі ретінде, соның ішінде пайда табу
мақсатында мынадай жүрістерді ұсынады:
• тікелей өндірістік қызмет немесе тауар өндірісі және қызмет көрсету;
• делдалдық қызмет немесе қызмет ету тауардың нарықтаѓы алѓа жылжуымен
байланысты және тікелей өндірушіден жатқан к‰йінде тұтынушыѓа берілуіне де
қатысы бар.
Кәсіпкерлік іскерлік тауар өндірісімен тікелей байланысты болғанда
тµмендегідей ерекшелікте болады:
• дғстүрлік мінездеме;
• жаңалық енгізу мінездемесі;
Жаңалық еңгізу - негізгі капиталдың жаңаруы (өндірістік қорлардың)
немесе шыѓарылатын өнімдердің ғылыми-техника-технология жетістіктеріндегі,
жаңару негізіндеті шыѓаратын өнімдер. Бұл қоѓамдық өндірісті жетілдірудің
заңды, объективті процесі.
Кәсіпкерлік тікелей тауар өндірістік кғсібінде, белгілі бір себептермен
өндірістің және жеткізудің жолына болжам жасайды, Кәсіпкерлік іскерлігінің
тғжірибесі ксз-келгеи түрде өзіндік жаңалық еңгізу ерекшелігіне ие болады.
Нарықтық жағдай екі негізгі субъектілердің экономикалық қатынаста
ісезігуіне ықпал жасайды, сондықтан онда не өндірушінің өзі және тұтынушы
немесе олардың µкілдері қатысуы тиіс. өндіруші немесе тұтыну-
шының жақтаушъісы ретінде келген тұлға делдал дег аталынады.
Кәсіпкерліктің белсенділігі делдалдық кеңістікте тұтынушы мен
өндірушінің экономикалық қызығушылығын.ыњ ең қысқа мерзімдерін біріктіреді.
Делдалдық, бұл өндірушінің көз қарасымен айтқанда өндіру-
шінің өзінің жұмыстиімділігі жағдайын арттырады, өндірістегі белсеңділікті
қалыптастырады, сонымен бірге тұтынушыѓа тауарларды өткізу жолынДағы
функцияны делдалдың атқаруына мүмкіндік береді.
өндіруші мен тұтынушының арасынДағы қатынасқа делдал-
дың қосылуы өндіріске әкелуді дамытып, капиталдың айналым мерзімінің
біршама қысқаруына септігін тигізеді.
Делдалдық сауда мәмілелері - бұл тауарды сату, сатып алу, қызмет
көрсету, жұмыспен байланысты операция, соның ішінде сатып алушының
тапсырмасын орындайтындармен немесе зауда делдалымен (сатушыга тғуелсіз)
аралық келісімге келу.
Сауда делдалдары - бұл коммерциялық фирма (жеке т±лга) затып алу
багасының айырым есебінен найда т±сіретін және гаратудан немесе
комиссиондық делдалдық сый ақы есебінен (сатушының немесе сатып алушының
тәлемі бойынша).
Қазіргі сауда делдалдары өндірушілер мен сатушыларѓа толық қызмет түрін
көрсетеді, соның ішінде коммерциялық мәмілелерді және оларды ж±зеге
асыруды, таратуды әріптес іздеуден бастап кепілдемелік қызметтің аягына
дейінгі келісім, қоса жинақтау, жғндеуді, сынауды, жабдықтарды іске қосуды
ж±зеген асырады. Делдалдықты пайдалану ең алдымен оның іскерлігінің тиімді-
лігімен түсіндіріледі, себебі өндірушіге уақытында тауар жеткізу, табу
мүмкін емес сол себептен оѓан бұл жғнінде өзгеруіне тура келеді яғни
делдалѓа айналады.
өндіруші-тұтынушы өзара қарым-қатынасы айналымына делдалдың қосылуы
үлкен жетістік, себебі тауардың жеткізілуі кең түрде барлық тұтынушыларды
қамтамасыз етеді.
Бұл мәселенің екінші жаѓы - делдалдың тиімді түрде өндіру-
шінің тауарын апарылатын нарыққа жеткізе білу бейімділігі. Тұтынушының көз
қарасымен айтқанда делдалдық олардың қажеттілігін толық әрі мғнді түрде
қанаѓаттандырады. Бұл тиімді бөлінуі каналдарының есебінен жүргізіледі.
Бөлу арналары - бұл жол өндірушіден тұтынушыѓа тауардың ж±ретін жолы.
Бөлу арналары өндіруші орындар аралыѓында немесе уақытында және тұтыну
орындарынДағы алшақтықты шеттетеді және тауарѓа меншіктік құқыѓы аралыѓымен
оны қолдану құқыѓы аралыѓынДағы алшақтыққа да тиімді әсер тигізеді. Бөліну
арналары мынадай жағдайда тиімдірек болады, егер олар өзара тура байланыста
делдал арқылы болса.
Тура (тікелей) байланыстар - бұл келісімдік қатынас -тауар өндіруші мен
оны тікелей пайдаланушы арасынДағы жағдай-
ѓа байланысты болатын.
Агенттендіру. Делдалдықта Кәсіпкерлік іскерлік нақты түрде жүргізіледі.
Делдалдықтың ең кғп тараѓан түрі -агенттендіру (яғни агенттерді тарату),
қатынастың Мұндай түрінде тұтынушы мен өндірушінің арасында агент делдалдық
қызмет атқарады.
Агент - бұл тұлға тұтынушының немесе тауар өндірушінің атынан оларѓа
қажетті кезде, керекті қимыл жасайтын адам. Бұл өз қажетінде іс атқаратын
агент принципал деп аталынады. Прин-
ципал тауардың меншік иесі болуы мүмкін, соның ішінде бекітіл-
ген агентке сату мүмкіндігі бар немесе тауар тұтынушы қажетті тауарды
бекітілген агенттен сатып алатын, осындай тұрмен делдалдық агенттің
қатысуында өзара қарым-қатынасқа екеу емес ‰ш субъектіні қатыстырады.
Мұндай жағдайда бірнеше агент түрлері анықталады:
• өндірушілер агенттері;
• өткізу бойынша агенттердің µкілеттігі;
• сатып алу бойынша агенттер.
өндірушілер агенттері екі немесе бірнеше тауар өндірушілердің
қажеттілігін ұсынады.
¤ткізу бойынша µкілетті агенттер барлық өнімдерді өткізуге, құқыққа ие
болады және өндірушінің фирмасының құрылымына кірмей жеке өткізу білім
ретінде немесе келісім шарт жағдайында өзара қимылдасуѓа толық құқыѓы бар.
Сатып алу жғніндегі агенттер қажетті тауар түрлерімен айна-
лысады.
Мұндай қатынастардың ж±зеге асуының негізі - принципиал мен агент
арасынДағы агенттік келісімнің бекітілуі болып табы-
лады.
Мұндай келісім бойынша агент-принципиалдың атынан келісім шартында
көрсетілгендей тауарды сатуга, сатып алуѓа толық міндеттеме алады.
Келісімнің негізі тµмендегідей екі шарттың кілті ретінде қолданылады.
Олар тауар бағасы және агенттік сыйақының мғлшері.
Брокерлік. Егер агенттер принципиалдық қажеттілігі бойынша ±зақ уақыт
негізінде қызмет етсе, онда агенттің бір делдалдық қызметі (сатып алушы
немесе сатушы үшін) брокерлікті орындаѓан болып есептелінеді. М±ның негізгі
қызметі сатушылар мен сатып алушыны ж±здестіру, олардың өзара келісімге
отыруын ж±зеге асыру. Брокер өзіне ешқандай міндеттеме алмайды және мәміле
бекітуге қатыспайды, ол тек қажетті екі жақты ж±здесті-
реді.
Брокерлер тауарлардың немесе қызметтердің белгілі бір анықталѓан түрлері
бойынша маманданады, клиенттердің есебімен және олардыңтапсырмасымен
жұмысжасайды, әрі олардан арнайы сыйақы алып, делдалдардың кәсіпқой
іскерлігінің сапатына қатысты болады.
Комиссия. Кей кездерде агент кғтермеші комиссия ретінде өз бетімен
тауарларѓа билік жүргізеді, оларды комиссияѓа қабыл-
дайды.
Комиссиондық операция - бұл делдалдық сауда операция-
сының әртүрлілігі, соның ішінде бір жақтан (комиссионер) екінші жақтыц
тапсырмасы бойынша (комитент) жеке өзінің атынан, бірақ комитенттің
есебіиен ж±ргізілуін айтамыз. Мұндай жақтардың қатынастары комиссия
келісімімен реттеледі.
Комиссионер делдал - бұл жеке және заңды т±лга, анықтал-
ѓан сыйақы үшін пайда келтіру мақсатында мәміле жасайтын және пайданы
комитент үшін келтіріп, тек оның комитенттің өзінің есебінен, бірақ өзінің
атынан мәмілені ж±зеге асыратын тұлға.
Комитент - бұл (қарапайым өндіруші немесе тауар иесі) басқа бір тұлғаѓа
тапсырма беруші (комиссионерге), белгілі бір мәміле бекітуді немесе бірнеше
мәміле бекітуді комиссионердің атынан ж±ргізетін, бірақ есебін өзі
(комитент) тғлейтін тұлға.
Комиссионердің сыйақы көлемі мәміле саласының белгілі бір пайызынан
бекітіледі (егер комитент ролінде тауар сатушы болса) немесе бағалар
аралыѓының айырмасы, соның ішінде комитентпен қойылѓан және комиссионер
таратқан тауар бағасы бойынша (комитент ролінде ссатушы болған жағдайда)
анықталады.
Дистрибъютер - бұл өзінің к±нделікті, тұрғылықты клиент-
теріне өндірушілерден алынѓан тауарларды өткізуге мамандан-
дырылѓан делдал.
Дилерлік - бұл делдалдық операцияның түрі. Дилер тауар-ларды өзінің
атынан қайта сатуды жүргізеді. Дилерлік үлес, пайда алынѓан заттардътњ
бағаларының айырмасының есебінен қ±ры-
лады және тауарларды сатуды дилер өзі жүргізеді.
Сауда маклері - бұл кәсіпкер делдал, мәміле бекітуге өзі қатыспайды, тек
қана бекітудің мүмкіндігін анықтайды, айқын-
дайды. Әдетте оның қызметтері мәміле бойынша әріптестерді ж‰здестірумен
шектеледі, ал Кәсіпкерлік кірісті маклерлік сыйақы түрінде алады, оның
көлемі бекітілген мәмілелердің сомасына қатысты болады.
Негізінен маклер биржаларда сауда жүргізеді.
6.3 Коммерциялық мәмілелердің технологиялық
ж±зеге асырылуы
Коммерциялық мәмілелерді ж±ргізуді бірнеше сатыѓа бөлуге болады:
• контрагентті іздеу және таңдау;
• сатып алу және сату келісім шартына қол қоюѓа дайын-
далу;
• сату - сатып алу келісім шартын бекіту;
• сату - сатып алу келісім шарты негіздерін ж±зеге асыру.
Әрбір сатыны таѓы да бірнеше бөліктерге бөлуге болады: Контрагентті
талдау - бұл маңызды шешім, м±ның шешімімен мәміленің нәтижесі шыѓады.
Сондықтан нақты түрде сатып алуды немесе өзінің тауарын қалай сатуды,
анықтап алуы қажет. Әрбір қажетті әріптестерге техникалық - коммерциялық
тапсырмамен хаттар жіберу керек. Мұнда ұсыныстың іске асу мерзімі
көрсетілуі қажет.
Қажетті әріптестерден жауаптың алынуына байланысты ақпаратты немесе
коммерциялық ұсыныс түрінде екінші кезеңі басталады - мәміле бекітуге
дайындық - бұл техникалық шешімдер анықтау мақсатында кепіл беру, жабдықтар
сапасы, жеткізіп беру әдісі және басқа с±рақтар бойынша ж±ргізілетін
келіссөздер.
Мұнда жеке қажетті түрде тәлемнің жағдайын шешу қажет, соның ішінде
келісім шарттың бағасы үлкен орын алады. Сатып алушыѓа мәміле бекіту
дайындыѓы кезеңінде жабдықтарды сатып алуда экономикалық есеп ж±ргізу,
шыѓынмен соңғы өнімнің өзіндік құны есебімен, жабдық сатып алѓанДағы кеткен
шыѓын-
дармен оның ±сталуымен, сонымен қатар барлық мәмілелер тәлемі немесе несие
ғтеудегі тауарлар таралымының шыѓыны, бәрі-бәрі есепке алынуы тиіс.
Мәміле бекіту дайындыѓы кезеңінің аяқтамасы болып, келісім шартқа қол
қою саналады. Мұндай жағдай кезектегі сатылардан кәрінеді:
• келісім шарт мғтіннің баптары немесе білімдері бойынша келісім және
мғтіннің әрбір беттері бойынша келісім
• соңғы келіссөздерді ж±ргізу соның ішінде сұраным партия-
лардың көлемінің бағасына байланысты әртүрлі жеңілдіктердің қолданылу
есебімен мәміле бағалары бойынша, бағалардың тұр-тұрге бөлінуіне әсер
ететін кепілдемелер мен басқа жагдайлар, жеткізу мен тәлем шарты
ескеріледі.
Келісілген келісім шартқа әдетте екі уғкілетті тұлғанын қатысуымен қол
қойылады.
Келісім шарттың көшіне ену мерзімінен бастап оның ж±зеге асу кезеңі
басталады. Бұл мына жағдайларды қамтиды: іскер хат алмасу, банкілік
операциялар, фирмалармен келісім бекіту, транспортирозкалармен
(тасымалдаумен) қамтамасыз ету, сақтандыру, шыгаруѓа немесе кіргізуге
лицензия алу т.б.
Әріптестік қатынас құқық пен міндеттемелерді ж±зеге асыруды ұсынады,
м±ның ішінде кәсіпкердің өзінің әріптесімен бірлесіп қызмет істеуін бекітуі
де кіреді.
Мұндай к±қық пен міндеттеме кәсіпкерлердің өздерінің және әріптестерінің
қол қоюы арқылы белгілі бір келісімінде бекітіледі.
Келісім (келісім шарт, келісім, келісу) - бұл әріптестер байла-
нысы арқылы ж±ретін (жазбаша қ±жатты түрде) бекітімнің түрі.
Кәсіпкерлікте міндетті түрде құрылтайшы келісімді, кәсіп-
керлік немесе піаруашылық келісімді ажырата білген д±рыс.
Құрылтайшы келісім - бұл қ±жат (жазбаша), соның ішінде жеке және заңды
тұлғалардың өз еріктерімен құрылғандыѓын білдіретін, жаңа құқықтық ұйым
құрылысты мекеменің нақты Кәсіпкерлік ойды ж±зеге асыру мақсатында
қолданылатын жазбаша қ±жат.
Кәсіпкерлік келісім - бұл әр жақтың өз еркімен кәсіпкер-
лікті ж±зеге асыру ниетінде, қандайда бір құқықтық ұйым қ±ры-
лымын біріктіруге келіспеген келісімнің түрі.
Келісім - бұл әр жақтың өзара бітімге келуі, міндеттеме бекітуі әрі әр
жақтың әр қайсы б±дан яғни мәміле негізінен өзіне тиімділік т±сіреді
(мысалы, тауар алудан немесе пайда т±сіруден).
Сонымен келісім әр жақтың өзара ымыраѓа келуінен тұрады және бекітілетін
бұл тұр негізсіз мінездемеден тұрады, ғйткенмен келісімнің типтік түрлері
бірге ауысады, бірге жүргізіледі.
Дегенмен олар міндеттеме мінезде болмайды, тек бір затты бекіту негізі
немесе нақты келісімге қызмет етеді.
Алайда тғжірибеде анықталѓан талап етушілік бар, Мұнда әрбір жақтардың
кез келген келісімде, дайындықта, қол қоюда қажеттілікті сақтауын талап
ету. Осымен бірге Мұндай жағдай нақты қ±жаттың құрылымына да қатысты.
Кез келген келісім преамбуладан (алғы сөзден), негізгі білім-
нен және қорытынды білімнен тұрады.
Преамбула (алғы сөз) - бұл келісімдегі кіріспе, тµмендегідей сатыдан
тұрады:
• Келісімнің аты (атауы);
• Сату, сатып лау, жеткіз, бартерлік;
• Келісілген шарттарѓа сғйкес, соның ішінде келісімнің мғтінінде
көрсетілген фактілердің келісім бекітілімінде белгіленуі;
• Әр жақтың атауы, соның ішінде жеткізіп беруші жақ немесе сатушы
бірінші аталады, сатып алуыш немесе қабылдаушы екінші аталады.
Келісімнің негізгі білімі жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Келісімнің арнайы шарттарына қатысты мыналар:
• келісімнің заты немесе тауар саны;
• тауар сапасы;
• бағаны т‰сіру және оѓан ‰стемелеу;
• жеткізудегі шарттың негізігі;
• төлемнің түрі;
• жеткізу мерзімі немесе міндеттемені орындау мерзімі;
• тауарды таңбалау, орау;
• тауарды өткізу қабылдау немесе тауарѓа меншік құқыѓы-
ның ауысуы;
• екі жақтың жауапшылыѓы;
• тыйым салынѓан жањыл сөз;
Келісімнің осындай арнайы шарттары тақырыпты қ±райды, соның ішінде
мәмілені бекіту кезіндегі әріптестердің келіссөзіндегі талқылау мазмұныы,
ксғіпкер келіссөзге дайындаѓанда әрбір арнайы шарттың нақты түрін ойластыру
қоса қабат жүреді.
Келісмнің жалпы шартына, мынадай барлық келісімдер оның мазмұныына
тғуелсіз түрде кіру түрі ескеріледі:
• қосымша түсінік тµрелігі;
• форс-мажор.
Келісімнің қорытынды біліміне көрсетіледі:
• әр жақтың заңды мекені;
• барлық қосымшалар, соның ішінде келісмнің бөлінбейтін бөлігі болып
саналатындар;
• екі жақтың қойѓан қолдары;
• келісімнің бекітілген күні және орны көрсетіледі (егер прембулада
көрсетілмесе).
6.4 Сату, сатып алу келісім шарттың негізгі білімдері және олардың
мазмұныы
Келісім шарт мәміленің жүзеге асу шартын айқындайды, оның жауапкершілік,
орындау жақтарының тәртібін көрсетеді.
Келісім шартта міндетті түрде шарттар қойылады:
• жеткізудің заты мен көлемі;
• тауардың саны мен сапасын анықтау тәсілі;
• жеткізужіњ шарты және орны, мерзімі;
• келісім шарттың бағасы;
• валюта төлемдерінің атауы және төлемнің шарттары;
• тауарды қабылдау және өткізу тәртібі;
• жеткізу кепілі және мадақтау немесе айыпп±л санкция-
лары;
• екі жақтың келіспеушілік кезіндегі тµрешелік;
• әр жақтың заңды мекендері және басқа тұрғылықты жайлары;
• уәкелілеті тұлғалардың қолдары.
М±нан басқа келісім шартта кездеседі:
• залалды қайтару тәртібі;
• жауапкершіліктен босату қаѓидасы (меншік құқыѓын беру кезінде);
• келісім шарттың б±зылѓанынДағы, тоқтатылѓандыѓы тәртіп.
Келісім шарттың негізгі баптарынДағы мазмұны тµмендегідей келтіріледі:
1. Прембула (алғы сөз). Мұнда мәміле туралы жалпы сақта-
луы тиіс. (аталѓан жақтың заңды түрде толық сипаттамасы). Терминдер-
аталѓан мғтінде қолданылѓан және олардың маѓына-
сы. Келісім шарттың атауы және нµмері, оның бекітілген жері, күні.
2. Келісім шарттың заты. Негізгі сапалы және санды тұрғы-
дан нақты түрде тауарды аты көрсетілген.
3. Мәміле бойынша тауардың саны. Бұл бапта тауардың µлшемдік бірлігі
негізге алынады, санды анықтау тәртібі.
Тауар саны келісім шартта көрсетілген санмен сғйкес келу қажет. Соның
ішінде нақты түрде ±дѓаюы белгіленуі керек немесе кестемен сғйкес болуы
қажет.
Тауар ораудың басты шарты болып қосымша түсінік алынад, б±дан тауар
жеткізудің екі түрі шыѓады: брутто-буылудың есепке алынуы, немесе нетто-
буманың есепке алындауы.
4. Тауардың сапасын анықтау.
Бұл бапта тауардың сапасын анықтау әдісі бекітіледі және орындалуы да
осының ішінде кіреді (қайда, кім, сапаның бағасын шыѓарады).
Сапаны анықтаудың негізгі бірнеше түрін көрсетуге болады:
• Сатушының немесе сатаып алушының үлгі µлшемі;
• Техникалық жағдайлар бойынша, егер тауарда үлгі µлшемі болмаса немесе
тауар сапасына арнайы талап болса (техникалық шарттар) сатып алушылармен не
болмаса сатушылардың ұсынуы бойынша жасалуы мүмкін;
• Өзіндік ерекшелігі бойынша келісім шартта келісілгендей;
• ‡лгі бойынша, соның ішінде екі жақтың қажеттілігіне орай бекітілуіне
сғйкес;
• ТауарДағы жеке заттардың мазмұныы бойынша (Мұндай жағдайда тауар
компоненттерінің мазмұныының жоѓарѓы және тµмендегі пайыздық шегі
анықталады, рудаДағы металл пайызы);
• "тель-тель"-өзінің қалпын сақтап тауарды жеткізу яғни сатушы
жеткізілген тауардың сапасына жауап бермейді. Тауар сапасын анықтау, екі
жақтың келісім бойынша жүргізіліп бекіті-
леді.
5. Жеткізу шарттары. Кім шыѓынды төлейтіндігін анықтай-
ды, соның ішінде сатушыдан сатып алушыѓа тауар тасымалдау-
мен байланысты, меншік құқыѓының сатушыдан сатып алушыѓа µту кезіндегі
уақытқа және қауіптілік тууына байланысты, атап айтқанда тауардың б‰лінуі
немесе б±зылуы.
Мәміле бағасында кµлікке кеткен шыѓын үлкен орын алады, сондықтан
жеткізу шарттарын анықтауѓа ерекше назар аудару д±рыс.
Тғжірибеде жиі қолданатын жеткізудің келесі шарттары:
• Сатушы заводтан, "франко-склад", сатушы ешқашан жауапкершілік мойнына
алмайды және сатып алушыѓа тауар тасымалдауДағы кеткен шыѓында төлемейді;
• "франко -склад" сатып алушы- Мұндай жағдайда сатып алушы сатушыѓа
тауар жеткізудегі жауапкершілікті мойнына алмайды, бірақ кµлікке басқа
шыѓындарѓа төлейді;
• ФОБ- сатушы өз есебі арқылы кеменің портына тауар жеткізеді, ал сатып
алушы мен міндетті түрде сақтандырылѓан. Порттың келісім шартына
анықталѓандай, сатып алушыѓа коно-
саментті беруде, (ьһтиеу жµніндегі қ±жаты болуы қажет). Меншік-
тікке құқық және тасымал қауіптілігі сатып алушыѓа ж‰кті, ж‰к тиейтін
бөлікке (кеменің, самолеттің) жеткізілген сғттен туын-
дайды.
• СИФ- Мұндай шартта сатушы т‰гел шыѓында төлейді, соның ішінде кеменің
келуіне байланысты, тасымалдау және тауардың сақталуының келісілген елдің
портына сатып алушыѓа дейінгі аралықта.
Сатып алушыѓа коносамент беріледі, сақтандыру полюсі беріліп, меншікті
құқыѓы сатып алушыѓа кеменің ж‰гінің тиеу уақытынан жүріп µту қашықтығы
кезінде µтеді.
Жеткізудің ФОБ шарты түрінің бағасы экспорт болып санала-
ды, ал СИФ шарты түрі импорт болып саналады.
6. Жеткізудің күні мен мерзімі-бұл бап уақытты анықтайды, соның ішінде
тауар сатып алушының немесе жеке тұлғаның меншіктігіне µткенде жеткізу
мерзімі арнайы қ±жаттармен анық-
талады, олар екі жақтың қатысуымен толықтырылады. Мұндай қ±жаттар болып:
коносамент, ғуе және теміржол ж‰к қ±жаттары, қабылдау, өткізу актілері
жатады т.б.
7. Келісім шарттың бағасы-бұл сандық бірлікке бекітіледі, µлшемдік
бірлік үшін де бекітіледі. Әртүрлі тауарларды жеткізу жағдайында сапасы,
саны бойынша баға тауардың әрбір бірлігіне бекітіледі. Баға келісім шартқа
қол қою кезінде белгіленуі қажет немесе келісім шарттың жүргізілу мерзіміне
немесе орындалу сғтінен басталады. Бағалар белгілеу тәсілі бойынша нақты
қозѓалыстаѓы және айнымалы болып бөлінеді.
Нақты баға - бұл келісім шартқа қол қою кезінде туады. Ол жүзеге асу
мерзімінде ешқандай өзгеріске ұшырамайды.
Жылжымалы баға - бұл кеісім шартқа қосымша түсінік арқылы қол қою
кезінен басталады, белгіленеді. Бағаның тµмендеу немесе жоѓарлау кезінде
келісім шарт бағасы осыѓан сғйкес өзгеріп отырады. Мұндай жағдайда міндетті
түрде ақпарт көзі бағаның ауытқуын көрсетіп отырады.
Айнымалы баға - бұл баға келісім шарттың орындалу уақы-
тында анықталады, соның ішінде келісім шарттың шыѓын есебі саналады. С±ндай
жағдайларда бағаның негізі қосымша түсінік бойынша негізгі баға төлем есебі
әдісінің қолданылуы тұрғысында белгіленеді.
Баға деңгейін анықтауда айқындалѓан бағалардың және шыѓын есебін
міндетті түрде ескеру қажет.
Кµбінесе анықтамалық бағалар жарыққа шыѓады: биржалық баға белгілеу,
аукционДағы бағалар, жеке мәміле бағалары, ірі нормалар ұсынысының бағалары
жатады.
Келісім шарттың нақты келісім бойынша сатушы әр түрдегі жеңілдікке қол
жеткізуі қвжет (саны үшін, белгіленген мерзім аѓымынДағы айналым үшін-
бонусты, экспорттық шегерім, мау-
сымдық шегерім, жабдықты сатуДағы баға шегерімі, бұрынѓы қолданыстаѓы
заттардың бағасына жеңілдік т.б.).
Осымен бірге сыйлық және айыпп±лдық төлемдері қоса ескерген жµн. Соның
ішінде тауардың сапасына байланысты (жақ-
саруы, нашарлауы) сұранымның жедел орындалуына байланысты т.б.
8. Төлемнің мерзімі және шарттары. Келісім шарт нақты төлемдердің
мерзімімен түрін бекітуі қажет. ¤мірде жиі төлемдердің мерзімімен түрін
бекітуі қажет. ¤мірде жиі кездесетін ақшалай төлем немесе осы ‰ш әдістің
қ±рлымына байланысты төлемдер.
9. Есеп айырысу түрлері. Коммерциялық мәмілелерде нақты ақшалар тура
есеп айырысу үшін жиі қолданылмайды, Мұндай жағдайѓа қолданылатын
инкассалық және аккередивті түрлер.
Есептесудің инкассалық түрі деп сатып алушыдан алынѓан төлемнің бағасын
және оѓан сғйкес тауар қ±жаттарын көрсету арқылы өзінің банкііне тапсырма
беру.
Есептесудің аккредивті түрі-бұл міндеттеме бан н±сқауы бойынша
жүрігіледі және сатушының қ±жаттар көрсеткен банксі-
не қарсы жеткізілген тауарлар құнының сапасына сатып алушы есебінен сатуш
ыѓа төленген төлем.
10. Талап ету бұл бапта кез келген жақтардың наразылыѓн көрсету тәртібі
анықталады, соның ішінде мәмілеге қатысушылар, келісім шарттарын
орындамаѓандар да кіреді.
М±ның ең қажетті қ±жат түрлері (акт бекіту), іс барысында анықталѓан
сғйкессіздік жазылады (мерзімде, сапасында т.б.). Сонымен бірге кінғлі
жаққа бағытталѓан наразылық және санкциялар мерзімі белгіленеді.
11. Кепілдіктер-бұл сатушының белгілі бір кепілдеме кезінде тауардың
сапсына жауапкершілігі.
Келісілген арнайы білім бойынша қосалқы бөлшектер жиын-
тығын жеткізу алдын-ала маңызды түрде қарастырылады. Соны-
мен қатар жабдықтарды кепілді кезеңінен кейін жеке бағалары немес еңбегі
үшін қызмет көрсету мүмкіндігі.
12. Қарсы тұруѓа келмейтін көштер жағдайы (форс-мажор). Бұл бапта егер
келісім шартқа қол қойѓаннан кейін Мұндай жаѓ-
дай тµнетін болса және әр жақтан ешқандай қатыссыз түрде болса, онда
кейбіреулер келісім шарттың жүргізілу мерзімін өзгертуі мүмкін немесе
қызыѓушылық білдірген екі жақтың жауапкер-
шілігі міндетін тоқтатып тастайды. Бұларѓа жататындар: µрт, жол апаты,
топан су, табии апат, эмбарго- мемлекеттік биліктің тиым салуы т.б.
13. Тµрешілік. Бұл бап кейбір даулардың шешім тәртібін белгілейді, соның
ішінде кейбір мәмілеге µатысушылардың өздерінің өзара реттелу тәртібін
қадаѓалайды. Кәсіпкерлер келі-
сімде көрсетілген барлық білімдердің орындалуын бұлжытпай µткеруі қажет.
Осындай сақсатқа әрбір жақ келісімде қаралѓан мүліктік санкция бойынша
міндеттеменің б±зылуына көш қолдануын болады. Б±дан басқа келісім
шарттарының орындал-маѓан жағдайында қарастылѓан заңдылықтарѓа с‰йене
отырып кәсіпкер (біәр жақтың) міндеттемені орындамаѓаны үшін келтіріл-
ген залалы үшін екінші жаққа талап қоюына толық құқыѓы бар.
ТАҚЫРЫП 12. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК КӘСІПКЕРЛІК.
1. Мемлекеттік кәсіпкерліктің мәні және міндеттері.
2.Экономикадағы мемлекеттік кәсіпкерлікті ұйымдастыру формалары.
3. Мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту тиімділігін арттыру жолдары.
Кәсіпкерлік экономиканың мемлекеттік және жеке секторында жүзеге асуы
мүмкін. Осыған сәйкес мемлекетік және жеке кәсіпкерлікке бөлінеді.
Бұл жағдайда жіктеу негізіне кәсіпкерлік функцияны жүзеге асыруға
меншік құқығы алынады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік - мемлекеттік меншік негізіндегі экономикалық
- өндірістік қызмет. Мемлекеттік капитал биліктің заң және орындаушы
бағыттары арқылы мемлекет тарапынан басқарылады. Кәсіпорынның әртүрлі
нысандары құрылады және олардың шаруашылық - әлеуметтік қызметі
басқарылады.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің қызмет етуі экономикалық және саяси сипатта
болады.
Мемлекет кәсіпкерлікпен ел халқының өкілі және қоғам атынан әрекет
ететіндіктен айналысады, оның қызығушылығын қорғауға мәжбүр болады. Ол осы
елдің болашаққа дамуы үшін мемлекеттік кәсіпорындарды құрудан көрінеді.
Мемлекеттік кәсіпорын жеке және мемлекеттік сектор арасында
экономикалық билікті қайта бөлу, әлемдік нарықта ұлттық өндірушілердің
бәсекелес позициясын нығайту, болашақтағы экономиканың дамуы үшін саланың
дамуына ықпал ету, еңбекпен қамту және экономиканы тұрақтандыру мақсатында
құрылады.
Мемлекеттік кәсіпорын қызметі жеке коммерциялық фирма қызметінен
ерекшеленеді. Ең негізгі ерекшелігі көптеген мемлекеттік кәсіпорындар өз
алдына пайданы ең жоғары деңгейге жеткізуді негізгі міндет ретінде
қоймайды, өз қызметінің қаржы тұрғысын саяси және әлеуметтік мақсатқа
бағындырады.
Мемлекеттік кәсіпорындар жеке компанияларға қарағанда мемлекеттен көп
артықшылықтар алады. Оларға субсидиялар мүмкіндігі, импорттық шектеулерден
босату, экспортты субсидиялау, оларға шектеуші заң актілерінің қолданылмауы
т.б. жатады.
Жеке кәсіпорындардың басты міндетті ең жоғары пайданы қамтамасыз
ететің деңгейде өндірісті ұйымдастыру. Мемлекеттік және аралас кәсіпорындар
үшін пайданы жоғарылату екінші орынға қойылады.
Мемлекеттік кәсіпорындар пайданы жоғарылату стратегиясын жүзеге асыра
отырып, шектеулер жасауы тиіс. Ол ұзақ мерзімді қаржы мүдделеріне қауіп
төндірмейтін, бақталастардың бәсекелестік қабілетін көшейтуге ықпал
етпейтін, бағаларға бақылауды күшейту арқылы жетуіне болады.
Сонымен, мемлекеттік кәсіпкерлік мемлекеттік және аралас меншік
негізіндегі өндірістік коммерциялық қызмет.
Мемлекеттік капитал биліктің заң және орындаушы бағыттары арқылы
мемлекет тарапынан басқарылады. Кәсіпорынның әртүрлі нысандары жасалады,
олардың шаруашылық және әлеуметтік қызметі басқарылады.
Мемлекеттің экономикаға ықпал етуінің басты құралдарының бірі
мемлекеттік кәсіпкерлік болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік екі мақсат топтарын қарастырады:
1. әлеуметтік-экономикалық;
2. коммерциялық (пайда алу)
Мақсаттың бірінші тобы өтпелі экономика жағдайында екінші басымға
түседі.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің экономикалық қызметінің негізгі міндеті
қоғамның экономикалық дамуын тұрақтандыру және осыған байланысты жеке
секторды толықтыру, қолдау, ынталандыру.
Инфляция кезеңінде, экономикаға мемлекеттік ықпал етудің жанама
әдістерінің (табыстарды қайта тарату, айналысты реттеу және жиынтық
сұраным) тиімділігі төмендегенде, мемлекет бірнеше елдерде өндіріске
тікелей араласады.
Мемлекеттік кәсіпорын - тек капиталдың меншік иесі - мемлекеттің
мүддесін ғана емес, олардың мүддесіне жиі қайшы келетін шаруашылық
микрореттеуді жүзеге асырады. Мемлекеттік кәсіпорынның жекелен негізгі
айырмашылығы осында.
2. Экономикадағы мемлекеттік кәсіпкерлікті ұйымдастыру формалары.
Мемлекеттік кәсіпорындардың тиімділігі көбінесе кәсіпорын қызметін
мемлекеттік реттеудің әкімшілік және экономикалық әдістерін ұтымды
үйлестіруге мүмкіндік беретін құқықтық нормаларға байланысты.
Батыс Еуропалық елдерде макроэкономикалық саясат мақсаттарын жүзеге
асыруда мемлекеттік кәсіпорынды пайдалануды күшейту тенденциясы бар.
Салалық бағдарламалардың көпшілігі реттеудің тиімді механизмін жасау
мақсатында болады, жетекші рөлін мемлекеттік кәсіпорындар атқарады.
Қазақстанда мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдастыру-экономикалық
нысандарының толық тізімі ҚР-ң Азаматтық Кодексімен және Министрлер
Кабинетінің қаулысымен бекітілген.
Экономиканың мемлекеттік секторында қолданылатын кәсіпорындарды
көрсетуге болады:
- шаруашылық жүргізу құқығы негізіндегі мемлекеттік кәсіпорындар;
- кәсіпорындар;
- оперативті басқару (қазыналық кәсіпорындар) құқығы негізіндегі
мемлекеттік кәсіпорындар;
- мемлекеттік акция пакеті 51 және одан көп пайызды құрайтын
акционерлік компаниялар;
- мемлекеттік акция пакеті 51 пайыздан аз құрайтын акционерлік
қоғамдар;
- мемлеекеттік акция пакеті жоқ, бірақ алтын акциясы бар, акционерлік
компаниялар.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындар халық
шаруашылығының барлық салаларында құрылған.
Сонымен, жариялық құқық тәртібінде қызмет ететін мемлекеттік
кәсіпорындардың негізгі міндеті әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу.
Қазыналық кәсіпорындар экономиканың коммерциялық емес мемлекеттік
секторын құрайды және өз қызметін бюджеттік қаржыландыру арқылы жүзеге
асырады. Шаруашылық жүргізу құқында құрылған мемлекеттік кәсіпорындар,
олардың капиталында (1/3 бөлігін) мемлекеттік қатысатын акционерлік
компаниялар экономиканың коммерциялық мемлекеттік секто-
рын құрайды.
"Алтын акция" - бұл мемлекеттің акционерлік қоғамды басқарудағы ерекше
құқығын куәландыратын құжат.
Қаржы-өнеркәсіп топтары Қазақстанда мемлекеттің қатысуымен қаржы-
өнеркәсіп топтары жасау негізінде қаржы және өнеркәсіп капиталын біріктіру
қажет.
Қаржы - өнеркәсіп топтары ҚР Үкіметінің шешімі бойынша құрылады.
Қаржы- өнеркәсіп топтары АҚ акцияларын, серіктестік пайларын, еркін
және шарттық біріктіру тәртібінде олардың арасында сәйкес шарт жасау
жолымен құрылады.
Қаржы-өнеркәсіп топтарының құрамына өнеркәсіптік кәсіпорындар, қаржы-
несие мекемелері, коммерциялық фирмалар, ғылыми-зерттеу және жобалық –
конструкторлық мекемелер, инвестициялық қорлар және инвестициялық
компаниялар кіреді.
Қаржы өнеркәсіп топтарының қатысушыларының экономикалық өзара әрекеті,
қатысу жүйесінің дамуын қалыптастыратын меншіктің трасттық және холдингтік
қатынасын қолдануды қамтамасыз етеді.
3. Мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту тиімділігін арттыру жолдары.
Қазақстанда өндірістің дамуын қамтамасыз ететін меншік қатынасын
экономикалық қайта өзгерту мен қалыптастыруды терендету мақсатында
мемлекеттік меншікті басқарудың барлық жүйелерін қалыпты түрде қайта
ұйымдастыру қажет.
Дамыған экономиканың әлемдік тәжірибесінде:
- нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қатысуымен басқарудың
корпоративтік нысаны жалпы ұлттық міндеттері шешу кезіндегі объективті
қажеттілік болып табылады;
- корпорацияның жоғары технологияны құрудың озық деңгейіне жету үшін
ірі инвестициялық жобаларды жасауға мәжбүр етеді.
- ірі корпорациялар өндірістің макроэкономикалық реттелуін арттырады,
халыкаралық экономикалық ынтымақтастыққа тұрақтылық еңгізеді.
Корпоративтік басқару нысанының артықшылығы - өндірісті дамытуы және
оның тиімділігін арттырудың стратегиялық мәселерін шешу мүмкіндігінен
тұрады.
Мемлекет корпоративтік мемлекеттік кәсіпкерлік арқылы экономиканың
мемлекеттік секторын басқару мәселелерін шеше алады:
Қазақстанда шикізат бағытынан түпкі өнім өндірісіне көшіру, әлемдік
шаруашылық байланыс жүйесіне біріктіру мақсатымен өз қызметін біртіндеп
кеңейтетін жалпы ұлттық корпорацияны қалыптастыру қажет.
Экономиканың негізгі салаларында мемлекеттің жекешеленген
кәсіпорындардың акциялар пакетін сақтауы сала аралық қаржы өнеркәсіп
топтарын құру жолымен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Мемлекет қаржы өнеркәсіп топтары басқаруға акционерлер жиналысы мен
мүдірлер кеңесіндегі ведомствалардың мүдделі өкілдерінің жұмысы арқылы
қатысады.
Халықаралық нарықтағы жоғары бәсекеге сонымен қатар кәсіпорынды тиімді
басқару мәселесіне байланысты ірі мемлекеттік кәсіпорында стратегиялық
жоспарлау жүйесін енгізу қажет. Қазіргі уақытта олардың басым бөлігінің
кешенді қызмет стратегиясы мен дамуы құжаттық дайындалмаған.
Кәсіпорында стратегиялық жоспарлауда негізгі орынды болжау алады.
Болжау әдістемесі болашақтағы әлеуметтік, саяси, экономикалық және
технологиялық дамудың бет алыстарын өзара байланыстыру қажет.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің дамуы мен мемлекеттік меншікті басқару
мехнизмнің тиімділік мәселесін шешу үшін келесі бағыттар бойынша кең ғылыми
зерттеулер жүргізу қажет:
1. Мемлекеттің кәсіпорынды басқаруға қатысуы.
2.Кәсіпорынды қаржылындыруға және қолдауға мемлекеттің қатысуы.
3.Кәсіпорын қызметіне мемлекеттік бақылау.
Мемлекет позициясы жағынан "синергетикалық тиім" түсінігі бар, ол
меншікті басқарудың жалпы экономикалық тиімділігі мен олардың бөлектенген
өзара іс-қимылы тиімділігі сомасы арасындағы айырмашылықпен өлшенеді.
Әлемдік экономикаға Қазақстандағы біріктіру жағдайындағы мемлекеттік
кәсіпорын мен жеке кәсіпорын қызметінің тиімділігі белгілерінің бірі
кәсіпорынның бәсекелестік қабілеті болып табылады.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Мемлекеттік Кәсіпкерлік түсінігіне анықтама беріндер
2. Мемлекеттік Кәсіпкерлік қандай мақсаттарды көздейді?
3. Мемлекеттік Кәсіпкерлік қандай міндеттерді шешеді?
4. Қазақстанда мемлекеттік Кәсіпкерліктің қандай ұйымдас-
тыру-экономикалық нысандары қызмет етеді?
5. Шаруашылық жүргізу құқыѓынДағы мемлекет кәсіпорын-
дарының қызмет сфераларын атаңыздар?
6. Қазыналық кәсіпорындар қандай қызметтерді орын-
дайды?
7. Қаржы-өнеркәсіп топтарына сипаттама берініздер?
8. Корпоративтік мемлекеттік Кәсіпкерлік қандай басқару мәселерін
шешеді?
9. Мемлекеттік Кәсіпкерлікті тиімді дамыту мәселесін шешу үшін қандай
зерттеулер қажет?
10. Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігі қалай есеп-
теледі?
11. Басқару тиімділігін бағалау үшін қандай белгілер қолда-
нылады?
12. Халық шаруашылыѓы, аймақ, кәсіпорын деңгейіндегі басқарудың жалпы
экономикалық тиімділігі қандай көрсеткіштер бойынша бағаланады?
13. Стратегиялық тиім нені білдіреді?
ТАҚЫРЫП 5. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК.
1. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны және белгілері.
2. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік саясаты.
3. Шағын кәсіпкерлік халықты еңбекпен қамтуды және экономикалық өсуді
қамтамасыз ету факторы ретінде.
4. Шағын кәсіпорындарды қаржы-несиелік қолдауы.
5. Шағын кәсіпкерлік саласында лизингті пайдалану.
6.Шағын кәсіпкерлікте франчайзингтік қатынастарды дамыту.
Шағын кәсіпкерлік қоғамның экономикалық және әлеуметтік прогресінің
маңызды факторы болып табылады.
Шағын кәсіпорындар бастапқы ірі инвестицияны талап етпейді және
ресурстардың айналымының жоғары жылдамдығына кепіл береді, экономиканың
құрылымын өзгерту мәселелерін тез және тиімді шешуге қабілетті. Ол
экономикадағы бәсекелестік ортасын қалыптастыруға, сұраным мен ұсынымның
өзгерісіне тез үлесін қосуға және осы есептен нарыққа қажет тепе-теңдікті
қамтамасыз етуге қабілетті.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту аралас экономикаға икемділік беріп,
әртүрлі нысандағы меншікті және оларға тән шаруашылықтың баламалық
үлгілерін үйлестіріп, жалпы әлемдік үрдіске жауап береді.
Шағын кәсіпкерлік саласы - бұл көбіне экономикалық өсу қарқынын,
жалпы ұлттық өнімнің құрылымын және сапасын анықтайтын ұлттық экономиканың
жетекші салаларының бірі.
Ол әлеуметтік құбылыс белгілерін иеленеді, өйткені халықты жұмыс
орындарымен қамтамасыз етеді және жұмыссыздық пен кедейлікті азайтады.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қаржы, материал құралдарына және табиғи
ресурстарға ұқыпты қатынасты, шаруашылық істегі жаңа ойлауды қалыптастыруға
қабілетті.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті дамытуға объективті қажеттілікке
үлкен назар аударылады.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау үй-жай, жабдық беру,
мемлекеттік тапсырыс тарату, кепіл зат ұсыну жолдарымен жүзеге асады.
Шағын кәсідкерлікті қаржы-несиелік ынталандыруды, оның субъектілерін
несиелеудің бағдарламасын жасайтын және қолданатын коммерциялық банктер
жүзеге асырады.
Шағын кәсіпкерліктің дамуын қолдау және ынталандыру шаралары
қызметін лизинг пен франчайзинг атқарады.
Шағын кәсіпорынның ұзақ мерзімді болашағын, көптеген шешімдердің
жүзеге асуын болжау қиын.
Осыған байланысты кәсіпкерлік тәуекелді басқарудағы қажеттілік пайда
болады.
Шағын кәсіпкерлік теориясы мен практикасының экономикалық мәні
тәуекелдің зардабын мүмкіндігінше төмендету, тәуекелді алдын-ала есептей
білу, болжанбаған шараларды азайту бойынша шараларды белгілеу. Тек табиғи
ресурстарға сүйеніп, экономикалық өсуді қамтамасыз ету, өте үнемсіз.
Инновациялық қызмет экономикалық, әлеуметтік дамудың, шаруашылық
мәдениеті элементінің құрылымдық өзгерісінің маңызды факторы болып
табылады.
Болашақтағы бағдар дамудың инновациялық түрі болады. Оның негізінде
жаңалықтар енгізуді үздіксіз және мақсатты іздеу, дайындау және жүзеге
асыру процесі жүріп жатыр.
Қазақстанда тұрақты экономикалық өсудің күрделі факторына
инновацияны айналдырудағы маңызды рөлді шағын кәсіпкерлік атқарады.
Әлемдік тәжірибеде әдетте инновациялық сілкіністі шағын кәсіпкерлік
бастайды, одан кейін оның табыстарын ірі кәсіпорын жүзеге асырады.
Шағын кәсіпкерлік шаруашылық қызметтің ерекше әдісі ретінде
шаруашылықтың көп түрлі нысандарын ынталандыруға, ішкі шаруашылықты
дамытуды елеулі шамада көшейтуге, халықтың еңбекпен қамтылуын кеңейтуге
және Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісі мен айырбаста салыстырмалы
артықшылығын іске асыруға арналған.
2. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік саясаты.
Соңғы уақыттарда республикадағы шағын кәсіпорындар әлеуметтік
қызметтерден көбірек босатылуда. Стратегиялық жоспардағы әлеуметсіздендіру
процесі шағын кәсіпорындардың қоғам алдында өз қызметкерлерінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайына жауапкершілігінің төмендеуінен және олардың жалпы
мемлекеттік, муниципальды және әлеуметтік міндеттерді шешуге енжар
қатысуынан көрінеді.
Кәсіпкерлік еркіндігі мен әлеуметтік жауапкершіліктерінің
принциптерін тек нарықтық механизм арқылы үйлестіру мүмкін емес. Бұл үшін
сәйкес мемлекеттік саясат қажет.
Мемлекеттің Шағын кәсіпкерлік қатынасындағы екі негізгі қызметін
бөліп көрсетуге болады: реттеу және қолдау.
Реттеудің мәні шағын кәсіпкерліктің құқықтық ортасын қалыптастыруды
ұйымдастыру, әкімшілік сұрақтарды шешуде және сәйкес міндеттердің
орындалуын бақылауда.
Қолдау қызметтері шағын кәсіпорындарға материалдық, ақша, ақпараттық
ресурстарды, мемлекеттік тапсырыстарды, оларға қызмет көрсетуді және т.б.
жеткізу.
Мемлекеттің міндеті шағын кәсіпкерлікті көбейту емес, оның
қалыптасуы мен табысты қызмет етуі үшін қолайлы экономикалық орта жасау.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік саясатында іскерлік
белсендікті ынталандыруға заңдық жене нормативтік негіз жасау және
жетілдіру, сонымен қатар, кәсіпкерлік қызметті қамтамасыз ететін нарықтық
инфрақұрылым қалыптастыру қарастырылады.
Шағын кәсіпкерлік ерекше тәсілді және оны қолдау шарала-
рының арнайы кешенін жасауды талап етеді.
Шағын кәсіпкерлікті жеткіліксіз несиелеудің маңызды мәселелерінің
бірі көптеген кәсіпкерлердің кепіл затпен қамтама-
сыз етілмеуі. Сондықтан коммуналдық меншік объектілерінен аймақтық өтімді
кепіл қорлары құрылады.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау қорына және оның аймақтық өкілдеріне
шағын кәсіпорындарға мемлекет көмек көрсету қажет. Осы мақсатта қор
мемлекеттік тапсырыс алу үшін өтініш беруге, келісім-шарт жасауға, сатып
алумен айналысатын мемлекеттік қызметтерге шағын кәсіпорындардың мекен
жайын таратуға, мемлекеттік тапсырысты алу үшін маркетинг саясатын
жүргізуге көмектесуі қажет.
Ірі компанияларға оларға ұсынылған мемлекеттік тапсырыс
тардың бір бөлігін бәсеке негізінде шағын кәсіпорындарға беруге міндеттеу
керек.
Шағын көлік кәсіпорындары халықаралық транзиттік сауда-
ның дамуына ойдағыдай қатыса алады.
Қазақстанның жеңіл өнеркәсібі терең дағдарыста түр, одан шығудан
жағымды нәтижелерге жеткен бірнеше кәсіпорындардың табысты қызметі
көрсетуде.
Тұтыну нарығын қалыптастыру кезінде Қазақстан сияқты шикізат базасы,
қажетті жабдықтары мен дайын кадрлары бар ел, өзінің ішкі нарығында жеңіл
өнеркәсіп өнімдерінің ең кем дегенде 70 % алуы тиіс.
Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық дағдарысы, оның өнімдері
өнеркәсіптік өңдеу деңгейінің төмендеуі, нарықтық қатынас жағдайларына
бейімделуге қабілетті жаңа ұйымдастыру нысандарын іздеу қажеттілігін
анықтайды.
Агроөнеркәсіптік өндірістегі мұндай мәселелер жолына кооперацялауды
дамыту жатады. Кооперацияға жеке қосалқы шаруашы-
лықты тартумен өңдеуші кәсіпорындардың қуатын пайдалану деңгейі артады.
3. Шағын кәсіпкерлік халықты еңбекпен қамтуды және экономикалық
өсуді қамтамасыз ету факторы ретінде.
Еңбекпен қамту жүйесі қызметінің әлеуметтік-экономикалық негізі -
қызметкер еңбегінің өнімді қайтарымын, оның еңбегін жұмсау аумағын
кеңейтуді қамтамасыз ету. Нарықтық қатынастың дамуымен жұмыссыздық мәселесі
шиеленісуде.
Қазақстанның демографиялық саясатының маңызды принципі халық санының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, жоғары білікті мамандар мен жұмысшыларды
сақтау. Ал республика халқының толық өнімді еңбекпен қамтылуы шағын
кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыру кезінде ғана мүмкін.
Шағын кәсіпкерліктің экономикалық секторы келесі ерекшеліктерге тән
себептер бойынша бос жұмыс көшінің өсуші ауқымын толықтыруга қабілетті:
1. Ол капитал сыйымдылығы төмен жаңа жұмыс орындарын тез құруға
қабілетті.
2. Мұнда капиталдың техникалық құрылымы өте төмен, яғни
қолданылатын өндіріс құралдардың бірлігіне ірі кәсіпорын-
дарға қарағанда тірі еңбектің көп бірлігі келеді.
3. Күрделі басқару құрылымының болмауы, шағын кәсіп-
орынды құрудың ұйымдастыру процесін жеңілдетеді.
4. Ол бастама, шығармашылық белсенділікті көрсету үшін елеулі
мүмкіндігі бар, адамдар қызметі үшін тартымды.
5. Мұнда еңбек пен жұмыстардың икемді шарттары кең таралған (толық
емес жұмыс күні немесе аптасы, еңбектің сырғымалы кестесі, қос қызмет
атқару).
6. Шағын кәсіпкерлік тұтынушыға өнімді жылжытуды арзандату мен
тездетуге қарағанда өндіріс немесе қызмет көрсету процесінің тек бір
бөлігін орындау принципінде қызмет атқара алады.
Германияда, Ұлыбританияда, Италияда, Жапонияда, АКШ-та шағын бизнес
есебінен 2/3 жаңа жұмыс орындары құралады.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлік саласында 2,0 млн. жуық адам жұмыс
істейді, ол экономикада жұмыс істейтіндердің төрттен бірінен көбін құрайды,
ал шағын кәсіпкерлік субъектілерінің 30 мыңнан астамы қызмет етеді.
Шаруашылықтың нарық жағдайында босаған халықты эко-
номиканың басқа салаларына, тек жаңа мамандықты оқыту негі-
зінде емес, сонымен қатар, шаруашылықтың нарықтық әдістерін оқыту
негізінде, еңбек биржаларының штаттарын нығайту және олардың кәсіпкерлермен
байланысын күшейту негізінде, сонымен қатар, кәсіби бағдарланған жұмысты
жақсарту есебінен тарту шараларын жасау қажеттігі туады.
Еңбекке орналастырудың басқа жолы жоғары білікті кадрларды екі-үш
мамандық бойынша дайындау. Мысалы, егер оқудың негізгі курсы - экономист
болса, студентте 3-4 курста, сонымен қатар, 2 мамандықты таңдау мүмкіндігі
болады.
Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің салалық құры-
лымы: сауда саласында 28,3 %, автокөлік жөндеу өнеркәсібінде 17,4 %,
құрылыста 14,1 %, ауыл шаруашылық, аңшылық және орман шаруашылығында 13,6
%, көлікте 5,6 %, жылжымайтын мүліктермен операциялар, кәсіпорынды жалдау
және қызмет көрсетулер 10,1 %, қонақ-үйлер мен мейрамханалар 2,3 %,
денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер - 2,2 %, білім 0,8 %, қаржы
қызметі 0,9 %, пошта және байланыс - 0,8 %, басқа тұрмыстық, әлеуметтік
қызметтер - 3,6 %.
4. Шағын кәсіпорындарды қаржы-несиелік қолдауы.
Көптеген шағын кәсіпорындар қаржылық жағдайының тұрақсыздығына және
қаржылардың жетіспеушілігіне байланысты өздерін дамытудың ішкі
ынталандыруынан, жаңа технологияны еңгізуден, өнім сапасын және қызмет
көрсетулерді жоғарылатудан, ұзақ мерзімді инвестиция алудан, жаңа нарықты
игеруден айырылып отыр.
Шағын кәсіпорындар жеке меншік қаржыларымен, туыстарының қаржылары
және коммерциялық банктердің несиесімен қаржыландырылады.
Қазақстанда жеке меншік қаржылары шағын кәсіпорын-
дардың субъектілерін қаржыландыратын негізгі қайнар көзі болып табылады.
Бірақта олар қаржыландырудың барлық қажеттіліктерін жаба алмайды. Бұл
жағдайда қаржыландырудың альтернативті қайнар көзі болып банктердің
несиесі, мемлекеттік және халықаралық ұйымдардың мамандандырылған
бағдарламасы табылады.
Қазақстанда екінші деңгейлі 47 банк жұмыс істейді. Олар жалпы несие
саясаты негізінде шағын кәсіпорындардың субъектілерін несиелеу сызбасын
жасап шығарды. Шағын кәсіпорын субъектілері банктен несие алу үшін бизнес-
жоспар құруы қажет.
Шағын кәсіпорындардың несиелік қабілетін бағалаудың өз ерекшеліктері
мен көрсеткіштері бар:
1. жеке меншік қаржыларымен қамтамасыз етілуі;
2. шикізатты жеткізу шартымен қамтамасыз етілуі;
3. дайын өнімдерді өткізу шартымен қамтамасыз етілуі;
4. жоспарланған табысты ішінде бөлу;
Бірінші үш көрсеткіш өндірістік сипаттағы кәсіпорындардың негізі
болып табылады, ал төртіншісі өндірістік емес кәсіпорындарға жатады (сауда,
делдалдық, медициналық, тұрмыстық, қызмет көрсету кәсіпорындары және т.б.).
Қызмет істеп түрған шағын кәсіпорындардың несиелік қабілетінің
көрсеткіштері:
-өтімділік коэффициенті;
-орнын толтыру коэффициенті;
-жеке меншік қаржылармен қамтамасыз етілу көрсеткіші;
-шикізатты жеткізу шартымен қамтамасыз етілу көрсеткіші;
-табысты теңбе-тең бөлу көрсеткіші.
Шағын кәсіпорындар субъектілеріне берген несиені қайтарып алуды
қамтамасыз ету ретінде кепілзат қолданылады.
Кепілзат нақты қамтамасыз ететін қолда бар нәрсеге негізделеді:
материалды құндылықтар, бағалы қағаздар, валюталық құндылықтар. Сонымен
бірге, кепілзат ретінде тек қана тез таратылатын құндылықтар ғана болады.
Кепілзаттың түрлері болып мүліктік кепілзат және құқық кепілзаты
табылады. Клиенттің мүліктік кепілзаты - тауар - материалдық құндылықтар,
дебиторлық шоттар, бағалы қағаздар, вексельдер, сол банктегі депозиттер.
Құқықтың кепілзаттық тиімділігі несие берушінің құқықтық
қорғалғандығымен, кепілзатқа алынған заттың сапалығымен және қарыз алушының
жалпы қаржы жағдайымен анықталады.
Несие беруді жылжитын және жылжымайтын мүліктерді кепілзатқа беру
арқылы жүзеге асырады.
Несиелеу тек қана қызмет істеп тұрған, нақты ақшасы бар субъектілерге
және құқықтық білімі жоқ жеке кәсіпкерлерге беріледі.
Кепілзат ретінде мыналар алынады: ғимараттар, үйлер, құрал-жабдықтар,
автокөліктер, халық тұтынатын тауарлар, жылжитын және жылжымайтын
мүліктерге құқық, шаруашылық субъектілерінің бағалы қағаздары.
Несиелеу мерзімі 6-15 ай аралығын құрайды.
Несиелер жанар-жағармай, тұқым, тыңайтқыштар және басқа да айналым
қорларын толтыруға бағытталуы мүмкін. Кепіл-зат ретінде жерді пайдалану
құқығы, жылжитын және жылжымайтын мүліктер, өзара шартпен ресімделген
болашақтағы өнімдер бола алады. Несие 6-12 ай мерзімге беріледі.
Несие сомасы 24 ай мерзімге 3,0 мың. $ дан 20,0 мың. $-ға дейін
құрайды.
Несиелеудің шарты болып ай сайын негізгі қарызын және тең үлеспен
проценттерін төлеу табылады.
Бұдан басқа жеке тұлғаларды теңге және валютамен микронесиелеу
бағдарламасы бар. Несие сомасы 2-13 ай мерзімге 500$ ден 30,0 $-ға дейін
валюта бойынша беріледі.
Халықаралық қаржы институты қарыз берудің маманданды-
рылған бағдарламасын жасап, несиелеуді жүзеге асырады. Азиялық Дамыту банкі
қарыз алушыға ауылшаруашылық құрал-жабдықтарын сатып алу үшін 5-жыл
мерзімге жылына 11% ставкамен қарыз беруді қамтамасыз етеді және бірінші
жылдан бастап процентін төлейді, ал негізгі қарызын процентін өтей отырып
және жарты жыл сайын бөліп төлеп үшінші жылдан бастап төлейді (1 кыркүйек,
1 қазан).
Осының ішінде алынатын қарыздың 20% берілген жобаны тарату үшін қарыз
алушының айналым қаржыларын несиелеу бағытына қарастырылған.
Дамыту және қайта құру Еуропалық Банкі жеке сектор желісі бойынша ірі
көлемді жобаларды тікелей қаржыландыруды, орта және шағын кәсіпорындарды
несиелеуді қамтамасыз етеді. Қаржыландыру несиелеу формасы ретінде,
акционерлік капиталға қатысу ретінде жүзеге асырылады.
5. Шағын кәсіпкерліктің саласында лизингті пайдалану.
Қазақстан экономикасында шағын кәсіпкерлік үшін капитал-
дық ірі қайнар көзі болып ұзақ мерзімді жалдау (лизинг) бола алады.
Шағын кәсіпкерлік үшін ол құрал - жабдықтарды сатып алумен
салыстырғанда негізгі қорларды қалыптастырудың арзан тәсілі болып табылады.
Лизинг - лизинг берушінің лизингтік шарт мерзімі ішінде жекеменшігінде
қалатын жылжитын және жылжымайтын мүліктерді ұзақ мерзімге қолдануға
беретін қаржылық операция.
Лизинг - үшінші жаққа мүлік сатып алатын және оған ұзақ мерзімді
кезеңге жалға беретін мамандандырылған компанияларды делдалдыққа ала
отырып, негізгі қорларды жұмсау арқылы қаржыландырудың айрықша формасы.
Лизинг ұзақ мерзімді несие, қаржыландыру және жалға беру
элементтерінен тұрады.
Лизингтің объектісі болып өндірістік циклде жойылмайтын материалдық
құндылықтардың кез келген түрі болуы мүмкін. Лизинг жылжитын және
жылжымайтын мүлікке бөлінеді. Лизингтің субъектілері тікелей және жанама
қатысушыларға бөлінеді.
Тікелей қатысушыларға:
• лизингтік фирмалар мен компаниялар.
• өндірістік сауда және транспорттық кәсіпорындар;
• келісім жасасқан объектілердің жабдықтаушыларға өндірістік
және сауда компаниялары.
Лизингтің екі түрі бар:
1) оперативті (шұғыл)
2) қаржылық.
Лизинг алушы лизингтік шарт мерзімі аяқталған кезде мына-
ларға құқығы бар:
•Тиімді жағдайларға қарай шарт мерзімін ұзарту;
•Лизинг берушіге жабдықтарын қайтару;
• Лизинг берушіден жабдықтарды нарықтық құнымен сатып алу.
Оперативті лизингте лизингтік компания нақты жалшыларын білмей тұрып,
алдын - ала жабдықтарды сатып алады және өзі жалға берілетін мүлікті
сақтандырады, оның техникалық қызмет көрсетілуін және жөндеу жұмыстарын
қамтамасыз етеді.
Қаржылық лизинг - бұл жабдықтардың толық амортизация-
лық құнын, қосымша шығындарын және лизинг берушінің пайдасын лизингтік
төлемдерді қарастыратын келісім.
Оның негізгі белгілері болып мыналар табылады:
• үшінші жақтың қатысуы (айырбас объектісінің
жабдықтаушылары және өндеушілері);
• Жалға берудің негізгі мерзімі аяқталғаннан кейін лизинг
алушы келісім жасасқан объектіні қалдық құнымен сатып ала алады, жеңілдік
ставкамен жаңа лизингтік келісім бекіте алады немесе шарт жасасқан
объектіні лизингтік компанияға қайтарып береді.
Лизингтік келісім құны жалға берілетін мүліктің сатып алу құны мен
келісім шартты бекітуімен байланысты әкімшілік шығындарының қатынасымен
анықталады.
Шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру құралы ретінде лизинг-
тік операиялардың тиімділігі былайша анықталады:
• Лизинг алушы құрал-жабдықты пайдалануға алғанда оның
құнынан 20%-ін ғана төлейді;
• Бірден өндірістік циклды бастап кетеді және өндірістен
пайда алғаннан кейн лизингтік төлемдерді төлеуді жүзеге асырады;
• Лизинг бойынша берілетін мүліктің құны сатушы кәсіпорын
мүлігінің құнынан азғана айырамшылығы бар;
• Лизингтік фирмаларға салық жеңілдіктері беріледі,
сондықтан лизингтік төлемдердің негізгі үлесін амортизациялық аударымдар
құрайды, ал лизингтік компаниялардың алатын сый ақысы төмен болады.
Лизингтік келісім жасаған кезде екі жақ өзара қарым-қатынасқа
түседі; соның ішінде лизинг беруші мен лизинг алушы (пайдаланушы) және
олардың өзара келісім бекітуі ерекеше келісу түрінде өтеді.
Жабдықтаушы өзінің өнімдерін таратылуын кеңейтуге мүмкіндік алады,
лизингтік фирма мүліктерін жалға беру арқылы табыс табады. Шағын
кәсіпорындар (лизингалушы) айналымдарынан меншіктік қаржы ресурстарын
пайдаланбай, несие алу арқылы өздерінің өндірістік қуатын жаңартуға
мүмкіндік алады.
6. Шағын кәсіпкерлікте франчайзингтік қатынастарды дамыту.
Шағын кәсіпкерлік субъектілердің іс-әрекеттерін қаржылан-
дыру құралы болып франчайзинг (franchise -жеңілдік, еркіндік) табылады.
Франчайзинг мазмұны келесідегідей: басты, көбінесе ірі, атақты және
қатардағы тұтынушыға белгілі, бас фирма (франчай-
зер) ұсақ кәсіпорынмен (франчайзм) оған нақты бір тауар шығаруға және
таратуға құқық беруге, сонымен бірге нарыққа, берілген бас фирманың сауда
маркасымен қызмет көрсетуге шарт анықтауға болады. (Бұл форма 1950-ші
жылдары американдық автомобиль және мұнай компнаияларда қолданылған).
Көбінесе бас фирма персоналдарды жеткізуді өз міндеттемелеріне алады,
басқару жүйесін реттеуге ұйымдастыруда ісіне көмектеседі. Фирма -
франчайзер өзінің франчайзіне несие беру, кепілдікке алу және кепілдік
айналымының 2-10 %-ін құрайтын табыстың бөлігін төлей отырып, франчайзи ірі
компаниялардың қаржылық және техникалық көмегін сатып алады.
Шағын кәсіпорындар франчайзи көмегімен өз ісін тез ашып ала алады,
ол бас фирманың тұрақты қолдануымен оны құру кезінде болатын бірінші
сатысындағы проблемаларды жеңе алады.
Заңда франчайзингтік қатынастардың субъектілеріне және негізгі
түсініктеріне түсіндірулер берілген, шартқа қатысушы-
лардың міндеттемелері мен құқықтары баяндалѓан, франчайзинг-
тік түрлері және басқа да қажетті ережелер келтірілген.
Франчайзингтің басты ерекешелігі, ол басқа кез келген жүйеге
қарағанда шағын кәсіпкерліктің тез дамуына көмектеседі.
Франчайзинг - дамытудың тексерілген жүйесі және тиімділігі бойынша
онымен ешқандай басқа жүйе қарама-қарсы келе алмайды.
Студенттердің өзіњ-өзі тексеру тессеру с±рақтары:
1. Шағын Кәсіпкерлік т‰сігіне анықтама беріњіз?
2. Шағын Кәсіпкерліктің экономикалық мазмұныы неден тұрады?
3. Шағын Кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік саясатының мазмұныы?
4. Шағын Кәсіпкерлік үшін мемлекет қандай жеңілдіктер белгіленген?
5. Тғуелсіз жұмыскөшін жұмысқа орналастыру үшін Шағын Кәсіпкерліктің
ерекешелігі неде?
6. Қазақстанда Шағын Кәсіпкерліктің қандай әлеуметтік мәселелері бар?
7. Шағын кәсіпорындарының несиелік қабілетінің көрсет-
кіштерін келтіріњіздер?
8. Құқық кепіл заты және мүлік кепіл заты дегеніміз не?
9. Банк жеке тұлғаларѓа несиені қандай мақсатқа береді?
10. Сіз несиелеу баѓдарламасын ғске асыратын қандай халы-
қаралық қаржылық институттарын білесіздер?
11. Лизинг дегеніміз не? Оның мазмұныы
12. Лизинг түрлеріне сипаттама беріњіздер?
13. Қазақстанда лизингті дамыту қажеттілігінің шарты неде?
14. Лизинг тиімділігінің қорытындысы неде?
15. Лизингтік шартқа қандай ережелер көрсетіледі?
16. Лизингтік операцияларды жүргізу кезінден қандай этап-
тар жүзеге асырылады?
17. Франгчайзингке түсініктеме беріњіздер? Оның мәні неде?
18. ҚР- ѓы қандай франчайзингтік қатынас принциптерін білесіз?
19. ҚР-ѓы франчайзингтік қатынастарды мемлекеттік қолдау-
дың қандай шараларын білесіз?
20. Франчайзинг қандай жеңілдіктер ұсынады
ТАҚЫРЫП 6. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨНДІРІСТІК КӘСІПКЕРЛІК.
1. Өндірістік кәсіпкерліктің мәні.
2. Өндіріс факторлары.
3. Қаржылық қорларға қажеттілік және оларды есептеу.
4. Өндірістік кәсіпкерліктің нәтижелілігі.
Кез-келген кәсіпкерлік қызмет қандай да бір дәрежеде өндіріс
циклының негізгі фазалары - тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіру,
тауарларды айырбастау және бөлу, оларды тұтынумен байланысты. Қабылданған
жіктеу бойынша кәсіпкерлік қызметтің келесідей түрлері қабылданған:
өндірістік, коммерциялық, қаржылық және кеңес берушілік (консалтинг) және
т.б. кәсіпкерлік.
Өндірістік кәсіпкерлік деп негізін материалдық, сондай-ақ
интеллектуалды, рухани өндіріс құрайтын кәсіпкерлікті айтады.
Өндірістік кәсіпкерлік бизнестің ең күрделі, қиын, қоғамға қажетті
түрі болып саналады. Сондықтан өндірістік кәсіпкерлі-
лікке басқа түрлерге қарағанда көп назар аударылмайды.
Көптеген адамдардың ойынша өндірістік кәсіпкерлік бизнеспен
тенелеспейді. Бизнес өндіріспен өте тығыз байланысты.
Өндірістік бизнес болмаса, сауда бизнесі материалдық, заттық негізін
жоғалтушы еді, тек импорт тауарларын саудалау ғана мүмкін болушы еді.
Мұндай кәсіпкерліктің басты, анықтаушы бөлігі болып өнімді, тауарды,
жұмыстарды, ақпаратты, рухани (интеллектуалдық) құндылықтарды өндіру,
кейіннен сатып алушылар мен тұтынушыларға өткізу табылады.
Өндірістік кәсіпкерлік жағдайында оны жүзеге асырушы кәсіпкер
міндетті түрде оны жөндеп, өндірісті жүзеге асыруы керек, бұл оның негізгі
қызметі болып табылады.
Жіктелу түрі бойынша өндірістік кәсіпкерлікке келесідей түрлері
жатады: инновациялық, ғылыми-техникалық, тауарлар өндірісі, қызметтер
көрсету, тауарларды өндірістік тұтыну, қызметтерді өндірістік тұтыну,
ақпараттық.
Өндірістік қызметпен айналысуға бет бұрған кез-келген кәсіпкер, ең
алдымен, ол қандай тауар түрін өндіретінін, қандай қызмет түрлерін
көрсететінін анықтап алу керек.
Содан кейін кәсіпкер маркетингілік зерттеулерге бет бұрады.
Тауарларға деген қажеттілік пен сұранысты анықтау үшін ол нақты
тұтынушылармен, тауарды сатып алушылармен, көтерме және бөлшектік
ұйымдармен байланысқа шығады.
Өндірістік кәсіпкерлік көбінесе заңды түрде ресімделген кәсіпорынды,
фирманы құру қажеттілігімен байланысты. Ол үшін жер учаскелері, өндірістік
алаңдар, ғимараттар, өндірістік кәсіпкерлікті табысты жүргізуге қажет
барлық факторлар мен ресурстар қажет болады.
Әрине өндірістік кәсіпкерліктің өсуіне кедергі тигізетін бірқатар
жағдайлар да бар, негізінен, ішкі қоздырушылар мен бастаушы кәсіпкерлер
квалификациясының әлсіз деңгейі, қиыншылықтардан қорқу, өндірістік қызмет
беделінің төмен болуы, табысқа ие болудың неғұрлым мүмкін жолдарының мүмкін
болуы.
Сонымен қатар, бүгінгі күні өндірістік кәсіпкерлік жаңа бастап келе
жатқан кәсіпкерге сәттілік, табыс пен пайданы қамтамасыз етеді.
Осыған байланысты, өндірістік кәсіпкерлік – бұл тек өнеркә-
сіптік және ауылшаруашылығы өнімдерін, өндірістік-техникалық бағытта немесе
тұтынушылық тауарларды ғана шығару емес. Бұл сонымен қатар құрылыс
жұмыстары, жүктер мен жолаушыларды көліктік тасымалдау, байланыс қызметі,
ақпарат, білім өндірісі, кітап, журнал, газет және басқа да өнімдер шығару.
2. Өндіріс факторлары.
Өндіріс факторларына кіретіндер: өндірістік қорлар, жұмыс күші,
ақпарат. Өндірістік қорлар өз кезегінде негізгі және айналымды болып
бөлінеді.
Негізгі өндірістік қорларға (еңбек құралдары) ғимараттар,
құрылғылар, өткізгіш қондырғылар, күш машиналары және жабдықтар, жұмыс
машиналары, өлшеу және реттеу құралдары мен қондырғылары, лабораториялық
жабдықтар, есептегіш техникалары, транспорт құралдары, бейімдеуіш
құралдары, басқа негізгі қорлар кіреді.
Негізгі өндірістік қорларға өндірістік цех, зауытты басқару,
ғимараттары, лабораториялар және т.б. жатады.
Құрылғыларға кәсіпорын, фирма, көпір, мұнай орындары, көмір
кендерінің аймақтары маңындағы аумақтар кіреді.
Өткізгіш қондырғыларға негізгі көш кабельдері, электро-
бағдарлама желілері, әртүрлі құбырлар, мұнай-газ құбырлары жатады.
Күш машиналарына әртүрлі двигательдер, турбиналар, бу котелдары
жатады.
Негізгі өндірістік қорлардың маңызды элементі – жұмыс машиналары мен
жабдықтар.
Негізгі қорлардың бұл бөлігі шартты түрде активті (белсенді) бөлігі
деп аталалады, өйткені машиналар мен жабдықтарда өнім міндетті түрде
дайындалады.
Айналым өндірістік қорларын (еңбек заттары) шикізат, негізгі және
көмекші материалдар, отын және энергетикалық ресурстар, ыдыс және ыдыстық
материалдар, бағасы төмен және тез тозатын құралдар мен өндірістік
инвентарь, жөндеуге қажет қосалқы бөлшектер. Сондай-ақ, бұған сатып
алынатын құрастырушы бұйымдар мен жартылай фабрикаттар, болашақ кезеңнің
шығындары кіреді.
Материалдар – бұл өңдеудің белгілі бір кезеңдерінен өткен және
дайын, аяқталған өнім дайындау үшін өндіріске қатысатын еңбек заттары.
Құрал немесе инвентарды айналым қорына екі белгісі бойынша: құны
және қызмет мерзімі бойынша жатқызады.
Егер құны бойынша құрал немесе өндірістік инвентарь негізгі қорға
сәйкес келмесе және қызмет мерзімі бір жылдан аз болса, оны негізгі айналым
қорларына жатқызады.
Жартылай фабрикаттар – бұл кәсіпорынның, фирманың басқа цехында
немесе басқа кәсіпорында дайын өнімге дейін өңдеуден өтуге тиіс аяқталмаған
өнім.
Аяқталмаѓан өндіріс те аяқталмаған өнімді білдіреді, бірақ жартылай
фабрикатқа қарағанда аяқталмаған өндіріс әдетте жұмыс орнында болады және
ол өңдеуге кәсіпорынның басқа білімшесіне берілмейді.
Болашақ кезеңнің шығындардың негізгі міндеті – жаңа өнімді игерудің
бастапқы кезеңдерінде жоғарылатылған шығындарды қамтамасыз ету. Кейіннен
белгілі бір уақыт аралығында бұл шығындар өндіріс шығындарына
қатыстырылады.
3. Қаржылық қорларға қажеттілік және оларды есептеу.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – бұл кәсіпорынның қаржылық
міндеттерін орындау үшін қажет ақша табыстары мен түсімдерінің жиынтығы.
Қаржылық ресурстар көлемін есептеу қажеттілігі өндірістің тиімді
құрылымы, материалдық және қаржылық ресурстардың теңдігін анықтаумен
байланысты.
Қаржылық ресурстар құрылымы оның құралу көздерімен анықталады.
Оған:
- өзінің және оған теңестірілген қорлар;
- қаржы нарығында ресурстарды мобилизациялау;
- бөлу тәртіп бойынша қаржылық-банктік жүйеден ақша қорларының түсуі.
Кәсіпорын деңгейінде қаржылық ресурстар мµлшерін қажетті капиталдық
салымда жүзеге асыру мүмкіндіктері, барлық қаржылық міндеттерді орындау,
әлеуметтік мазмұныдағы қажеттіліктерді қамтамасыз ету анықтайды.
Қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдаланылуы 2 формада жүзеге
асырылуы мүмкін: қорлық және қорлық емес.
Мысалы, қорлық пайдалану – еңбекақы қоры, қорлық емес – бюджет және
банктер алдындағы төлемдік міндеттемелер.
Қаржылық жүйеде келесідей ұғымдарды ажырата білу керек: капитал,
ақша қорлары, қаржылық ресурстар мен ақша қорлары.
Капитал – бұл өндіріске салынған және айналымды аяқтаудан табыс
әкелетін қаржылық ресурстар бөлігі.
Ақша қорлары – қаржылық ресурстарға қарағанда анағұрлым кең ұғым.
Қаржылық ресурстар бұл кәсіпорынның айналымдағы ақша қорларының бөлігі.
Қаржылық ресурстар - жаңадан құрылған құнның ақшалай көрінісі.
Ақша қорлары – бұл ақша ресурстарының бөлігі ғана, олар неғұрлым
тұрақты және мақсатты бағыттағы қорлар түрінде қалыптасады.
Ақша қорлары мен қаржылық ресурстарды қалай ажыратады: өнімді
сатудан түскен түсімнің жалпы сомасы – ақша қорларының мөлшері; бұл
табыстан барлық шығындар мен есептеулерді алып тастағаннан кейін қалдық
табыс – қаржылық ресурстар қалады.
Кез-келген кәсіпорын жұмысының тиімділігі қаржылық ресурстарды
ұйымдастыру.
Өзіндік қорлардың жеткілікті көлемі ғана кәсіпорынның дамуын
қамтамасыз етіп, оның тәуелсіздігін нығайтады, сондай-ақ кәсіпорынмен
байланысты әріптестердің, жабдықтаушылардың, клиенттер мен несиелердің
сенімін ұлғайтады.
Бұл жағдайда кәсіпорын өміріндегі займдық қорлардың рөлін
төмендетуге болмайды.
Және де акционерлік тәуекелділікті төмендете отырып құрылтайшылар
арасында, бұл меншік иелері мен несие берушілер арасындағы шиеленісті
ұлғайтады.
Мұндай қарама-қайшылық меншікке деген әртүрлі қарым-қатынастан
туындайды.
Біріншіден, жетекшілер кәсіпорын табысындағы өз үлесін ұлғайтуға
бейім.
Екіншіден, кәсіпорынға өзінің интеллектуалды капиталын бере отырып,
жетекшілер кәсіпорын табысының өзгермелілігіне неғұрлым жауап бергіш болады
және неғұрлым аз тәуекелді.
Үшіншіден, жетекшілер жұмысын көкжиегі олардың кәсіпорындағы жұмыс
уақытымен шектелген, бұл олардың қысқа мерзімді жобаларды қажет етуіне
әкеледі.
Нақты кәсіпорын үшін займдық және өзіндік қорлар арасындағы
арақатынас заңмен бекітілген ликвидтілікпен шектеледі.
4. Өндірістік кәсіпкерліктің нәтижелілігі.
Кәсіпкердің өндірістік қызметінің нәтижесі болып өнімдер мен
жұмыстарды сату, сатып алушыға, тұтынушыға қызмет көрсету және нақты ақша
сомасы табылады.
Пайда кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің түпкі қаржылық нәтижесі
болып табылады және жалпы түрде өнімдерді сатудан түскен табыс пен сатылған
өнімнің өзіндік құны арасындағы айырмашылықты білдіреді.
Экономикалық категория ретінде пайда кәсіпкерлік қызмет процесінде
материалдық өндіріс саласында құрылған таза табысты білдірсе, тауар – ақша
қатынастары жағдайында кәсіпорын деңгейінде таза табыс пайда түрінде
болады.
Кәсіпкерлік қызметтің басты нәтижесі ретінде пайда кәсіп-
орынның, тұтас мемлекеттің қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Сондықтан да
кәсіпорынның жалпы (баланстық) пайдасының мөлшерін анықтау маңызды.
Жалпы пайда барлық түрлері бойынша жеке жоспарланады:
- Тауарлық өнімді сатудан түскен пайда;
- Басқа өніммен тауарлық емес мазмұныдағы қызметтерді
сатудан түскен пайда;
- Негізгі қорлармен басқа мүліктерді сатудан түскен пайда;
- Сатудан тыс табыстар мен шығындар пайдасы.
Жалпы баланстық пайда бұл кәсіпкерде өнім өндірісімен сатудағы
барлық шығындарды төлегеннен кейін, барлық салықтарды төлегенге дейін ақша
сомасын білдіреді. Кәсіпорынның жалпы табысының негізгі бөлігін тауарлық
өнімді сатудан алады. Жалпы пайданың құрамына басқа да өнімдермен тауарлық
емес мазмұныдағы қызметтерді сатудан түскен пайдасы, шығыны кіреді.
Жалпы пайданың құрамына, сондай-ақ, сату бағасы мен қалдық құн
арасындағы айырмашылық ретінде есептелетін негізгі қорлармен басқа да
мүліктерді сатудан түскен пайда (шығын) кіреді.
Жалпы пайда салық салу табысын анықтаудың негізі болып табылады.
Таза пайда жалпы пайдадан салықтарды, есептеулерді, әртүрлі
төлемдерді, айып-пұлдарды, алымдарды алып тастау арқылы анықталады және
кәсіпкер қызметінің соңғы қортындысы болып табылады.
Таза пайда кәсіпорынның қарамағында қалады және кәсіпкерлік
қызметтің әрі дамуына бағытталады.
Таза пайда кәсіпорынның өндірістік дамуын қаржылан-
дыруға, тұтынушылық және әлеуметтік мұқтаждықтарды қанағаттандыруға,
әлеуметтік – мәдени саланы қаржыландыруға, еңбек ақы қорына жоғары жалақы
бөлуге және басқа мақсаттарға бағытталады.
Таза пайданың бөлігі қайырымдылық көрсетуге, театр ұжы-
мына көмек беруге, көркемдік көрмелерді ұйымдастыруға бағыт-
талуы мүмкін.
Алайда таза пайданың барлық бөлігін кәсіпорын өз бетінше пайдалана
бермейді. Таза пайда есебінен салықтармен алымдардың кейбір түрлері, мысалы
кәсіпорын мүлкін, салық, сауда құқығы үшін алымдар төленеді.
Таза пайдадан қоршаған ортаны ластаудан сақтайтын талап-
тарды, санитарлық нормалар мен ережелерді сақтамаудан айып-
пұлдар төленеді.
Кейбір кәсіпорында таза пайданы пайдаланудың басқа да варианттары
қолданылады, атапайтқанда, таза пайда келесі бағыттар бойынша бөлінеді:
жинақтау қоры; тұтыну қоры; резервтік қор; әлеуметтік сала қоры; валюталық
есептеулер қоры; құрылтайшылар арасында бөлінетін пайда; бөлінбеген пайда
және тағы басқа.
Бөлінбеген пайда кәсіпорынның жарғылық капиталына қосылады.
Кәсіпкердің қызметінің жалпы қаржылық бағасын рентабельдік
көрсеткішімен анықтайды.
Рентабельділік – бұл ресурстардың қолданылу дәрежесі мен шығындардың
деңгейін сипаттайтын өндіріс тиімділігінің қатысты көрсеткіші.
Рентабельдідік коэфиценттері кәсіпорын қызметінің тиімділік
дәрежесін көрсетеді.
ТАҚЫРЫП 7. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК.
1. Коммерциялық кәсіпкерліктің мәні.
2. Коммерциялық кәсіпорынның тауар айналымының мәні, құрамы, құрылымы.
3. Биржалық кәсіпкерлік.
4. Фьючерлік және риэлторлік келісімдер.
Коммерциялық немесе саудалық кәсіпкерлік деп тауар айырбастау және
тауар-ақша қатынастарымен, тауарларды сату және сатып алу операциялары және
келісім-шарттарымен байланысты айтады.
Сөздің тар мағынасында коммерция – бұл сауда. Коммерцияда тезірек
табысқа жетуге болады. Алдын-ала шектелген кәсіпкерлік қызметтің бұл саласы
белсенді, еңбекқор адамдардың еңбегінің арқасында жеке кәсіпкерлік түрінде
қарқынды дами бастады.
Әдетте өндірістік қызмет фирма, кәсіпорынның рентабельді
лігінің 10-15 %-ын қамтамасыз ететін болса, коммерциялық қызмет 20-30 %,
кейде одан да жоғары болады.
Тауарларға сұранысты анықтайтын коммерциялық кәсіп-
керлік өндірістік кәсіпкерлікті итеруші күш болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі мазмұнын сату-сатып алу
операциялары мен келісім-шарттары құрайды.
Коммерциялық кәсіпкерлік кез-келген түрдегі тауарды іздеу, сатып
алу, оның сақталуын қамтамасыз ету, тасымалдауды, сауда нүктесіне
жеткізуді, тауарды сатуды және сатып алу кезіндегі, кейде тіпті сатып алушы
тұтынушыға сатып алудан кейінгі қызмет көрсетуді де қамтиды, мысалы, үйіне
жеткізу, орналастыру, олқылықтарды жою.
Сондықтан да коммерциялық кәсіпкерлік сату – сатып алу, тауарларды
ақшаға айырбастау, ақшаны тауарға айырбастау немесе тауарды тауарға
айырбастаумен тікелей байланысты қызметтің барлық түрін қамтиды.
Коммерциялық кәсіпкерліктің негізін сату-сатып алудың тауар-ақша
операциялары құрағанымен, коммерциялық кәсіпкерлікте, өндірістік
кәсіпкерліктей, бірақ, аз көлемдегі факторлар мен ресурстар қатысады.
Коммерциялық келісім-шарт жасамастан бұрын нарықтың маркетингілік
талдауын жасау қажет.
Жалпы түрде маркетинг коммерциялық кәсіпорын, фирма-
ның шаруашылық қызметінің барлық түрлерін басқару және ұйымдастыру жүйесін
білдіреді.
Коммерциялық кәсіпорында маркетингті жүзеге асырудың маңызды шарты
болып жоспарлау табылады.
Кез-келген коммерциялық келісім-шарт жалпы түрде сауда-делдалдық
қызметтерді орындау үшін жұмысшыларды жалдау; тауарларды сату және сақтау
үшін қажет ғимараттар, қойма, база, сауда нүктелерін сатып алу немесе
жалдау; тағы сату үшін тауарды сатып алу; келісім-шартты қаржыландыру үшін
несиеге ақша қорларын келтіру; делдалдық қызметтер атқаратын басқа ұйымдар
мен тұлғалардың қызметіне төлемдер атқару; келісім-шартты жоспарлау,
рәсімдеу және реттеу үшін қажет ақпаратты алу, сатып алушыға тауарларды
сату, табыс алу, келісім-шартты тіркеу, салық төлеу және басқ.
Коммерциялық келісім-шарттың барлық маңызды шаралары өзара уақыт
бойынша байланысады және мүмкін болған жағдайда операцияларды жүргізудің
параллельдік – тізбектес әдістемесі қаралады.
Қорытындысында бизнес-план және әрекеттердің ұлғайтыл-
ған үйлестіруші жоспары жасалады. Егер келісім-шарт үлкен және ұзақ
мерзімге арналса, жоспар-кесте мерзімін және атқарушыларын көрсете отырып
жасау ұсынылады.
2. Коммерциялық кәсіпорынның тауар айналымының мәні, құрамы,
құрылымы.
Тұтынушылық нарықта коммерциялық кәсіпорынның ком-
мерциялық қызметінің негізін тауарларды сату процесі құрайды. Бұл процестің
экономикалық мәні кәсіпорынның тауар айналымын береді.
Коммерциялық кәсіпорынның тауар айналымы деп белгілі бір уақыт
аралығындағы тауарларды сату көлемі түсіндіріледі.
Тауар айналымы өндірісті ынталандыратын тұрғындардың тауарға
сұранысын қанағаттандыру деңгейі мен ауқымын сипаттайды, өндірістік
кәсіпорындардың айналым капиталын тездетуін, біршама дәрежеде сыртқы
экономикалық қатынастардың ауқымын анықтайды, сонымен қатар, ақша
айналымын, бюджеттік түсімдерді және басқа да макроэкономикалық
көрсеткіштерді анықтайды.
Коммерциялық кәсіпорындардың тауар айналымның көлемі олардың
тұтынушылық нарыққа ену тереңдігін және оның бұл нарықтағы бәсеклестік
жағдайын, ұзақ мерзімді болашаққа жалпы мүмкіндіктері мен экономикалық
дамудың қарқынын анықтайды.
Коммерциялық кәсіпорынның тауар айналымы әртүрлі форма мен түрлерде
жүзеге асырылады.
Коммерциялық кәсіпорында тауарларды сату олардың әрекеттерін талдау
мен жоспарлауда пайдаланылатын үш негізгі көрсеткіштермен сипатталады.
Бірінші көрсеткіші – тауар айналымның жалпы көлемі (жекелеген
түрлері бойынша тауарларды сату көлемі).
Екінші көрсеткіш – тауар айналымы құрамы оның жекелеген түрлері
бойынша тауар айналымының жалпы көлемінің құрылымымен сипатталады.
Үшінші көрсеткіш - тауар айналымынан түсетін жалпы пайда.
Көтерме тауар айналымы екі нұсқада жүзеге асырылады: бір сауда
кәсіпорында кәсіпорыннан тауарларды тура жеткізу немесе тауар биржасында
өнімді жеткізуде келісім-шарттардың бекітілуі.
Тауар айналымын басқарудағы негізгі мақсат коммерциялық кәсіпорынның
жоғары даму қарқынын қамтамасыз ету мен сатып алушылардың сұранысын
қанағаттандырудан тұрады.
Коммерциялық кәсіпорынның коммерциялық қызметі тұтынушылық нарықта
жүзеге асырылады, мұнда сату-сатып алудың заты болып тұрғындардың сұранысын
қанағаттандыруға бағытталған тауарлар мен қызметтер болады.
Әлемдік тауар нарықтары ұлттық нарықтардың жиынтығын құрайды.
Олардың қатысушыларының арасындағы экономика-
лық қатынастардың негізі болып халықаралық еңбек бөлінісі саналады.
Қазіргі заманғы халықаралық нарық пен индустриалды дамыған елдердің
тауарлық нарығы өткір монополиялық бәсеке, тұтынушы үшін күрес, өнімнің
өркенді жаңалануын ынталандыру, оның сапасын, техникалық деңгейін
жоғарылату байқалатын сатып алушы нарығы ретінде сипатталады.
Жабық нарық ретінде трансұлттық корпорациялар (ТҰК), яғни,
халықаралық тауар айналымының жартысына жуығын құрайтын трансұлттық
корпорациялардың ішкі корпорациялық жабдықтауларын айтады.
Соңында, саудада тауардың сауда-экономикалық мазмұ
ны мен келісім-шарттың коммерциялық шарттарын мұқият келі-
суді талап ететін кешенді объектілер, күрделі машиналар мен құрал-жабдықтар
мен мәмілелер жасалынады.
3. Биржалық кәсіпкерлік.
Кәсіби кәсіпкерлік қызметтің басқа түріне қарағанда биржа-
лық кәсіпкерліктің бірқатар арнайы ерекшеліктері бар, бұл оны ерекше түрі
ретінде бөлуге және ресми іс-тәжірибенің жеке бағыты ретінде жіктелуге
мүмкіндік береді.
Біріншіден, биржа (нем: Burse, лат.bursa-ымиян) делдалдық құрылымды
білдіреді. Алайда олардың делдалдардан айырмашы-
лығы іс жүзінде бірде-бір кәсіпкердің онымен кеңеспей тұрмайтындығында.
Екіншіден, биржалар клиенттерге қызметтер көрсетеді – бұл оның басты
қызметі.
Осыған байланысты, биржалар – бұл тауарлардың ірі партияларымен сату-
сатып алу мәліметтері жүзеге асатын үнемі қызмет етуші, біртектес
тауарлардың ұйымдық жағынан анықталған көтерме нарығы.
Сауда операцияларында делдалдың қызметін атқара отырып, биржалар
тауарларды сатушылар мен сатып алушылардың арасында байланыстың орнауына
және биржалық сауданың көмегімен көтерме, бөлшек бағалардың қалыптасуына
септігін тигізеді.
Бүгінде кәсіпкерлік қызметті биржалық қызметтің мәні мен
принциптерін ескермей тиімді деңгейде жүргізуге болмайды.
Биржа көтерме сауданың ерекше ұйымдық қалпын білдіреді.
Әдетте әрбір биржа үшін не географиялық аймақпен (аймақтық әмбебап
биржалар), не қызмет түрімен анықталатын мамандану тән. Олар келесі
түрлерге бөлінеді:
1. Тауарлық биржа көтерме саудада әдетте тұрақты және нақты сапалық
параметрлерге ие тауарлармен маманданады;
2. Қор биржасы – бағалы қағаздарды сату-сатып алу бойынша жүйелі
операциялар орталығы;
3. Валюталық биржа – алтын мен валютаны сату-сатып алу бойынша
операцияларды жүзеге асыратын орын.
4. Еңбек биржасы жұмысшы көшіне деген қажеттілік пен оның ұсынысын
есепке алуда маманданады.
Еңбек биржасы – мемлекеттік құрылым, жұмыс беруші мен жалдамалы
жұмыс көші арасындағы делдалдық звено. Еңбек биржасының көмегімен мемлекет
еңбек нарығына әсер етеді, мамандығын өзгерткісі келетіндердің еңбекке
орналасу мәселелерін реттейді.
Еңбек биржасы әлемнің, елдің әртүрлі аудандарындағы жұмысшы көшінің
сұранысы мен ұсынысын зерттейді, жастардың кәсіби бағытталуы сұрақтарымен
айналысады.
Кәсіпкерлік саласында тауар биржалары көбірек маңызға ие.
Тауар биржасы – бұл сатып алушының үлгілерді алдын-ала қарамай және
алдын-ала бекітілген тауардың ең төменгі партияларын ескермейтін көтерме
тауар нарығының бір түрі.
Тауар биржасы – бұл стандарттар бойынша сатылатын (бидай, көмір,
металл, мұнай, орман және т.б) белгілі тауарлардың үнемі қызмет етуші
көтерме нарықтарының неғұрлым дамыған формасы. Мұндай биржалар көп жылдар
бойы барлық экономикасы дамыған елдерде қызмет етеді.
Мысал ретінде Лондон (түсті металл), Ливер-
пуль (мақта), Сингапур (каучук) сияқты мамандандырылған тауарлық биржаларды
айтуға болады.
Тауар биржаларында тауардың нақты жеткізушілерімен қарапайым сауданы
өткізумен қатар фьючерлік мәмілелерде келісім жасау кеңінен тараған.
Мұндай келісімдер мәмілені бекіткеннен кейін белгілі бір уақыттан
кейін келісім-шартта бекітілген баға бойынша тауар үшін ақша сомасын
төлеуді білдіреді.
Тауар биржалары ашық және жабық түрде болуы мүмкін. Жабық биржаларда
саудада тек брокерлер – сатушы мен сатып алушы арасындағы биржалық
делдалдар, ал ашық биржада – қатысушылары да қатысуы мүмкін.
Биржалық опеациялардың түрі бойынша тауар биржалары нақты тауар
биржасы және тек фьючерлік келісімдер өтетін фьючерлік биржалар болып
бөлінеді.
Биржада барлық операциялармен биржалық брокерлер айна
лысады, яғни екі жақ – клиенттердің мәміле жасауына септігін тигізетін
делдалдар айналысады.
Қор биржалары қызметінің тиімді өтуі үшін листинг маңызды орын
алады, яғни бірқатар элементтерді енгізу, яғни листинг - бұл акция
шығаратын және оларды қор биржасында биржалық тізімге айналым үшін ұсынатын
компаниялар.
Қандай да бір компанияны биржалық тізімге енгізу бұл нақты
инвесторлардың (аѓыл. Investor – салымшы) мүдделерін қорғау, яғни бағалы
қағаздар биржасына «кездейсоқ» компаниялардың бағалы қағаздарының енуіне
жол бермейтін, биржада бағалы қағаздарды сатып алатындар.
4. Фьючерлік және риэлторлік келісімдер.
Фьючерлік тауарлық келісім-шарт болашақта белгіленген баға бойынша
берілген тауар көлемін сату немесе сатып алу құқығын иеленушіге береді.
Келісім-шарт тек сату немесе сатып алу құқығын білдіреді, бірақ
тауара меншік құқығын бермейді.
Фьючерлік мәмілені жоспарлауда кәсіпкер қандай да бір тауарға баға
жоғарылағанда, ол келісім-шартты сатып алуға тыры
сады, ол бұлай болмаған жағдайда – мұндай келісім-шартты сату-
ға тырысады.
Жедел мәміле деп те аталатын фьючерлік мәміле, яғни белгілі бір
уақытқа анықталған мәміле. Осы есепке байланысты фьючерлік келісімді кейде
қағаздық мәміле деп те атайды.
Алайда фьючерлік келісім-шарттар нақты тауарды алуды күтумен
байланысты емес, келісім-шартта көрсетілген тауар бағасындағы айырмашылықты
күтуге байланысты бекітіледі.
Фьючерлік мәмілелер биржадағы спекуляция үшін және тауар бағасының
мүмкін өзгерістерінен сақтандыру үшін, яғни хеджерлеу үшін бекітіледі.
Риэлторлік (ағыл. Realtor – АҚШ-тағы жылжымайтын мүлікті сату
жөніндегі агенттік). Кәсіпкерлік қызметтің ерекше түріне жылжымайтын
мүлікті сату, яғни риэлторлік бизнес жатады.
Осы бизнеспен айналысатын адамдарды риэлторлар деп атайды, олар
делдал-маклерлерді жиі пайдаланады.
Риэлтордың қызметі жылжымайтын мүлік объектілерін сату, сатып алу,
жалға беру, жалға алудан тұрады, яғни жер учаскелерін, ғимараттарды немесе
тұрғын үй, өндірістік және офистік ғимараттар.
Риэлтор көрсеткен қызметі үшін комиссиондық формадағы сыйақы немесе
нақты айтылған соманы алады.
Студенттердің өзін-өзі бақылауына арналѓан с±рақтар:
1. Коммерциялық Кәсіпкерліктің мәні неде?
2. Коммерциялық Кәсіпкерліктің өндірістік Кәсіпкерліктен
айырмашылыѓы неде?
3. Коммерциялық мәміле баѓдарламасына қандай с±рақтар кіреді?
4. Коммерциялық кәсіпорынның тауарайналымының көр-
сеткіштерін сипаттаңдар.
5. Коммерциялық кәсіпорын сатып алушылардың с±раны-
сын қанаѓаттандыру үшін қандай шаралар орындау керек?
6. Тұтынушылық таурлардың жалпы рыногын жіктеңіз.
7. Биржалық Кәсіпкерліктің мәні неде?
8. Биржаның қандай түрлерін білесіз?
9. Тауар биржасы дегеніміз не, қандай қызметтер атқарады?
10. Тауар биржаларында µтетін мәміле формалары туралы айтыңдар.
11. Хеджерлеу дегеніміз не?
12. Фьючерлік мәміленің мәні неде?
13. БиржаДағы спекуляцияның ерекшелігі неде?
14. Опционѓа сипаттама беріњдер, оның экономикалық мәні неде?
15. Биржалық брокерлікті сипаттаңдар.
16. Листинг дегеніміз не?
17. Биржада бағалы қаѓаздармен қандай операциялар жасалады?
18. Фьючерлік мәміленің экономикалық мәні неде?
19. Риэлторлік дегеніміз не?
ТАҚЫРЫП 8. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК.
1. Қаржылық кәсіпкерліктің мәні.
2. Банктердің және қор биржаларының қызметі.
3. Салымдық (инвестициялық) компаниялар және қорлар.
4.Қаржылық қатынастар сферасындағы ынтымақтастық.
5. Аудиторлық кәсіпкерлік.
Кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі болып қаржылық кәсіпкерлік (немесе
қаржылық-несиелік) табылады. Қаржылық қызмет өндірістік және коммерциялық
қызметтерге де кіреді, алайда ол жеке қызмет те бола алады: банктік,
сақтандыру, аудиторлық қызмет, қор биржасы және тағы басқалары.
Қаржылық кәсіпкерліктің мәні, кәсіпкер ақшалай қаржы-
лардың иеленушілерінен ақшалай сомалар үшін кәсіпкерліктің негізгі факторын
әртүрлі ақшалай қаржылар (ақшалар, шетелдік валюта, бағалы қағаздар)
түрінде сатып алалатығында. Содан кейін сатылып алынған ақшалай
қаржылар, нәтижесінде сатып алушыларға кәсіпкерлік табыс ретінде артық
бағаға сатылады.
Несиелік кәсіпкерлік жағдайында кәсіпкер, салым иелену-
шілерге жарнаны кейін қайтаруда депозиттік пайыз түрінде сый-
лық төлеп, ақшалай салымдар тартады. Тартылған ақшалар содан кейін несие
алушыларға депозиттік пайыздан артық несиелік пайызға қарызға беріледі.
Депозиттік және несиелік пайыздар арасындағы айырмашылық кәсіпкер-
кредиторлар табысының қайнар көзі болады.
Кәсіпорындардың бағалы қағаздарды шығару құқығын алуы қаржылық
кәсіпкерліктің мүмкіншіліктерін неғұрлым көп кеңей-
теді. Егер, бұрын қаржылық-несиелік кәсіпкерлік іс жүзінде толықтай
мемлекетпен монополияланған болса, енді оның қатысу
шылары тек коммерциялық банктер, кәсіпорындар ғана емес, сонымен бірге,
жеке тұлғалар да бола алады, азаматтармен, бағалы қағаздармен операциялар
жүргізуге рұқсаты қазақстандық заңдылықтармен бекітілген.
Валюталық-қаржылық кәсіпкерлік табысты сауда-коммер-
циялық кәсіпкерлікке қарағанда ешқандай кем әкелмейді, бірақ
кәсіпкерліктің, ақшалай қаржыларды салушылар және сатып алушылардың
біліміне және тәжірибесіне неғұрлым үлкен талаптар қояды.
Қаржылық саладағы кәсіпкерлік бір жағынан делдалдық қызмет
категориясына жатады, ал басқа жағынан - кез келген белсенділікті жүзеге
асыру іс жүзінде мүмкін болмайтын қызмет көрсетуге жатады.
Қаржылық саладағы кәсіпкерлік банкирлер және қаржыгерлермен,
банктердің, инвестициялық компаниялардың және қорлар қызметінің мекемелері
мен ұйымдары жолымен жүзеге асырылады.
2. Банктердің және қор биржаларының қызметі.
Банк – ақша және бағалы қағаздармен, олардың әртүрлі түрлерін
жүргізетін және үкіметке, кәсіпорындарға, адамдарға және бір-біріне
қаржылық қызметтер көрсететін қаржылық ұйымдар мен мекемелер.
Банктер ақшаларды және бағалы қағаздарды шығарады, сақтайды, несиеге
береді, сатып алады және сатады, айырбастай-
ды, ақшалай қаржылардың қозғалысын, ақшалар мен бағалы қағаздардың
айналысын бақылайды, төлемдер мен есеп айырысулар бойынша қызметтер
көрсетеді.
Қазақстанда екі деңгейлі жүйе құрайтын банктердің екі негізгі түрін
бөлуге болады:
1. Орталық банк - ерекше құқықтармен негізделген еліміздің бас
мемлекеттік банкі. Орталық банк еліміздегі ақшалай айналымды реттеуге,
ақшалай эмиссияны жүзеге асыруға, несие және валюталық курсты реттеуге,
коммерциялық банктердің қызметін бақылауға, ақшалай қаржылардың және
алтынның резервтері мен қорларын сақтауға шақырады.
2. Коммерциялық банктер – көбіне банктік операциялардың кең шеңберін
орындайтын, кәсіпорындарға, фирмаларға, ұйымдар, мекемелерге және
тұрғындарға банктік қызметтер көрсететін мемлекеттік емес банктер.
Коммерциялық банктердің негізгі қызметі - депозиттер (салымдар)
қабылдау және несиелер ұсыну, шоттар ашу, ақшасыз төлемдер жүргізу,
үлестері бойынша ақшалар төлеу, бағалы қағаздарды, валюталарды сатып алу
және сату, қызметтер көрсету.
Банктік істі ұйымдастыруда басты мәселе клиенттерге сапалы қызмет
көрсетуге апарады. Банктік құрылымдардың қызметінің маңызды
сипаттамаларының бірі - банктік төлемдердің өтеу кезеңі.
Банктің негізгі функциясы- корпоративті клиенттерге (заңды тұлғалар)
және жеке клиенттерге қызметтер көрсету. Банктер клиенттер үшін шоттар
ашады, олар ағымдағы және шұғыл болуы мүмкін.
Ағымдағы шот депозитті, яғни салымды көрсетеді, қызметші клиентке
қаржылық қызмет көрсету үшін банктер клиентінің тапсырысы бойынша басқа
тұлғалардың үлесіне төлемдерді жүзеге асырады немесе клиентінің өзінің
талабы бойынша осындай шотқа қабылданған қаржыны береді, сонымен қатар
басқа төлеушілерден осындай клиенттің есеп шотына түсетін барлық қаржылар
қабылданады.
Қаржылық кәсіпкерлікте банктерден басқа қор биржалары да маңызды
рөль атқарады. Қор биржалары капиталдың мобиль-
ділігін (жинақтылығын) жоғарылатуға және активтердің нақты құнын айқындауға
мүмкіндік жасайтын бағалы қағаздардың тұрақты қызмет көрсететін
ұйымдастырылып рәсімделген нарық болып табылады.
Қор биржаларында бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жүргізіледі.
Қор биржалары арқылы экономикаға ұзақ мерзімді салымдар үшін және
мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру үшін қаржыларды жұмылдырады.
Қор биржаларында акционерлік қоғамдардың акцияларын, облигацияларын,
мемлекеттік займдар облигацияларын сатып - алу сату жүргізіледі.
3. Инвестициялық компаниялар және қорлар.
Инвестициялық компаниялар мен қорларға пайда табу, өзінің және бөтен
капиталды ұлғайту және оларды өндіріске ең жоғарғы тиімділікпен
инвестициялайтын қаржылық мекемелер жатады.
Инвестициялық компаниялар және қорлар екі түрге бөлінеді.
1. Салушылардың бар қаржыларын ұлғайту үшін жұмыс істеп тұрған
өндірістерге капитал салу және осындай инвестициялар есебінен табыс алу
үшін құрылған кәсіпорындар. Мұндай инвестициялық кәсіпорындарға нәтиже
тәуелділіктің дәрежесін неғұрлым төмендететін тартылған қаржыларды бағыттау
жолымен жетеді.
2. Капиталды ұлғайту және қандай да бір жобаларды кейін сату, оның
ішінде аймақтық деңгейде құрылатын кәсіпорындар.
Инвестициялық кәсіпорындарға ұзақ мерзімді инвестиция-
ларды қаржыландыруға маманданған инвестициялық банктер де жатады.
Инвестициялық компаниялармен кәсіпқойлық қызмет мазмұны бойынша
делдалдық құрылымның басқа түрі - трасттық (ағыл.аудар. – сену) фирмалармен
байланысады.
Сенімділікпен басқаруда көбіне капитал ақшалай қалыпта қолданылады:
сіз капиталды басқару бойынша міндеттемені жылына пайданың 10%-ін кепіл
бола отырып қабылдайсыз, ал өзіңіз капиталды жылына 20%-пен саласыз. Мұндай
жағдайда сіздің сенімді басқаруыңыздағы капиталдың 10% мөлшері – сіздің
пайдаңыз болып табылады.
4. Қаржылық қатынастар саласындағы ынтымақтастық.
Қаржылық қатынастар саласында кәсіпкерлік серіктестік байланыстар
факторингке және коммерциялық трансфертке апаруы мүмкін.
Факторинг (лат. factor- істейтін, жасайтын) кәсіпкер мен кәсіпкердің
дебиторлық қарызын жоюды өзіне алатын фактор-фирма арасында белгіленетін
өзара қатынастар жүйесі. Мұндай кәсіпкер тауар сатып алады, бірақ оны
бірден төлей алмайды немесе кәсіпкерден қандай да бір серіктеске төлем
туралы талабымен сатып алады (кәсіпкер тауарды жеткізуді жүзеге асырғанда,
сатып алушы төлемді кейінге қалдырады).
Фактор-фирмалар рөлінде көбінесе банктер болады. Көптеген банктер
қазіргі уақытта банктік топтарға айналады: олар тек қаржылық қызмет
көрсетумен айналыспайды, ол клиенттерге кешенді қызмет, яғни құрылымында
факторингтік, лизингтік, инжирингтік, консалтингтік конторлармен қызметтер
жүзеге асырады.
Факторинг - бухгалтерлік, ақпараттық, жарнамалық, тұтыну
шылық, транспорттық, сақтандыру, несиелік және заңдылық қыз-
меттер көрсетулер жататын клиенттерге қаржылық қызмет көрсе-
тудің әмбебап жүйелері элементтерінің бірі.
Дебиторлық (ағылш.-Debit-қарыз) қарыз - бухгалтерлік құжаттарда
көрсетілген шот бойынша қарыз. Мысалы, сіз өз серіктестеріңіздің біріне
тауар сатасыз, ол төлемді үш айдан кейін жасайды. Демек, осы үш ай ағымында
сіздің капиталыңыздың бөлігі жұмыс істемейді, ол ешқандай пайда әкелмейді.
Алайда сіз бағадан 3% жеңілдікпен бұл ақшаны фактор - фирмадан ала аласыз,
ол өз кезегінде үш айдан кейін серіктестен сізге жасалған жабдықтау үшін
толық соманы алады.
Коммерциялық трансферт (лат. transfere - ауыстыру, аудару)
халықаралық қатынастарда қолданылады және келісім баға бойынша
тағайындалған мөлшерде ұлттық валютада серіктестердің бір-бірінен капиталды
өзара алуды көрсетеді. Капитал сатушы елінің Ұлттық банкіге сатып алушының
атына ашылған шотқа қабылданады. Мысалы, сіз АҚШ-тағы өзіңіздің
серіктесіңізден көрсетілген шартқа сәйкес капитал алдыңыз. Енді сізде
американдық банкте белгіленген сомаға жеке шотыңыз бар. Өз кезегінде сіз
белгіленген сомаға қазақстандық банкте американдық серіктесіңізге шот
ашасыз.
Енді сіз кез келген американдық фирмадан кез келген тауар сатып ала
аласыз және төлемді американдық банктегі өз шотыңыздан төлей аласыз.
Осындай әрекетті Қазақстан аумағында сіздің амери-
кандық серіктесіңіз де жасай алады. Тауарды сатып алған соң, Қазақстанға
сату үшін өткізуге болады.
Қазақстан аумағында шетелдік серіктес те осындай әрекеттерді жүзеге
асырады.
Серіктестердің өзара қатынасының мұндай формасы халық
аралық банкаралық байланыстарда корреспонденттік шоттарды ашуда
қолданылады. Мысалы, қазақстандық банк АҚШ-та дол-
ларда өзінің шотын ашады, ал өзінде теңгеде осы американдық банкте.
Мемлекеттер арасындағы қатынастарда коммерциялық трансферт немесе
оның элементтері де қолданылады. Бұл көбіне несиеге немесе қаржылық көмекке
негізделетін қаржылық қатынастар формалары үшін тән. Мысалы, Ұлыбритания
Британдық Достық елдеріне қаржылық көмек көрсете отырып, бұл шешімге
бөлінген қаржылар тек Ұлыбритания территориясындағы ағылшын фирмаларында
тауарларды сатып алуда қолданылуына шарт қоя отырып апарады. Мұндай
жағдайларға бөлінген қаржылар елден кетпейді және британ тауар
өндірушілеріне жанама көмектің формасында қызмет етеді.
5. Аудиторлық кәсіпкерлік.
Аудит қызметтің арнайы саласына жатады.
Аудит компаниялардың қаржылық жағдайын тексеру және бақылау бойынша
қызмет болып табылады. Аудитке мамандандырылған фирмалар (аудиторлық)
немесе фирма-аудиторлар деп аталады (ағыл. Auditor-ревизор, қаржылық
бақылаушы). Мұндай фирмалардың тексеру және бақылау функцияларын жүзеге
асыратын қызмет көрсетуші тұлғаларын аудиторлар деп атайды.
Қандай да бір фирманы аудиторлық тексеру тексерілетін фирманың
басшылығының өтініші бойынша фирма – аудитормен жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлік тәжірибеде мұндай әрекет сирек емес. Әдетте
кәсіпорындардың қаржылық жағдайын тексеру үнемі бір мақсатпен –
жетіспеушіліктерді айқындау және кінәлілерді анықтауда жүзеге асады.
Тексерілетін фирма үшін маман бақылаулық тексеру бағытында осы
фирманың қаржыларын басқару компетенттілігі дәрежесі туралы пайдалар
жасайды және қаржыларын басқарумен байланысты жағдайларды жақсарту бойынша
кепілдеме береді.
Кейде аудиторлық тексерулер сот мекемелері шешімі бойынша
жүргізіледі.
Фирма несие алуға өтініш жасағанда аудиторлық тексерулер жүргізу
болжанады және несие беруші алдын ала аудиторлық тексеру жүргізу туралы
міндетті шарт қояды.
Жоғарыда айтылғандардан кәсіпкерлік қызмет әртүрлі формаларда жүзеге
асырылатынын көруге болады. Бұл формалар тауарларды өндіру және қызметтер
көрсетуді тұтынушыларға жеткізуді тұтас жеткілікті тиімді процеске
айналдыра отырып, бірін-бірі өзара толықтырады.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Қаржылық Кәсіпкерліктің мәні неде?
2. Кәсіпкерлік қызметтегі банктердің ролі
3. Банктердің қандай түрлерін білесіз және олардың кәсіп-
кердің қаржылық қызметіндегі ролі ?
4. Қандай банктік төлемдер бар және олар қалай жүзеге асырылады?
5. Банктің қандай функцияларын білесіз, олардың мәні неде?
6. Банктік пайданы алудың механизмін айтыңыз
7. Қор биржалары нені көрсетеді, немен айналысады?
8. Инвестициялық компаниялар және қорлар Кәсіпкерлік қызметте қандай
роль атқарады?
9. Трасттық қызмет нені көрсетеді?
10. Факторингтің мәні неде?
11. Коммерциялық трансферт деген не, оның әрекетінің меха-
низмі қандай?
12 - ТАРАУ. ИННОВАЦИЯЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК
12.1 Иновациялық Кәсіпкерлік мәні
Нарықтық жүйесі дамыѓан елдерде Кәсіпкерлік іс- әрекеттерді талдау
кезінде кісіпкерліктің екі үлгісінің бар екенін көрсетеді:
⎫ Классикалық Кәсіпкерлік
⎫ Инновациялық Кәсіпкерлік.
Классикалық Кәсіпкерлік- бұл дғстүрлі, сақтанымпаз кәсіп-
керлік ең көп ресурстардың қайтарымына бағытталѓан, өндірістің көлемін
басқару, кәсіпорынның рентабельдігін жоѓарлатуѓа әсер ететін ішкі және
сыртқы факторларды анықтау, шыѓарылатын өнімдердің номенклатурасын
жаңарту.
Инновациялық Кәсіпкерлік- экономиканың дғстүрлі фактор-
ларын жаңа жолмен ‰йлестіре отырып бұрын белгілі емес өнімдерді,
жаңалықтарды қ±руДағы кәсіпкердің іс- әрекеттердің маңызды функцияларымен
байланысты Кәсіпкерлік іс- әрекеттің үлгісі.
Олай болса, жаңашылдық функция негізін қалаушы боладыв. Кәсіпкер уақыт
талабына жауап береді, “күн қатыгездігіне” жұмысістейді, уақыт сұранымына
жауап береді, оны келесідегідей қысқа-ша түрде айтуѓа болады:
⎫ Ғылыми- техникалық прогресстің қарқынын жылдамтату;
⎫ ‡лгілерді өзгерту (2-3 жыл);
⎫ Тұтынушының болашақтаѓы сұранымдарын б‰гін қана-
ѓаттандыруѓа дайын болу;
⎫ Жаңалықтарды енгізуге және таратуѓа тұтынушылармен тығыз байланыста
болу.
Инновацияны, жаңашылдықты қалай түсінуге болады?
И.Шумпетер инновация сөзінің астарын бір сапалы дәрежеден екіншіге
ауысу, яғни өндірістік жүйе келесі бір жүйеге жаңа және сапасы көп
көрсеткіштерімен ауысу деп түсінген. Шумпетер бойынша “өндіру” ол қолда бар
ресурстарды құрамдастыру емес, керісінше солардан өзгеше нәрсе жасау.
Ол бірқалыпты 5 өзгерісті көрсетеді:
⎫ өндірісті жаңа нарықпен қамтамасыз ету мен жаңа техно-
логиялық прогрестерді, жаңа техниканы пайдаланудан болатын өзгерістер;
⎫ жаңа шикізаттарды пайдаланудан болатын өзгерістер;
⎫ өнімді жаңа сапа белгісімен енгізуден болатын өзгерістер;
⎫ өндірісті ұйымдастыруДағы өзгеріс және оны материалды- техникалық
қамтамасыз ету тәсілдері;
⎫ өнімді өткізудің жаңа т±тқµаларының пайда болуынан болатын
өзгерістер.
Қарапайым өндірушіден кіспкер несімен ерекшеленеді?
Ен алдымен, өзінің енбегі мен көшін ж±мсайтын барлық салаларда жаңа,
таңсық нәрсені іздестурмен ерекшеленеді. Ол адамда “жаңаша ойлау үлгісі”
болу қажет.
Инновациялық Кәсіпкерлікті әртүрлі салаларДағы жаңа еңгі-
зілімдер мен жаңалықты тұтынуѓа пайдалану және құрупроцесі ретінде түсінуге
болады.
Инновациялық Кәсіпкерлік- жаңа тауар немесе қызметті коммерциялық
пайдалану, игеру және қ±румен жұмысжасайды бұл процесс өзіне бірнеше
кезендерді қосады:
Бұл процесс өзіне бірнеше кезеңдерді қосады:
⎫ жаңа ойларды іздестуру, оларды бағалау, бизнес- жосапар-
дың құрылуы; µте қажет ресурстарды іздестіру, тғжірибелі үлгімен сынақты
қ±ру;
⎫ өткізу нарыѓын оқу және сол нарыққа тауарларын шыѓа-
ру.
Тауарлардың жаңа өнімін қайта µндеудің негізгі кезендері келесілерімен
реттеледі:
⎫ инновациялық ой- пікірді іздестіру;
⎫ болашаѓы жарқын болар жолдарды таңдап алу;
⎫ нақтылы зерттелген ой- ниетті баяндау;
⎫ сараптау бағасы;
⎫ бизнес- жосапарды жасау;
⎫ тғжирибелі үлгілерді дайындау;
⎫ сынақ;
⎫ маркетингтік зерттеу;
⎫ тауарды нарыққа шыѓару;
⎫ нарықтық тауарларды жаулап алау;
⎫ тауарды көпр мµлшерде таѓайындау.
О. Стрекалов өзінің “инновациячлық менеджмент” кітабында иннновациялық
қызметтегі Шағын ұйымдардың арттықшылыѓын көрсетеді:
⎫ инновацияѓа ауысудың икемділі мен ±тқырлыѓы, қаѓида-лы жаңа
енгізідлімдерді қабылдаудың жоѓарлыѓы, себебі бұлныса-
наның басында ережеге сғйкес жаңа енгізілімнің авторы тұрады;
⎫ ынталандырудың мықты және көп жосапрлы сипаты, сыртқы экономикалық
себептер ретінде шартталѓан сияқты эконо-
микалық тұрғыдан тек ойлап табылѓан идеяны сғтті іске асыру, оны
комммерцияландыру авторѓа кісіпкер ретінде қалыптасуына мүмкіндік береді;
⎫ шыѓармашылық ізденістің қысқаша мамандандырылуы, техникалық ой
аумаѓының тарлыѓы, басқарушылық қызметкер-
лер санының аздыѓы;
⎫ барлық ресурстардың түрлерін, соның ішінде зиялыларды кең пайдалануѓа
соңғы нәтижеге баѓдарлану;
⎫ үлкен ұйымдар үшін абсолюттік қолайлы болатын тғукел-ге бару
мүмкіндігі;
Инновациялық кісіпкерлік жаңа енгізілімді, ойды белгілеу нысанын
ұйымдастырушылардың табуѓа мүмкіндік беретін кәсіп-керлік ортаның болуы µте
маңызды.
Кәсіпкерлік орта дегеніміз - бұл дайындау, шыѓару және мақ-
сатқа бағытталѓан ізденісті жүзеге асыру мен қалпына келтіруге қабілетті
орта.
Бұл ортаның элементтері болып:
⎫ бғскеге төзімді өнімді дайындауѓа пайдаланатын еркін қуатпен тауар
өндірушілерді және еркін қаржылық ресурсты инвесторларды пайдалану;
⎫ сғйкес инфрақұрылымның болуы.
Аталѓан элементтер миннновацияны енгізу мен іздеудегі міндеттерді
шарттардың бірі бола отырып, Кәсіпкерлік ортаны қ±райды.
12.2 Инновацияның сипаттамасы
Инноваияның жаңалыѓы- технологиялық көрсеткіштер арқылы, сонымен қатар
нарықта айқындалуымен бағаланады. Осының негізінде инновация сыныптамасы
қалыптасады.
Технологиялық көрсеткіштеріне қарай инновацияны өнімді және процессті
деп ажыратады.
өнімді инновацияѓа жаңа материалдар, жаңа жартылай фабрикаттар мен
жинақтамалар және жаңа өнімдерді алу жатады.
Процестік инновация - өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістерін білдіреді.
Процесті инновация- кіспорын құрамында жаңа ұйымдасты-
рушылық құрылымның қалыптасуымен байланысты болуы мүмкін.
Инновация нарыѓы үшін жаңалау үлгісі былай бөлінеді:
⎫ әлемдік салалар үшін жаңа;
⎫ елдегі салалар үшін жаңа;
⎫ берілген кәсіпорын үшін жаңа.
Енгізілген өзгерістердің терендігіне байланысты келесі инновациялауды
бөліп көрсетуге болады:
⎫ т‰бегейлі(базалық);
⎫ жақсартатын;
⎫ түрлендіру.
Кіспорын қызметіне саласына байланысты келесі инноваия-
лауды бөледі:
⎫ технологиялық;
⎫ өндірістік;
⎫ экономикалық;
⎫ саудалық;
⎫ әлеуметтік;
⎫ басқару саласынДағы.
Инноваиялық Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық құрылы-
мы болып ғылыми ұйымдар, венчурлық фирмалар, эксперимент фирмалар, патент
фирмалар, виолент фирмалар, коммунант фир-
малар, ғылыми- технологиялық парктре, бизнес- инкуьаторлар табылады.
Ізденіс- зерттеу ұйымының американдық тғжірибесі кәсіпкер-
ліктің- тәуекелді бизнес деген ерекше нысанын туѓызады.
Венчурлық фирмалар- жаңа өнімді өндіруге, қайта жасауѓа, зертеуге
мамандандырылѓан тғуелсіз кішігірім фирмалармен көр-
сетіледі. Оны ғылыми - зерттеушілер, инженерлер және жаңарту-
шылар қ±рады. Оны ғылыми- зерттеушілер, инженерлер және жаңартушылар
қ±рады. Олар АҚШ- та, Батыс Европада, жапо-
нияда кең тараѓан.
Венчурлық фирмалар даму кезені мен өнер тапқышьтық белмсенділігінің
жетілген, сонымен қатар, сақталѓан, бірақ қазір ғылыми ізденіс
белсенділігі, тµмендегіден тәртіп бойынша өздері-
нің зерттеу нәтижелерін басқа эксперимент патиент, коммунант фирмаларѓа
береді.
Дегенмен, венчурлық фирмалар пайдасы аз, тиімсіз, себебі олар өндірісті
ұйымдарымен айналыспайды. Венчурлық фирмалар ірі фирмалардың еншілес болуы
мүмкін.
Эксперимент фирма- бұл “ қаймаѓын алушы” пионерлік фирма, яғни пайда мен
өндірістің алѓашқы партиясын шыѓарудың және белсенділігін ен жоѓарѓы цикл
кезеніндегі ‰стеме пайдасының көп бөлігі. Олар жаңалықтарды нарыққа
шыѓарумен ш±ѓылданады.
Патиент фирмалар тар сараланымды нарықта жұмысістейді және сғн, жарнама
және т.б. құралдардың әсер етуімен қалыптас-
қан қажеттіліктерді қамтамасыз етеді. Олар өнім шыѓарудың өсу кезені мен
өнер тапқыштық белсендіолігінің тµмендеу стадия-
сының бір уақытта іске асады.
Ірі сатандартты бизнес саласында виолент фирмалар қызмиет етеді.
Виолент фирмалар- бұл “мықты” стратегиялы фирмалар.
Олар ірі капиатл мен технологияны менгерудің жоғары дәре-
жесін иемденген. Виоленттер ірі сериялы және кең көлемдегі тұтынушыларѓа,
яғни бағаның орта денгейі қанаѓаттандыратын және өнім сапасына “орташа
с±ранысты” көрсетушілерге жаппай өнім шыѓарумен айналысады.
Басқа фирмалар сияқты патиенттің де, виоленттің пайдасы мол.
Пайдалалылық- фирманың қызметінің манызды шарты. Орта және Шағын бизнес
арқылы жергілікті ±лттық қажеттіліктерді қамтамасыз етуге бағытталѓан
фирмалар коммутант деп аталѓан.
Коммутант фирмалар- өнімді шыѓару циклінің тµменлегі кезенінде етеді,
жергілікті ±лттық қажеттіліктерді қанаѓаттан-
дыруѓа бағытталѓан; инновацияны нақты жергілікті шарттарѓа бейімдейді,
өндіріс циклінің әр стадияларына өзгерістер енгізеді, яғни өнімнің
технологиясын өзгеруіне дейін.
Инновациялық Кәсіпкерліктің ұйымдастырушы- террито-риалдық формасы болып
ғылыми- технологиялық парктер табы-
лады.
Ғылыми- технологиялық парк - бұл нарықта инновациялық өнімді сату мен
өндірісті игеру ортасын құружәне кіші кәсіпкер-
лікті қолдау мақсаттарда ғылыми қызмет көрсету мен ғылым сала-
сында қалыптасқан тғуелсіз ұйымдастырушылық құрылым.
Технобақтардың негізгі міндеттері:
⎫ жаңа ашылулар мен өнертабыстың технологияѓа айналуы;
⎫ технологияның коммерциялық тұтыну өнімсіне айналуы;
⎫ Шағын Кәсіпкерлік арқылы өнімді дайындау технология-
мының жаппай µнідіріске берілу;
⎫ ғылыми икемді фирмалардың қ±роылуы мен нарықтық тұрақтануы;
⎫ ғылыми икемді бизнес саласынДағы кәсіпорынды қолдау.
Бизнес- инкубатор- бұл керемет ғылыми- техникалық ойдарды іске асырушы
Шағын фирмалардың тиімді қызмет теуі үшін қолайлы жағдай жасауѓа
мамандалѓан құрылымы.
Олардың мақсаты- кез келегн пайда т‰сіретін жобаны жүзеге асыру.
Бизнес- инкубатор мынадай қызметтерді орындайды:
⎫ тғжірибелі µніріс үшін құрал- жабдықтарды жеңілдікпен алу арқылы
фирмаларѓа қолдаку көрсету, кенестік көрсетуѓ, белгісіз фирманы бизнес
ортасына енгізу, құқыµтық аппараттық кµмек;
⎫ тғукелді технологияны коомерциялизациялау стратегия-
сының сғтті жетістігі;
⎫ білім беру, оқыту қызметін жүзеге асыру.
Бизнес - инкубаторды кµбіне қамқорлыѓына алатын банк. Ол инкубатордың
кейбір жобаларынДағы тәуекел капиталды инвес-
торлауѓа дайын болады.
Соныемн инновацитя өзінің әрбір стадиясындиясының өмір с‰руіне
материалдық және қаржылық ресурстарды талап етеді, сондықтан инноваицлық
жобалардың сараптамасы- оларды іске асырудың міндетті процедурасы.
Инновациялық жобаларды іске асыруѓа туралы шешім қабыл-дау процесіндегі
манызды этап- инноваиялық жобалардың варианттыраның экономиаклық
тиімділігіне есептеу жүргізу қажет.
Қазақстан инноваияның құрылуы мемлекеттік тапсырыстың қалыптасуы мен
таралуы, мемлекеттік инноваиялық саясаттық басымдылыѓы және Қазақстан
Республикасының сатып алау туралы заңдылыѓына сғйкес бекітілген баѓдарлама
шеңберінде жүзеге асады.
12.3 Мемлекеттік инноваиялық саясаттың негізігі міндеттері мен
принциптері (қаѓидалары)
ҚР- ның “Инноваиялық қызмет туралы” заңында көрсетіл-
гендей мемлекеттің инноваиялық және ьбасқару сфераларын бәсекелестік
қабілетпен, жоѓарѓы технологияны өніммен қамтама-
сыз ететін балансталѓан өндірістік инфрақұрылым болып табы-
лады.
Кµбінесе ғылыми- техникалық поргресті инноваиялық про-
цесспен жиі байланыстырылады. Бұл ғылымды, техниканы, эко-
номиканы, Кәсіпкерлік пен басқаруды біріктіретін жалғыз про-
цесс. Бұл процесс жаңашылдықты алу мен ой-пікірдің тууынан, оның
коммерциялық түрде жүзеге асуына жетеді, олай болғанда өндіріс, айырбас,
тұтыну сияқты барлық қатынастар кешені қамтиды.
Экономикалық саясат барлық елдерде бірдей емес, бірақ барлық елдерде
саясат жалғыз мақсатқа баѓынады: инновациялық белсенділікті ынталандыру
және ғылыми- техникалық ғулетін дамыту.
Қазақстанның мемлекеттік инноваиялық саясаты келесідей міндеттерді
шешуге бағытталѓан:
⎫ инновациялық қызметті мемлекеттіңк қолдаудың нысан-дары мен әдістерін
анықтау және ғылым мен техниакның жетістік-
тері негізінде әлеуметтік- экономикалық жағдай жасау;
⎫ инноваиялық қызметің дамуын қамтамасыз ететін және инновациялық
қызмет теуші субъектілердің қызығушылығын қорғайтын нормативті құқық
базасын қ±ру;
⎫ инновациялық қызмет теуші субъектілерді мемлекеттік қолдау және
инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру;
⎫ экономикалық жаңа жоѓарѓы технолгиялы сектор қ±ру, модернизация
жүргізу және экспортқа бағытталѓан өндірістерді қалыптасыру;
⎫ инновациялық қызметке Шағын және орта бизнес субъекті-
лерін қалыптасыру;
⎫ ғылым, білім беру, өндіріс және қаржылық- несиелік сала-
ларының өзара қызметін қамтамасыз ету;
⎫ инноваиялық қызмет саласында халықаралық ынтымақ-
тастыққа тусуге жәрдемдесу, ±лттық қызыѓушылықты және интелектуалдық жеке
меншікті қорғау.
Отандық өнімдердің бәсекелестік қабілетін жоѓарлату, экономиаклық даму
және елдің қауыіпсіздігін қамтамасыз ету, тұрғындардың өмір суруі денгейін
кµтеру үшін инновациялық іс- әрекеттердің басымдылыѓын мойындау арқылы
мемлекеттік инноваиялық саясаты қалыптасады және жүзеге асырылады.
Мемлекеттік инновациялық саясаттың принциптері болып мыналар табылады:
¬ ҚР- ның инновациялық жолмен дамуДағы стратегиялық баѓдарлануы;
¬ Мемлекеттік инновациялық саясатты ж‰зге асыруѓа бағытталѓан
инновациялық баѓдарламалар мен жобаларды мемле-
кеттік қолдау;
¬ Инновациялық қызмет үшін біліктілігі жоғарылатылѓан маманды дайындау;
¬ Инновациялық қызметті мемлекетті қолдау келесідей негізгі нысандараѓа
жүзеге асырылады;
¬ Иновациялық дамудың басымдылыѓы анықтау жғіне инновациялық
баѓдарламаларды µндеу;
¬ Мемлекеттік инновациялық саясатты жүзеге асыру үшін қажет
инвестицияны тартуѓа кµмектесетін ұйымдастырушылық және экономикалық
жағдай туѓызу;
¬ Мемлекеттік бюджеттен мақасатты қаржыландыру;
¬ Бәсекелестік қабілеті бар өндірістерді қ±руда мемлекеттің қатысуы;
¬ Мемлекеттік тапсырыс бойынша жасалѓан инновация-
ларды кепілдендірілген өткізу нарықтарымен қасмтамасыз ету;
¬ Сыртқы нарықтарѓа отандық инновацияларды шыѓару;
Инновациялық қызметке келесідеей қызмет түрлері жатады:
¬ Қоѓамдық басқару саласына жаңа ой- пікірлер және ѓылы-
ми білімдер енгізеді;
¬ Экономикалық айналыста жүзеге асырылатын жаңа өнім шыѓаруѓа немесе
жетілдіруге, жаңа және жетілдірілген техноло-
гиялық процесс қалыптастыруѓа бағытталаѓан ғылыми- зерттеу-
лік, жобалық ізденіс тғжірибелдік- қ±растырушылық және техно-
логиялық жұмыстардыв орындау және оѓан қывзмет көрсету;
¬ Инновациялық тауарларды өткізуанрықтарын ұйым-
дастыру;
¬ өндірісті жаңадан технологиялық жабдықтау және дайындау;
¬ жаңа технологиялық процестерге, тауарлараѓа сертифи-
кациялау және стандарттау мақсатында сынақ жүргізу;
¬ инновациялық жобаның ақталуын нормативті мерзіміне жеткенде дейін
бастапқы кезенінде жаңа немесе жетілдірілген өнім, өндіру және жаңа немесе
жетілдірілген техологияныв қолдану;
¬ инновациялық инфрақұрылым қ±ру, және дамыту;
¬ менгеру және жүзеге асыру мақсатынДағы интелектуалдық меншік
объектісіне ие болу құқыѓын алу, беру, және қорғау;
¬ инновациялық қызметтің объектілері;
¬ инновациялық жобалар және баѓдарламалар;
¬ технологиялар, құрал- жабдықтар және процестер;
¬ өндіріс пен Кәсіпкерліктің инфрақұрылымдары;
¬ өндірістік, коммерциялық және басақа процестердің сапасы мен
тиімділігін жақсартатын басқа да ұйымдастырушы-
лық- техгникалық, қаржылық- эклономикалық шешімдер.
12.4 Инновациялық баѓдарламаларды құружәне дайындау
«Инновациялық қызмет туралы» ҚР-ның Заңына сғйкес ‰кімет инновациялық
баѓдарламаларды ғзірлейді.
Мемлекеттік иинновациялық баѓдарлама мемлекеттің ғлеу-
меттік-экономикалық, инновациялық жәнек ғылыми- техноло-
гиялық сияқты маңызды бағаттарын есепке ала отырып, белгілі бір кезенге
инновациялық дамуды болжау негізінде қалыптасады, сондай- ақ ол мыналарды
қарастыру қажет:
¬ мемлекеттің экономикасында стратегиялық маңыздылы-
ѓы бар инновациялық қызметкерді инновацияны пайда болған кезенінде
мемлекеттік қолдау;
¬ инновациялық инфрақұрылым қалыптастыру жғнге дамыту;
¬ инновациялық қызмет субъектілерін ынтадландыру бойынша нормативтік
құқықтық актілерді ғзірлеу.
Аймақтық инновациялық баѓдарламалар аймақты±қ эконо-
микалық және әлеуметтік даму баѓдарламаларды негізінде қалып-
тастырады, сонымен қатар инновациялық инфрақұрылым даму-
ның негізгі манызды бағыттарды мен инновациялық потенциалын анықтайды, оның
ішінде кадрлерді дайындау, инновациялыққ әдістері мен мамандандырылѓан
субъектілерін ынталандырудың әдістері мен нысанадары кіреді.
Салалық инновациялық баѓдарламалар инновациялық жоба-
ларды және инновациялық инфрақұрылымның даму жобаларын сайысты негізінде
іріктеу арқылы жасалады.
Инновациялық баѓдарламалар мыналар есебінен қаржылан-
дырылады:
¬ инновациялық қызмет субъектілерінің өз қаржысы есебі-нен;
¬ республикалық және жергілікті бюджет есебінен;
¬ инвестициялық қорлар есебінен;
¬ мемлекеттік натуралдық граттар және таѓы да басқа көз-дер арқылы.
Жаңа бұйымның және технологиянывњ жобасын дайындау өндірісті техникалық
дайындау жаңа б±ймыды жасау және менге-
ру, жаңа технолгияны енгізу бойынша ғылыми, жобаплық- конст-
руктрлық, технолгоиялық және өндірістік- шаруашылық жұмыс-
тар кешені.
« Ғылымыи- техника- өндіріс- тұтыну» жүйесінде техниаклық дайындау
байланыстырушы звено ролін атқарады, µйткені жекелей ғылыми зерттеушілік,
ұйымдастырушылық –техника-
лық жұмыстарды біріктіреді. Осы жұмыстар нәтижесінде ғылыми өнім
µнідірістік өнімге айналады.
¤нідірістік техникалық дайындаудың келесідей нысандарын ажыратып
көрсметуге болады:
¬ толық нысанды, бұл нысан жаңа немесе өзгертілетін өнімді техникалық
к‰рделі профильдегі, жаппай және ірі сериялық өндірісте шыѓару бойынша
дайындауды ұйымдастыру үшін қолда-нылады және «ғылыми- техника- өндіріс»
жүйесі бойынша толық жұмысциклін іске қосады;
¬ кіші нысанды, конструкциясы және технологиясы бойынша к‰рделі емес
өнімді шыѓару үшін ұйымдастыру және дайындау стандартты құрал- жабдықтар
мен басқаұйымдастыру-шылық- техникалық шаралар енгізу кезінде кеніне
қолданылады;
¬ технологиялық нысанды к‰рделі құрал жабдықтарды технологиялық
желілерді, басқару жүйелерін енгізуге дайындық жұмыстары жүргізілген кезде
қолданылады.
өндірісті техникалық дайындау жұмыстарының барлық түрлері келесідей
кезендерден тұрады;
¬ жаңа өнімнің үлгілерін құрубойынша ғылыми зерттеулер, жобалық
конструкторлық жғн сынақтық- тғжірибелік жұмыстар;
¬ технологияллық дайындық, технологияны µндеуді қоса алѓанда, құрал-
жабдықтарды, инструменттерді конструкциялау және жасап шыѓару, оны сынақтан
өткізу;
¬ өндіріске өнімнің қойылуы.
Техникалық дайындаудың барлық кезендері бір- бірімен байланысты.
1-ші кезең. Бұйымды жобалау(конструкторлық дайындық)
өнімді жобалудың стандартты кезендері келесідей тармақ-
талѓан жұмыстарды өткізуді қарастырады:
¬ эскиздік жобаны µндеу;
¬ тғжірибелік үлгіні дайындау;
¬ тғжірибелік үлгіні сынау;
¬ техникалық жобаны µндеу;
¬ жұмысжобасын µндеу;
¬ бұйымның тғжірибелік партиясын немесе тғжірибелік үлгісін µндеу;
¬ тғжірибелі партия бұйымын сынау;
¬ сынақ нәтижені бойынша үлгілерді жетілдіру;
¬ жұмысжобасын және оның ресмиленуін нақтыллау;
¬ жұмысжобасын өндірістің технологиялық дайындау органына жіберу.
2-ші кезең. өндірісті технологиясын жобалау
Жаңа өнімді шыѓаруды менгерген технологияны жобалау өнімді жобалу
кезенінің жалѓасы болып табылады. өнімді жобалау кезенінде жаңа өнімді
қандай болу керектігі анықталады, ал технологиялық дайындау кезенінде өнім
қандайтехнологиялық әдістермен өндірілуі керектігін айықындайды, сондай- ақ
өнімнің өзіндік құны мен тиімділігі нақтылы көрсетіледі.
Технологиялық жобалаудың және өндірісті дайындаудың мақсаты өнімді
өндіру де технологиялық процесстің жобасын µњдеу және осы жобаны
кәсіпорынның нақты жағдайларында жүзеге асыру.
өндіріс технологиясы - әдістер мен техникалық қ‰ралдар және өнімді
шыѓару немесе белгіленген ж‰мыс түрін орындау тәсіл-
дерінің өзара байланысқан жүйесі. Технология қ‰рамына шикізат материалдарын
дайын өнімге айналдыру операцияларының кезекті тізімі кіреді және де
ж‰мысшы өндірістің әрбір стадиясында қолданатын қ‰рал-жабдықтар мен
әдістемелер үлгісінің сипатта-малары көрсетіледі.
Технологиялық дайындық келесідегідей кезеңдерден түрады: технологиялық
операциялардың біртіндеп орындалуының (орна-
ластыру) жобасы көрсетілген технологиялық бағытты µњдеу. Б±нда бірінші
технологиядан соңғы технологияѓа дейін, кәсіпорын цехтары мен білімшелері
бойынша өнімнің бөлшектері және узельдерінің бағыт бойынша µтуі, сондай-ақ
ең соњында дайын өнім алуѓа дейінгі операциялары көрсетілуі керек.
Жобалардың санын шектеуді және қолданылатын техноло-
гиялық операцияларды қ‰растыратын, бірдей өнімдерді µњдеуде бірыңғай
әдістерді және қолданатын технологиялық жарақтардың (қолданатын техника)
белгілейтін өндірістің технологиялық үлгісін µњдеу. өндірістің
технологиясын жобалаудың нәтижелері арнайы қ‰жаттамаларда ресмделенеді.
Көптеген салаларда б±ндай қ±жаттар технологиялық карталар болып табылады.
Бұл карта-
ларда технологиялық процесстің толық сипаттамасы көрсетілген кәсіпорын
қоймасына шикізат және қосымша материалдар т‰скеннен бастап дайын өнім
шыѓаруѓа дейін және оны өткізу біліміне тапсыруѓа дейінгі ж‰мыстар
көрсетіледі.
Нормативтер, типтік кезеңдер және әр кезең бойынша ж‰мыс түрлерінің
тізімі негізінде өндірістің технологиялық дайынды-
ѓының жоспар-графигі құрылады, жоспар-график мыналарды бекітеді:
• дайындық кезеңін;
• кезең бойынша орындаушыларды;
• әрбір кезең ж‰мыстарының басталуы мен аяқталу мерзім-
дерін.
3-ші кезең. өндіріске өнімнің қойылу жүйесі.
өндіріске өнімнің қойылу жүйесі - жобалаудың, өндірістің өнімді
тұтынушының тиімді қолдану тәртібін анықтайтын ережелер жүйесі.
өнімді өндіріске қою және µњдеу жүйесі мыналарды қарасты-
рады:
- технологиялық тапсырманы µњдеу;
- техникалық және нормативті-технологиялық қ‰жаттарды µњдеу;
- өнім үлгілерін дайындау және сынақ жүргізу;
- µњдеу нәтижелерін қабылдау;
- өндірісті дайындау және меңгеру.
¤њдеуші-өнімдерді жобалаудың технологиялық тапсырмала-
рында көрсетілген тапсырыс берушінің талаптары негізінде ғылыми-зерттеулер
және тғжірибелік-технологиялық ж‰мыстар жүргізеді.
Тапсырыс беруші (тұтынушы) өнімге қойылатын талаптарды негіздейді, оның
қолданылуын қамтамасыз етеді және өнімнің технологиялық деңгейі мен сапасын
бағалауѓа қатысады.
Технологиялық тапсырмалар орындалѓан ғылыми-зерттеулер және тғжірибелік-
конструкторлық ж‰мыстар, қысқа және ‰зақ мерзімді болжамдар, ғылым мен
техника жетістіктері нәтижесі негізінде µњделеді.
өнімді µњдеуші б‰йымның түрақты сапасын, оның сандық көлемінде
шыѓарылуын, халық шаруашылыѓының қажеттілік-
терін қанаѓаттандыратын технологиялық дайындық жүргізеді.
Сериялық және жаппай өндірістің өнімдері қабылдаушылық-
тапсырушылық және кезеңдік сынақтарѓа өткізіледі. Қабылдау-
шылық-тапсырушылық сынақты өндіруші
Кәсіпорынның сапаны бақылау бойынша технологиялық қызметі жүргізеді,
кезеңдік сынақты-µњдеуші кәсіпорын немесе мамандандырылѓан ‰йымдар өндіруші
‰йымның өнім және негізгі тұтынушылардың қатысуымен жүргізеді.
Дайын өнімге қабылдаушылық-тапсырушылық сынақтың мақсаты нормативті-
техникалық қ‰жаттарда және өнімнің пас-
портында тапсырылѓан параметрлерге өнімнің іс ж‰зіндегі пара-
метрлерінің сғйкестігін тексеру.
өнімді кезеңді сынау-технологиялық шарттарда немесе басқа да нормативті-
технологиялық қ±жаттарда белгіленген көлем және мерзім бойынша жүргізіледі.
Оның мақсаты белгіленген уақыт кезеңінде өнім параметрлерінің нормативтерге
сµйкес келуін тексеру болып табылады.
өндірістің толық және жеделдетірілген технологиялық дайындыѓы бірінші
өндірістік партия үлгісіне квалификациялық сынақ жүргізгеннен кейін
расталады. Сынақ жүргізудің мақсаты - технология қамтамасыз етілетін
өнімнің негізгі параметрлерінің ауытқуы р±қсат етілген шектен шықпайтын
және қабылдау ко-
миссиясы тапқан кемшіліктер жойылѓанан растау. Квалифи-
кациялық сынақтың нәтижесі жақсы болған жағдайда өндірісте өнімді меңгеру
ж‰мысы аяқталды деп саналады және дайындалѓан өнімді тапсырушыѓа жеткізуге
болады.
өнімнің халықаралық нарықта бәсекелестік қабілетін көшей-
ту мақсатында оны сертификациялау керек.
Сертификация - өнімнің қойылган талаптарѓа сµйкес екендігін растайтын
және де үшінші жақпен жүргізілетін қ±жат.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Кәсіпкерліктің үлгілеріне сипаттама беріњдер?
2. Инновация және инновациялық қызметтің мәні неде?
3. өндірістік процесстен инновациялық процесстің қандай сипаттың
белгілерін айыруѓа болады?
4. Қазақстанның инновациялық саясаты қандай тапсырмаларды шешеді?
5. Инновациялық қызметтерді мемлекеттік қолдаудың қандай нысандарын
білесіз?
6. Қазақстанның мемлекеттік инновациялық баѓдарламасы нені қарастырады?
7. Инновацияѓа қандай қызмет түрлері кіреді?
8. Инновациялық баѓдарламалар ненің есебінен қаржыланды-
рылады?
9. Инновациялық баѓдарламаларды дайындау тәртібін айты-
њыздар?
10.Конструкторлық дайындық нені білдіреді?
11.Технологиялық дайындық нені білдіреді?
12.өндіріске өнімді қою жүйесіне сипаттама беріњдер?
13. Сериялық және жаппай өндірістің өнімге сынақ жүргізу тәртібін
айтыңыздар?
ТАҚЫРЫП 10. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕНЕС БЕРУШІЛІК (КОНСАЛТИНГТІК) КӘСІПКЕРЛІК.
1. Кеңес берушілік қызметтердің мәні мен кезеңдері.
2. Кеңес беру әдістері.
3. Кеңес берушілік жобаның орындалуын бақылау.
4. Консалтингілік фирмалардың клиенттерді тарту әдістері.
Соңғы жылдары кеңес берушілік кәсіпкерлік (консалтинг) сияқты нәтижелі
форма қарқынды дамып келеді. Оның көптеген бағыттары бар және оның біздің
елдегі дамуын басқа елдермен салыстыра отырып, жақын арада консалтинг
қарқынды түрде дамуы керек деген қорытынды жасауға болады.
Консалтинг (ағыл. consulting) бұл сараптамалық - техникалық қызмет
саласындағы өндірушілерді, сатушыларды, сатып алушыларды кеңес беру арқылы
қызмет ететін арнайы компания-
лар қызметі.
Консалтингілік компаниялар нарықты (тауарлар, қызметтер, лицензия, ноу-
хау және т.б.) болжау және зерттеу; экспорттық – импорттық операциялардың
сауда – саяси жағдайларын бағалау; маркетингілік бағдарламаларды өңдеу және
өткізу бойынша, ал отандық тәжірибеде сондай–ақ әртүрлі меншік формасындағы
фирмаларды тіркеу бойынша қызметтерді көрсетеді.
Консалтингілік фирмалар аймақтық, салалық және басқа да қағидалар
бойынша маманданады.
Кеңес беруші деген сөз нақты саладағы маман өзінің мамандандығы бойынша
сұрақтарға жауап беретін маман ретінде түсіндіріледі. Шетелдік тәжірибеде
басқару сұрақтары бойынша комерциялық, ақылы кеңес беру консалтинг деген
атқа ие болды.
Экономика және басқару бойынша консультанттар ассоцияциясының Еуропалық
федерациясының анықтамасы бойынша: менеджмент-консалтинг – бұл
проблемаларды (мүмкіндіктерді) анықтау, бағалау және оларды жүзеге асыру
бойынша сәйкес шараларды орындауды қоса отырып, басқару сұрақтары бойынша
тәуелсіз кеңестер мен көмектерді көрсету.
Өнеркәсібі дамыған елдерде консультациялық қызметтер зияткерлік
капиталға салым жасау, жаңа құрал немесе алдыңғы қатарлы технологиялардан
бірде – бір кем емес. Қазақстанда қазіргі жағдайда бұл қатынастар экономика
және басқару саласындағы зияткерлік потенциал қолданылмайды.
Біздің елде таңғаларлық жағдай байқалып отыр: көптеген кәсіпорындар
күрделі экономикалық жағдайда жиі ұйымдастырушылық – басқарушылық мазмұны,
нарықтық жағдайларға үйренбеушілік, сонымен қатар, аталған саланы қолда бар
зияткерлік потенциалды пайдаланбағандығы байқалып отыр.
Өз уақытында консультанттардын қызметін алған жетекшілер пайда мен
қаржылық – шаруашылық талдаудың экономикалық әсерін, сауықтыру
бағдарламаларын, белсенді маркетингті, инвестициялық және қаржылық саясатты
өңдеуді сезіне бастауы.
Консалтингілік қызметтер біржолғы ауызша кеңестер түрінде де болуы
мүмкін. Алайда олар көбінесе консалтингілік жобалар түрінде болып, негізгі
келесі кезеңдерден тұрады:
¬ Мәселені анықтау (диагностика);
¬ Шешімдерді, жобаларды өңдеу;
¬ Шешімдерді, жобаларды жүзеге асыру.
Жоба көлеміне байланысты шешуші қорытындылаушы кезең бірнеше күннен
бірнеше айға дейін созылуы мүмкін. Кейде клиенттермен байланыс көпжылдық та
болуы мүмкін.
2. Кеңес беру әдістері.
Кеңес беру әдістері әртүрлі болуы мүмкін. Әдетте кеңінен танылған кеңес
берудің үш әдісі қолданылады:
1. Сараптамалық
2. Процесстік
3. Үйретушілік.
Сараптамалық кеңес беру – консалтинг ең енжар формасы. Мұнда
консультант өзі диагностиканы, шешімдерді өңдеуді және оларды еңгізу
бойынша қызмет етеді. Клиент бұл жағдайда консультантты қажетті ақпаратпен
қамтамасыз етеді.
Процестік кеңес беруде консалтингілік фирманың мамандары жобаның барлық
кезеңінде клиентпен белсенді қызмет етеді, оны өзінің ойларын, ұсыныстарын
айтуға итермелейді, клиенпен бірге мәселені талқылап, ұсыныстарды талдайды.
Үйретушілік кеңес берушілікте мамандардың негізгі міндеті клиент үшін
оған қажетті барлық теориялық және тәжірибелік ақпаратты, яғни оқу
құралдарын дайындау. Тәжірибеде аталған әдістердің ешқайсысы таза түрінде
қолданылмайды, әдетте олардың бір бірімен алмасуы қолданылады.
Өнеркәсібі дамыған елдерде көп жылдар бойы кеңес берушілік қызметтер
нарықтық экономиканың инфрақұрылымының маңызды элементі болып табылады.
Консалтинг статистикамен жеке салаға белгіленген. Ешбір күрделі
экономикалық және басқару шешімі экономикасы дамыған елдерде ғана емес,
дамушы елдерде де кеңес берушілерді пайдаланбайсыз қабылданбайды. Жеке
фирмалардан басқа комерциялық бастауларды консультациялық қызметтер, сондай-
ақ, мемлекеттің, оқулық ақпараттың және зерттеушілік ұйымдар қызметін
көрсетеді. Қазақстанда шетелдік фирмалар да жұмыс істейді, алайда өзіміздің
консалтингілік фирмалар саусақпен санарлықтай (салыстыру үшін: Ресейде
бірнеше жүз, ал кішкентай Голландияда 2000-нан астам).
Егер қазақстандық консультанттар еліміздің қазіргі экономикалық
жағдайын жақсы талдап, жоғарғы зияткерлік және білім потенциалына ие болып,
батыстың нарықты экономикасымен кеңінен таныс болса, онда шетелдік
консалтингілік фирмалардан асып, кеңес берушіліктің әдістерін жақсы
меңгеріп, батыстың нарықтық экономикасын егжей – тегжейін біліп отырар
еді.
Кеңес берушілік кәсіпкерлік қызмет бір кәсіпкерлік құрылымының екіншіге
ауысу қызметтерінің кең жиынтығын білдіреді. Ең алдымен, кәсіпкерлік
жобалар бойынша кеңес беруді бөліп алу керек. Кәсіби деңгейдегі мұндай
қызметтер, яғни, кәсіпкерлік ойды сараптық тұрғыдан бағалау, оны жүзеге
асыру сызбалары, кәсіпкерлік есептер мен нұсқаулар ойларды жүзеге асырудың
тиімділігін біршама арттыруы мүмкін.
Кеңес беру, сондай-ақ, кәсіпкерліктің инновациялық саласын қамтиды.
Мұндай кеңес беруші кәсіпкерге өндірістік проблемалардың (жаңа
технологияларды, ноу-хауды, құралдарды, басқару жүйелерін пайдалану) жаңа
шешімдерін пайдалануға кеңес береді.
Консалтингілік қызметтер әртүрлі болуы мүмкін. Менеджмент бойынша
консультанттардың Еуропалық анықтама – нұсқауы бойынша бүгінгі таңда 8
топқа біріктірілген консалтингілік қызметтің 84 түрін бөліп көрсетеді:
ϖ жалпы басқару;
ϖ әкімшілік;
ϖ қаржылық басқару;
ϖ кадрларді басқару;
ϖ маркетинг;
ϖ өндіріс;
ϖ ақпараттық технология;
ϖ мамандандырылған қызметтер.
3. Кеңес берушілік жобаның орындалуын бақылау.
Фирма клиентпен байланыс орнатқаннан кейін ұсыныстарды өдеуге кіріседі.
Өңдеу - жобаны клиент пен консультанттың бірлесіп талдауынан басталады.
Бұның алдында фирма клиент туралы нақты ақпарат алуы керек.
Қеңесші келесілерді білуі керек:
• Фирма не өндіреді немесе немен айналысады;
• Жұмысшылардың саны, біліктілігі, басқарушы персоналдың үлесі;
• Өндіріс немесе жұмысшылар мен қызметтердің көлемі, шығындар құрылымы
мен пайда мөлшері және олардың қайнар көздері қандай;
• Фирманың қаржылық жағдайы, әріптестердің сенімділігі.
Содан кейін жағдайы, оның өзгеру қарқыны мен проблеманың мәні
анықталады. Бұдан кейін жұмыстардың орындалу жоспар – кестесі құрылып,
қажетті заңдылық құжаттар рәсімделеді. Жұмысшылардың орындалу жоспар –
кестесіне, олардың нақты аяқталу мерзіміне көп көңіл бөлу керек.
Тапсырманы орындау барысында фирма тапсырушының психологиясын ескеруі
қажет.
Жұмыстың жылжу мөлшері ұзартылған сайын, клиенттің де қызығушылығы
төмендейді, ал ол қызығушылықты арттыру мақсатында, қосымша шаралар қолдану
керек. Ол үшін үлкен қызығушылық кезеңінде қандай да бір аралық нұсқалар
жүзеге асыру ұсынылады.
Бұл фирма – тапсырыс берушінің басшылығы үшін нақты ұсыныс, қызметтік
мәжілісте кеңесшінің ұсынысын талқылау, жекелеген ұсыныстарды жүзеге асыру
бойынша бұйрықты дайындау және т.б. болуы мүмкін.
4. Консалтингілік фирмалардың клиенттерді тарту әдістері.
Кеңес берушілік қызметтер нарығының ерекшелігі болып, өзі қызмет
түрімен айналысатын фирмалардың өзінің тауарының, қызметінің үлесін көрсету
мүмкіндігі болмайтындығы табылады. Сондықтан да иұндай фирмалардың алдында
клиенттерді тарту - өте маңызды міндет.
Клиенттерді тарту әдістері әртүрлі болады. Бұл өз мүмкіндіктерін
жарнамалау, делдалдар арқылы клиенттерді тарту, бұрынғы тапсырыс
берушілердің нұсқауларын қолдану, кәсіпорынның, фирманың қызметін жағымды
сипаттаушылардың кеңесін қолдану болуы мүмкін.
Қарапайым және көп қолданылатын тәсіл – жарнамалау. Фирма әртүрлі
жарнамалық анықтамалар мен жарнамалық жабдықтаушылар таратады. Онда оның
кеңес берушілік саласындағы мүмкіндіктері, қызмет көрсетудің болжамды құны,
сәтті орындалған жобаларға шолу жасау көрсетіледі.
Клиенттерді тартудың бір жолы - ол делдалдарды пайдалану сияқты әдісі
кең тараған. Олар жетекшінің сеніміне ие фирма – клиенттердің қызметкерлері
болуы мүмкін. Батыс елдеріне мұндай делдалды іздестірудің арнайы әдістемесі
жасалған. Бұл мақсаттарға арнайы қаражат бөлінеді.
Әрине фирма – консультанттың беделін анықтаудағы шешуші фактор болып
оның сәтті, алдыңғы нәтижелі жұмысы, қызметі табылады. Ірі, тіпті орташа
клиенттердің жағымды кеңестері – ең жақсы жарнама.
Кеңес беру бойынша тапсырыстарды қамтамасыз етуде фирма –
консультантының беделі белгілі бір роль арнауы мүмкін. Визиттік карточканың
болуы, офистегі сәйкес жағдай, фирма қызметкерлерінің сыртқы түрі, киімі
және қонақжайлылығы – мұның бәрі аталған фирма – консультантпен тапсырыс
берушінің қызмет етуі үшін оң шешім қабылдауына әсер етуі мүмкін.
Фирмаға консультанттар қаншалықты қажет? Қазақстан экономикасы дамуының
қазіргі кезеңінде, яғни, жекелеген кәсіпорындардың қызметі мен экономикалық
жағдайды үлкен өзгерістерге ұшырап, үнемі жаңа проблемалар туып жатқанда
жауабы бір - ия, қажет.
Алайда көптеген кәсіпорындардың қаржы қорларының шектеулігін ескере
отырып, консультанттарды кәсіпорын, фирманың өзінің проблемаларының
маңыздылығы дәрежесін анықтау және бекіту үшін шақыру керек?
Басты проблема – кәсіпорынның даму стратегиясын шешуден бастау керек.
Тек осыдан кейін ғана маркетинг проблемалары, инновациялық потенциалдық
дамуы және басқа да проблемалар бойынша кеңесу керек.
Студенттердің өзін - өзі бақылау үшін с±рақтар:
1) Кеңес берушілік Кәсіпкерліктің (консалтинг) мәні неде?
2) Консалтингілік қызметтің қандай кезеңдерін білесіз?
3) Кеңес беру әдістерін сипаттаңдар?
4) Халақаралық консалтингілік қызметтің қандай түрін білесіз?
5) Консультантқа ол кеңес беретін форма туралы не білуі керек?
6) Консалтингілік фирманың клиенттерін тартудың қандай әдістері бар?
7) Фирмаѓа консультанттар не үшін қажет, және қандай мақсаттар үшін?
ТАҚЫРЫП 11. КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛ.
1. Тәуекелдің мәні және функциялары.
2. Кәсіпкерлік тәуекелді жіктеу.
3.Айналым тәуекелінің жоѓалтулары және кәсіпкерлік қызметтегі олардың
себептері.
4.Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелді азайту және сақтандыру әдістері.
Адамдар әр түрлі қызмет ауқымында барлық уақытта тәуекелмен кездеседі.
Бірақ, «шаруашылық тәуекел», «кәсіпкерлік тәуекел» экономикалық
категорияларының мәнін және мазмұнын ашатын жұмыстың негізі әлі жоқ.
В.Даль «Орыс тілі сөздігінде» тәуекел бір жағынан бір нәрсенің мүмкін
қауіптілігі ретінде, екінші жағынан жаңа нәтижеге үміттегі қажеттікті,
табандылықты, тапқырлықты талап ететін басқа әрекет ретінде анықталады.
Кәсіпкерлік қызмет – бұл инновациялық тәуекелдік қызмет. Кәсіпкер жаңа
технология, жаңа техника, еңбекті ұйымдастырудың, өндірістің, инновациялық
маркетингтің, менеджменттің жаңа әдістерін қолдана отырып, шығын алуға
ресурстардың бір бөлігін немесе толығымен жоғалтуға тәуекелге барады. Ол
бірақ жоғалтуларға емес, алдымен кәсіпкерлік табыс алуға сенеді.
Экономикалық әдебиетте «шаруашылық тәуекел» мен «кәсіпкерлік тәуекел»
түсініктерін қолданады. Көбінесе бұл түсініктерді ұқсас ретінде түсінеді.
Шынындада бұл түсініктер өте жақын, егер кәсіпкерлік қызметтегі шаруашылық
тәуекелді қарастырса. Сонымен қатар, оларды ұқсас деп санауға болмайды.
Шаруашылық тәуекел кәсіпкерлік тәуекелге қарағанда кең ұғым, бірақ
кәсіпкерлік тәуекел шаруашылық тәуекелдің басты құрастырушысы болып
табылады.
Тәуекел – бұл мүмкін болатын қауіптілік.
Экономикалық теорияда тәуекел дегеніміз кәсіпорынның белгілі
өндірістік және қаржылық қызметті жүзеге асыру нәтиже-
сінде табыстың бір бөлігін жоғалту ықтималдығы.
Осылайша, кәсіпкерлік тәуекел - өнімдерді, тауарларды, қызмет
көрсетулерді өндірумен, оларды өткізумен, тауар-ақша және қаржы
операцияларымен, коммерциямен байланысты кез келген қызмет түрінде пайда
болатын әлеуетті мүмкін қауіптілік.
«Тәуекел» түсінігін анықтағанда «жоғалтулар», «залалдар», «зиян»
сияқты жалпы қолданылатын сөздер пайдаланылады.
Жоғалтулар дегеніміз бізде болған, бізден кеткен ұғымды білдіреді.
(Мысалы, кәсіпкер кітаптарды басып шығаруды және әрбір данасын 500
теңге бағамен сатуды болжайды. Бірақ сату нарығында қолайсыз жағдайлар
қалыптасып, кітапқа сұраным күтілген деңгейден төмен болып шығады. Бір
данасын 400 теңге бағамен сатуға тура келеді. Нәтижесінде кәсіпкер әрбір
кітапқа табыстың 100 теңгесін жоғалтады).
Залалға мақсатқа сай нәтиже, тиім әкелмеген кез келген шығындарды
жатқызады. Кез келген кәсіпкерлік қызмет шығындарымен байланысты, залалдар
қолайсыз жағдайлар тоғысқанда, жаңылысқанда болады және ойлағаннан жоғары
қосымша шығындарды көрсетеді.
Кәсіпкерлік тәуекел ресурстардың көтпеген, есептелмеген шығыны
ретінде немесе ресурстарды ұтымды пайдалануға есептелген нұсқамен
салыстырғандағы табысты ала алмауы ретінде сипатталады.
Экономикалық әдебиетте тәуекелдің келесі функциялары көрсетіледі:
• Инновациялық
• Реттеуші
• Қорғаушы
• Талдаушы
Кәсіпкерлік тәуекелдің инновациялық функциясын кәсіпкер алдында
тұрған мәселелерді дәстүрлі емес шешуді іздестіруді ынталандырумен
орындайды.
Реттеуші функция қарама қайшы сипатта болады. Кәсіп-
кер тәуекелі, әдетте, дәстүрлі емес тәсілдермен біршама нәтиже алуға
бағытталған. Тәуекелдің реттеуші функцияның конструкциялық нысанының мәні
тәуекелге бару қабілеті – кәсіпкердің табысты қызметінің жолдарының бірі.
Тәуекелдің қорғаушы функциясы егер кәсіпкер үшін тәуекел табиғи
жағдай болса, сәтсіздіктерге шыдам да қалыпты болу тиістігінен көрінеді.
Басталмыш тапқыр шаруашылық иелеріне әлеуметтік қорғау, құқықтық, саяси
және экономикалық кепілдеме қажет.
Кәсіпкерлік тәуекелдің талдау функциясы шешімдер-
дің мүмкін нұсқаларының ішінен біреуін таңдау қажеттілігінде тәуекелдің
болуымен байланысты. Осыған байланысты кәсіпкер шешім қабылдау процессінде
барлық мүмкін баламаларды талдап, ең рентабельді, ең тәуекелі азын
таңдайды.
Сондықтан кәсіпкердің негізгі міндеті тәуекелден мүлде бас тарту
емес. Тәуекелге бара отырып, кәсіпкер қандай шектерге дейін әрекет ете
алатын объективті белгілер негізіндегі тәуекелге байланысты шешімдер
таңдау.
Бұдан басқа кәсіпкерлік тәуекел әлеуметтік функция орындайды. Ұдайы
өндірістің тиімділігі мен тұрақтылығына әсер ете отырып, әлеуметтік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін, халықтың әл-ауқатын арттыру үшін
шынайы материалдық негіз жасайды.
2. Кәсіпкерлік тәуекелді жіктеу.
Кәсіпкерлік тәуекелді жіктеу күрделілігі олардың көп түрлі
лігінде. Тәуекелдің түрлері өте үлкен - өрт пен табиғи апаттардан,
ұлтаралық шиеленіске, кәсіпкерлік қызметті реттейтін заңдағы өзгерістерге
және инфляциялық ауытқуға дейін.
Тәуекелді жіктеу әртүрлі белгілері бойынша жүзеге асады: пайда болу
себебі, атқарымдық түрі, кәсіпкерлік сала, сақтандыру мүмкіндігі,
жіберілетін деңгейі бойынша және т.б.
Әрбір нақты жағдайда қойылған мақсатқа байланысты осы және басқа
жіктеу қолданылады.
Кәсіпкерлік қызмет түрлері бойынша келесі тәуекелдерді бөледі:
1. Өндірістік тәуекел - өнім тауар өндіруге және қызмет
көрсетуге, кез келген өндірістік қызмет түрін жүзеге асыруға байланысты. Ол
әртүрлі болжауѓа келмейтін факторлар әсерінен өндіріс процесінің
өзгергіштігімен байланысты.
Өндірістік тәуекелдің негізгі себептері өндірістегі мәжбүр
үзілістер, өндірістік қорлардың шығып қалуы, айналым қаржыларының
жоғалтулары, жабдықты, шикізатты уақытында жеткізбеу және т.б. болып
табылады.
2. Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған
тауарларды және қызмет көрсетуді өткізу процесінде туады. Коммерциялық
тәуекелдің себептері-коммерциялық қызмет жағдайында нарық
конъюнктурасындағы күтпеген өзгерістер болуы мүмкін.
3. Қаржы тәуекелі кәсіпкердің банктермен және басқа қаржы
институттарымен қатынас саласында пайда болады. Қаржы тәуекелінің себептері-
қарыз бен меншікті қаржылардың ара қатынасының жоғары шамасы, несие
берушіден тәуекелділік, капиталдың енжарлыѓы, бір жобаға үлкен қаржыларды
бір уақытта орналастыру болады.
4. Заңдық тәуекел – заң актілерінің төмен сапасымен және заңдағы
күтпеген өзгерістермен байланысты.
5. Инвестициялық тәуекел – техникалық экономикалық негіздемені
сапасыз жасаумен, жобаның құнының к‰тпеген өсумен, қоршаѓан ортаны қорғау
туралы заңның көшеюіне байланысты.
6. Сақтандыру тәуекелі – сақтандыру қорын қалыптастырумен, қорды
басқарумен, сонымен қатар меншікті мүлікпен, ақша қаржылары мен және
персоналмен байланысты.
7. Инновациялық тәуекел – осы саладағы белгісіздіктен шыға-
ды (идеяны шығарудан бастап, нарықта сәйкес өнімді сатумен аяқталады).
Ауқымдылығы бойынша кәсіпкерлік тәуекелдер үш түрге бөлінеді:
• Жергілікті тәуекел – жекелеген фирма (компания, бірлестік,
олардың құрылымдық білімшелері) тәуекелі;
• Салалық тәуекел – сала ерекшелігіне байланысты;
• Елдік тәуекел – тұтас елге тән тәуекел, әлеуметтік-саяси
ахуалдың нашарлауына, инфляцияның өсуіне, төленбеген төлем мәселесі, заңның
орындалмауы, заңның жетілмеуі.
Пайда болу табиғаты бойынша тәуекелдер келесідей бөлінеді:
• Субъективті тәуекел – кәсіпкердің жеке басына байланысты.
Мұндай тәуекелдің пайда болу себептері тәуекелге қабілеттің дамымауы болып
табылады: білім, кәсіпқойлық тәжірибенің жетіспеушілігі, нарықта мінез-
құлық ережелерін бұзу, келісімді жеткіліксіз түсіну және т.б.;
• Объективті тәуекел ақпараттардың жетіспеушілігіне, табиғи
апаттарға, нарық конъюнктурасының күтпеген өзгерісте-
ріне, инфляция деңгейін, несие беру жағдайына, салық салуға және т.б.
байланысты.
Сақтандыру мүмкіндігі бойынша:
• Сақтандырылатын тәуекел сандық анықтауға және сақтанушылардың
тәуекелін өзіне қабылдайтын ұйымдардың сақтандыруына көнеді;
• Сақтандырылмайтын тәуекел- деңгейі мен ауқымын бағалау мүмкін
емес және ешкім сақтандыру тәуекелін өзіне қабылдауға дайын емес тәуекел.
3. Айналым тәуекелінің жоғалтулары және кәсіпкерлік қызметтегі
олардың себептері.
Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелден болған жоғалтулар материалдық,
еңбектік, қаржылық, уақыт жоғалтулары, жоғалтулардың арнайы түрлеріне
бөлінеді.
Жоғалтудың материалдық түрі кәсіпкерлік жобада қарастырылмаған
қосымша шығындардан немесе үйлер, ғимаратттар, жабдықтар, шикізат, қуат
түріндегі материалдық объектілердің тікелей жоғалтулардан көрінеді.
Еңбектік жоғалтулар кездейсоқ болжанбаған жағдайлардан болған
жұмысуақытының жоғалтулары. Еңбек жоғалтуларын тікелей өлшеу адам-сағат,
адам-күн немесе жұмыс уақытының сағатымен көрсетіледі.
Қаржы жоғалтулары тікелей ақшалай зиян нәтижесінде пайда болады
(Кәсіпкерлік жобада қарастырылмаған төлемдер, айып-пұлдар, мерзімі
ұзартылған қарыздарға төлем ақылар, қосымша салықтар, ақша қаржыларын
немесе құнды қағаздарды жоғалту).
Уақыт шығындары кәсіпкерлік қызмет процесі ойдағыдай ақырын, кешігіп
жүргенде орын алады. Мұндай жоғалтуларды тура бағалау ойдағы нәтижені алуда
сағат, күн, апта, айға созылумен жүзеге асады.
Жоғалулардың арнайы түрлері адамдардың денсаулығына және өміріне,
қорашаған ортаға, кәсіпкердің беделіне зиян келтіру және басқа қолайсыз
әлеуметттік және моральдық-психологиялық зардаптары бар жағдайлар әсерінен
көрінеді.
Жоғалтулардың арнайы түрлерінің ерекше тобы-саяси сипаттағы
болжанбаған факторлардың әсерінен болған жоғалтулар.
Өндірістік кәсіпкерліктегі жоғалтулар:
Еңбек өнімділігінің азаюы, жабдықтың тоқтап қалуы немесе өндірістік
қуатты толық пайдаланбау, жұмыс уақытын жоғалтулар, бастапқы материалдардың
қажетті сапасының болмауы, материалдарды, шикізатты, отынды, энергияны
артық шығындаудан материалдық шығындардың артуы; көлік шығындары, сауда
шығындары үстеме және басқа қосалқы шығындары, еңбек ақының жоспарланған
деңгейіне қарағанда жоғары болуы, еңбек ақы қорының жобадан артық
шығындалуы.
Қаржы кәсіпкерлігіндегі жоғалтулар – бұл болжанбаған төлемдер,
айыппұл төлеу, қосымша салық төлеу, ақша қаржы-
ларын және құнды қағаздар жоғалтуларына байланысты тікелей ақшалай зиян.
Уақытша қаржы жоғалтулар. Есеп шотты тоқтатып қою,
қаржылардыуақытылы емес беру, қарызды төлеуді ұзартуға байланысты уақытша
қаржы жоғалтулары болуы мүмкін.
Қаржы тәуекелінің деңгейін төмендету үшін түрлі әдістер қолданылады:
• әртараптандыру (диверсификациялау);
• таңдау және нәтиже туралы қосымша ақпараттар алу;
• шектеу (лимиттеу);
• сақтаңдыру (соның ішінде хеджерлеу).
Әртараптандыру – капиталдың немесе одан табыстың мүмкін жоғалтулар
тәуекелін төмендету мақсатымен әртүрлі өзара байланысты емес салу
объектілерінің арасында инвестициялық қаржыларды тарату.
Толық ақпарат құны - толық ақпарат болғанда қандай да бір сатып
алудың күтілетін құны арасындағы айырма ретінде, ақпарат толық болмағанда
күтілетін құнмен анықталады.
Шектеу - сатудың, қарыздың және т.б. шығындардың шекті сомасын
бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін төмендетудің маңызды құрамы болып табылады.
Хеджерлеу - құнды қағаздар тәуекелдігіне байланысты қаржы
операцияларының тәуекел жоюға немесе шектеуге мүмкіндік беретін кез келген
әрекет сызбасы.
Жер сілкіну, сел, оба, өрт, апат, тонау түріндегі табиғи апаттар ең
қиын болжанатындар санына жатады.
Тәуекелді анықтау үшін келесі әдістер қолданылады:
1) статистикалық
2) сараптық
3) құрама (комбинация).
Статистикалық әдістің мәні мынада, осы өндірісте орын алѓан
жоѓалтулар мен пайда статистикасы зерттеледі, осы және басқа экономикалық
қайтарылымы, алу шамасы мен жиілігі белгіленеді және және осы негізде
болашаққа ең ықтимал болжам қарастырылады. «Қайтарылым» дегеніміз
экономикалық рентабельдік немесе шығындардың тиімділігі, пайданың пайда алу
үшін қажет шығындарға қатынасы ретінде есептеледі.
Сараптық әдіс тәжірибелі кәсіпкерлер немесе мамандардың
көзқарастарын өңдеу жолымен жүзеге асуы мүмкін. Сарапшылар өз бағаларын
жоғалтулардың әртүрлі шамаларының пайда болу ықтималдығы туралы
мәліметтерін ұсынуы тиіс.
Босатылған және шиеленіскен тәуекел ықтималдығын сараптық бағалау
немесе осы кәсіпорынның ең ықтимал жоғалтуларын жай бағалаумен шектелуге
болады.
Тәжірибедегі ең қолайлы нұсқа тәуекелді анықтаудың статистикалық
және сараптық әдісінен тұратын құрамда әдісі.
4. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелді азайту және сақтандыру әдістері.
Тәуекелдің әртүрлілігі мен оны бағалау әдістері қаншалықты кғп түрлі
болса, одан қорғану әдістерінің саны да үлкен.
Тәуекелді азайтудың негізгі әдістері:
• қосымша жұмыс көші, нарық туралы ақпарат, жеткілікті қаржы
құралдары бар кәсіпорындар қатарынан әріптестер іздеу;
• тәуекел ең ықтимал болатын тар аумақтағы сыртқы кеңесші-
сарапшылардың қызмет көрсетулері;
• қосалқы мәселелерді жоба алдында мұқият пысықтау;
• осы өнімге немесе қызмет көрсетулерге сұранымның, нарық
конъюнктурасының даму бет алысын болжау;
• тәуекел ықтималдығын болжау, кәсіпорын мүмкіндіктерін салауатты
бағалау, бағдарламаның жүзеге асуының балалмалы нұсқаларын жасау;
• тәуекелді жобаның қатысушылары, оны орындаушылар арасында
болу;
• болжанбаған шығындардың орнын толтыруға, өзін өзі
сақтандыру үшін арнайы резервтік (сақтық) қор жасау.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру. Сақтандыру - бұл қолайсыз
жағдайлар, бақытсыз оқиға әсерінен зиянның, жоғалтудың орнын толтыру үшін
арналған кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың ақшалай қаржылары
есебінен арнайы резервтік қоры (сақтандыру қоры).
Сақтандыру жағдайы (табиѓи апат, бақытсыз оқиѓа және т.б.) болғанда,
сақтанушыға зиян тигенде, сақтандырушы шарт жағдайларына сәйкес сақтандыру
өтеуін төлейді.
Мемлекеттік сақтандыруда бұл қорды жасаумен және пайдаланумен
мемлекеттік сақтандыру ұйымдарының жүйесі айналысады. Бұл қор мемлекеттік
орталықтандырылған ақшалай резервтерінің бірі. Баламалы сақтандыру кезінде
сақтандыру қорын кұру мен пайдаланудағы сақтандырушы компаниялары
жүргізеді.
Осылайша, сақтандыру бұл экономикалық қатынас, оның субъектілері
сақтандырушы мен сақтанушы, сақтандырушы сақтанушыға белгілі жағдайда
төлейтін белгілі ақша сомасымен шығады. Заңды және жеке тұлғаларды
мемлекеттің және сақтандыру компанияларының экономикалық сақтандыруы
халықтың жұмыс істейтін және істемейтіндерін (жұмыссыздар) әлеуметтік
қамтамасыз етудің маңызды құраушы бөлігі.
Сақтандырушылар мынадай сақтандыру қызметінің түрлерін жүзеге
асырады:
• мүлікті сақтандыру (қозғалатын және қозғалмайтын);
• үй жануарларын сақтандыру;
•коммерциялық операцияларды сақтандыру (коммерциялық тәуекел);
• азаматтарды сақтандыру (жеке тұлғаларды).
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары
1. Кәсіпкерлік тәуекелдін мәні неде?
2. Кәсіпкерлік қызметте тәуекел қандай функцияларды орындайды?
3. Кәсіпкерліктегі тәуекел түрлерін сипаттаңыз?
4. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдэн болатын қандай
жоѓалтуларды білесіз?
5. өндірістік Кәсіпкерлікте қандай жоѓелтулар болады?
6. Коммерциялық Кәсіпкерлікте қандай жоѓалтулар болады?
7. Қаржы кәсіпкерлігінде қандай жоѓалтулар болады?
8. Қаржы тәуекелінің деңгейін тµмендетудің қандай әдістерін білесіз?
9. Кәсіпкерлік жоѓалтулардың пайда болуына қакдай себеп-
тер әсер етеді?
10. Кәсіпкерлік тәуекел аймаѓын сипаттаңыздар?
11.ь Кәсіпкерлік тәуекелді анықтаудың қандай әдістерін білесіз?
12. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелді азайтудың негізгі әдістерін
атаңыздар?
13. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру деген не?
15 -ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛЕР БӘСЕКЕЛЕСТІГІ
15.1 Бәсекелестіктің функциясы және мазмұныы
Нарықтық экономиканың негізгі басты принциптерінің бірі - тауар
өндірушілердің арасынДағы еркін бәсекелестік.
Бәсекелестік - бұл өндірушілер мен жеткізушілердің, кәсіпорындар мен
фирмалар арасынДағы қолайлы өндіріс шарты және өзінің Кәсіпкерлік
іскерлігінің таңдаулы нәтижесін өткізу мақсатынДағы күресі.
Нарықтық жүйеде бәсекелестіктің негізгі мәні - бұл тұтынушы үшін күрес
және оның тілегін, с±ранысын толық қанаѓаттандыру.
Бұл күрес нарықтаѓы үлеске қатысты, соның ішінде тауардың сапасы мен
бағасына да байланысты.
Бәсекелестік тұтынушыны Кәсіпкерлік іскерліктің сыншы-сына айналдырады.
Бәсекелестік шаруашылықтаѓы субъекті-
лердің өзара жарысын, олардың өз бетінше әрекеті мүмкіндігінің аталѓан
нарықтаѓы тауар айналымы жалпы шартына әсер ету мүмкіндігін анықтайды және
тұтынушылар қажет еткен тауар өндірісіне жағдайын тудырады. Бәсекелестік
тауар өндірушілер арасынДағы экономикалық және өндірістің қажетті шарты әрі
өнімнің таралуы үшін күрес.
Бәсекелестікке тән мінез шаруашылықтаѓы субъектілердің ешқайсы нарықтаѓы
басты жағдайѓа ие болмауы, тауар өндіру-шілердің сатып алуы үшін к±нделікті
күрес және нарықтаѓы үлестің ±лѓаюы.
Бәсекелестік нарықтаѓы ең маңызды элемент, ол өнімнің сапасының ғсуінде,
жұмыста қызмет көрсетуде шешуші орын алады, өндірістік шыгынның
тµмендеуіне, техникалық жаңалық өндірісінің енуіне, ашылуына тікелей қатысы
бар.
Бәсекелестіктің тууы және шарттың жасалуы нарық жағдай-
ында мемлекеттік монопольдық органдардың кғмекшісі ретінде танылады.
Ірі өндірістіктің құрылымының құрылуы және әлемдік нарық-тың қалыптасуы
- бәсекелестіктің халықаралық және континен-тальдың аралықта көшеюіне
әкеледі
Бәсекелестік күрестің көшеюі ғлсіз, бәсекелестікке тғтеп бере алмайтын
фирмалардың банкротқа ‰шырауына себеп болады.
Бәсекелестік нәтижесінде нарықта - ең көшті, ғлділер - ѓылы-
ми - техникалық прогреске непзделе отырып, өз позицияларын сақтайды, әрі
±лѓайтады, әрі фирманы бәсекелестік жағдайѓа жақсы қалыптасуына мүмкіндік
туѓызады.
Бұл экономиканың тиімділік нәтижесін арттырып, тұтыну-шылар с±ранысын
толықтай қанаѓаттандырады.
Бәсекелестік әрісінің тууында ±сақ және орта кәсіпорындар да маңызды
орын алады, сонымен қатар Кәсіпкерлік іскерлігінің еркіндігінің де өзіндік
әсері бар.
Осындай себептермен Қазақстанда ±сақ және орта бизнеске, Кәсіпкерлікке
кғмек көрсетуге кғп кғњіл бөлінген.
Сатып алушыны алдымен өзінің жеке бюджеті толѓантады.
Ол өнімдерді сатып алудан бұрын, жарнама мүмкіндігіне с‰йе-
нері даусыз. Ал, әртүрлі жарнамаларды теріс ниетті бәсекелестік-тегілердің
де ұсынуы ғбден мүмкін.
Кәсіпкерліктің қызметінің тиімділігін, шаруашылықтың нарықтаѓы
механизмінің элементінсіз атап ғтуге болмайды, соның ішінде бәсекелестік-
бақталастық пен кәсіпкерлер арасынДағы өндірістің ең бір қолайлы түрі және
тауарды өткізудегі күресі.
Кәсіпкерлердің өндірістен жоғары сапалы түрде және Шағын шыѓынымен
өндірген өнімдері, үлкен сұранымѓа ие болса, онда кәсіпкерге тұтынушы үшін
күресте басымдылық көш береді.
Бәсекелестік сыртқы мғжб±рлеу көші ретінде, кәсіпкерлерді тұтынушыѓа
қарым-қатынасқа т±суге негіздейді және осындай мақсатта, жұмысөнімділігін
арттырып, өндірістерді ±лѓайтуѓа, өнім сапасын жақсартуѓа оѓан ж±мсалатын
шыѓынды азайтуѓа мғжб±р етеді.
Бәсекелестік мәні, егер ол нәтиже беретін машина техноло-
гиялық, шаруашылық шешімдерінің с±рыптау механизмінің қалыптасуына
негізделсе, онда директивті жоспарланѓандай кәсіпкерлердің қызығушылығының
өзара тіркеусіз түрдегі ықтиярсыз байланымының орнына, өндірістік
іскерлікті еркін таңдау мүмкіндігіне жол ашуда болады.
Бәсекелесттік жинақталѓан түрде тµмендегідей қызметтерді атқарады:
1. Реттеуші. Бәсекелестік тауарлар ұсынылымына, олардың тұтынушылар
сұранымына сай бола алатындыѓына ықпал етеді.
2. Аллокациялық (орналастыру функциясы).
Бұл функция - қорлар және өндірілген тауарлардың соњгы
есепте саналѓан және олардың толық түрде кері қайтаруды
қамтамасыз ете алатын шоѓырланѓан жерінде байқалады.
3. Инновациялық және адаптациялық қызметі.
Бұл функция - бизнесмендерді тиімді түрде пайда т±сіруге негізден,
олардың қаражаттарын инновацияѓа яғни, технология машина түрін жаңартуѓа,
тұтынушы сұранымының өзгеруіне икемделуге байланысты ж± Бөлуші.
Бәсекелестік кадрларды және тауарларды зерулік дәрежесіне мсалуына ықпал
етеді.
4. Байланысты бөледі. Қордың немесе тауардың зерулік жағдайында, олар
қымбатты түрде бағаланады.
5. Қадаѓалаушы. Бәсекелестік кезінде бірде - бір сатушы немесе тұтынушы
нарықта ғктемдік жағдайѓа ие бола алмайды және өзінің шартын ж±ргізе
алмайды.
Нарықтаѓы жетістік тек қана, бағаны өзгерту көшімен өнім-
нің сапасымен және оны өндірудегі шыѓынмен нәтижелі орынѓа ие болады.
15.2 Бәсекелестіктің түрлері
Нарық шартында бәсекелестік с±раныс пен ұсыныстың ара-
сынДағы тепе-теңдікті б±зып жаңа нарықтық жағдай туѓызады. Осыдан келіп,
нарықтық жағдайлардың бір-біріне ±қсамайтын тµрт нарықтық жағдай туындайды
(нарықтың модельдері).
Бәсекелестіктің түрін топтастыру сан жаѓынан және нарық-таѓы
өндірушілердің «салмақ үлесіне» қатысты болады.
Жетілген (еркін) және жетілмеген бесекелестіктің түрлері-
нің сғйкестігін ажыратамыз.
Жетілдірілген (еркін) бәсекелестіктің негізгі белгілорі:
1. Бәсекелестікке қатысушылардың саяыиыњ есепсіздігі (кғптігі),
нарыққа еркін түрде ену, араласу және одан шыѓу: әрбір адамның
Кәсіпкерлікпен айналысуѓа немесе оны доѓаруѓа толык құқыѓы бар. М±ны
әртүрлі жағдайда істеуге болады:
• өзінің жеке ісін ашу, еңбекке тікелей араласу арқылы; жұмысшы
жалдау, Маркс терминологиясы бойынша капита-
лиске айналу арқылы;
• акцияларды сатып алу;
• мемлекттік облигацияларды сатын алу, банкке ақша салу;
• олардың жылжымайтын м±лкіне инвестиция жасау және т.б;
Еркін нарықта іскерліктің кез келген түрін, соның ішінде мемлекеттіктен
басқа азаматтар таңдад алу еркіндігіне иегер екендігін ескереміз.
Еркін бәсекелестік жүйесіндо тұтынушыларды кемсітуші-ліктің барлық
түрлерін шыѓарып тастайды.
Қаражат кірісінің барлық қожайындары, соның ііиінде с±ра-
ныстаѓы өз қажеттілігін іске асыруды ойластырѓандар, тауар сатып алуѓа,
өзіне қажетті қызмет түрлеріне таңдау жасауѓа толық құқылы.
2. Абсолютті мобилды материалдық, оњбектік, қаржылық және басқа
ресурстар бойынша - бәсекелестікке қатысушы өзінің ақшасын текке салмайды
(мәселен акцияѓа), кірістің ±лѓаюы үшін салады. Мұндай жағдайѓа сенім арту
өндіріс орындарының ±лѓаю-
ында, оның капиталының орьшы ауысқан жағдайда және сату кезінде болады.
Егер қосымша ресурстар қызықтырса, онда оларды тиімді тәсілдер арқылы
пайдалану үшін, ерте сақталѓан көштер қолда-нылады, алдыңѓы қатарлы
технологиялық құралдарды пайдалану іске асырылады.
3. Бәсекелестікке қатысушылардың әрқайсысы толық түрде маѓл±мат алады
(ұсыныс және с±раныс жғнінде және т.б.). Бұл жағдай тура және тиімді таңдау
жасауѓа жол ашады. Мысалы, ‰й сатып алуда немесе акция сатып алу арасында
(Мұндай жағдайда қатысушыѓа қандай акция максималды кіріс кіргізеді нақты
білуі қажет).
4. Абсоллютті бір текті, бір атты өнімдер жекелей айтқанда сауда
белгісінің немесе басқа жеке тауар сапасының мінездемесінің болмауы
сатушыны.Қайталанатын сауда маркаларының саны сатушыны монопольдық
жағдайдың артықшылыѓына әкеліп қолайсыз жағдайѓа қалдырады, бұл еркін нарық
болып саналмай-
ды.
5. Еркін бәсекелестікке қатысушылардың бірде-бірі басқа қатысушылар
арқылы бекітілген шешімге қарсылық көрсетуге ырқы жоқ.
Олардың саны қаншалықты үлкен болса да, әрбір өндіруші сатушының салымы
өндірістің жалпы көлемінде және ұсыныста аса маңызды орын алмайды, сол
себептен ол сатуѓа арналѓан тауар-
дың бағасы нарықтық бағаѓа тежеу бола алмайды. Осындай сипат-та бағаның
нақты деңгейі экономиканың жекелеген субъекті-лерінің тілектерінен тыс
тұрады және олар «кәрінбейтін қол арқы-
лы» (нарық механизмі) аыықталады, қойылады.
Еркін бәсекелестік шартында сұраным ауытқымы және ±сы-ныс мерзім бойынша
(мерзімді түрде) жеке салада қайта өндіруге әкеліп соѓады және басқа салаѓа
да өз зардабын тигізеді.
Бір фирмаларДағы кірістің ғсуі, екіншілердің к‰йзелуіне әкеліп
соқтырады: ірі кәсіпорындардың ±сақтарын ж±тып қоюына, өндіріс және
капиталдың шоѓырлануына және орталықтан-
дыруына әкеліп соѓьш, монополияның құрылуына және олар арқылы нарықтық
билікті басып алуѓа негіз тудырады.
Нарықтаѓы жетілмеген бәсекелестік нақты монополияны, монополистік
бәсекелестікті, олигополияны тудырады.
1. Нақты (абсолютті) монополия тµмендегі жағдайда туындайды , егер бір
фирма өнімдер шыѓаруда және өзіне жақын тұрғыдан өзін алмастыратын
фирмалары болмаса, жеке дараланса онда ол тµмендегідей ерекшелінген тұрге
ие болады:
• сатушы өз ісін атқаруда жеке дара болады; сала фирманың синонимі,
себебі фирма жалғыз;
• өткізілетін өнім бірегейлі, себебі оны ауыстыратын басқа зат жоқ (бұл
жағдай шикізат саласына немесе фирма принципті түрде жаңа түрде болады);
• монополист нарықтаѓы билікке ие болады, бақылайды, қойылымдарды
анықтайды;
• нарыққа шыѓар жолда монополист бәсекелестіктің бғгет жолдарын
анықтайды, соның ішінде нақты (табиѓи) және жасанды түрлерін.
Табиѓи монополияларДағы болатын жағдайлар, бұл қоѓамдық қолданыстаѓы
кәсіпорын - электрлік және газ компаниялары, сумен қамтамасыз ету
кәсіпорыны, байланыс және транспорттық кәсіпорыны.
Мәселен Мғскеудегі метрополитенге бәсеке пайда болғанды-
ѓын елестету қиын. Негізінен нарықтық экономикалық елдерде табиѓи
монополиялар - мемлекет қарауында болады немесе оның қатаң бақылауында
жұмысістейді.
Жасанды бµгеттерге патенттер және лицензиялар жатады. Бұлар аталѓан
нарықта қызмет етуге фирмаларѓа салынѓан тиым құқыѓы болып саналады.
Мысалы, белгілі бір өнертабыс үшін немесе ойлап шыѓаруѓа патент тіркетіп
фирмалар белгіленген бір уақыт ішінде жаңа тауарды өндіруге немесе сатуѓа
тиімділік құқыѓынан айырылады, ал бәсекелестер бұл уақытта м‰лдем шет
қалады.
2. Монополистік бәсекелестік. Бұл нарықтық оқиѓа, өндірушілердің басым
көпшілігінің сғйкес емес, ±қсас өнімдерді ұсынуы. Мұндай жағдайда нарықта
мыњдаѓан немесе ж‰здеген фирмалардың қатысуы қажет емес (қазіргі
бәсекелестіктегі сияқты), оншақты түрінің қатысуы жеткілікті.
Фирманың нақты бәсекелестік жағдайында стандартталѓан немесе біртекті
өнімдерді мононолистік саралап жіктеу тұрғысында өндіреді.
Саралап жіктеу алдымен өнімнің сапасына немесе қызметіне әсер етеді,
сонымен қатар тұтынушыда бағадан тыс артықшылық жинақталады.
өнім сатудан кейін шарттары бойынша жіктеліп саралануы мүмкін, сонымен
қатар (тауарлардың ±зақ қолдануы үшін) сатып алушыларѓа жақындау яғни тіл
табысу, сонымен қатар жарнама-
ның қарқындылыѓы т.б.
Б±дан шыѓатын қорытынды нарықтаѓы фирмалар монопо-
листік бәсекелестікте, тек баға арқылы қатыспайды, сонымен қатар барлық
µлшемді өнімдерді және қызмет көрсетулерді саралау арқылы бәсекелестікке
т±седі.
Бұл ерекшелік - нарық моделінің ең негізгісі.
Монополистік бәсекелестіктің нарықтаѓы таѓы бір мінез ерек-
шелігі - нарық кірудің салыстырмалы жеңіл түрі.
Бұл нарықта жұмысістейтін өндірушілер, әдетте аса ірі болып саналмайды.
Сол себептен олардың бастапқы капиталдарының орныѓуына аса көп қажеттілік
керек емес.
Бұл модельдегі монополистік дегеніміз не? Әрбір фирма өнім-
дерді жіктеп саралау жағдайында өзінің тауарларына белгілі бір шамада билік
етеді; ол бәсекелестердің ыңғайына орай немесе қимылына орай тауарларына
қойылѓан бағаны кµтере және т‰сіре алады; дегенмен бұл билік нақты түрде
±қсас тауарлар өндірушілер немесе салаѓа шыѓудың едғуір еркіндік жолымен
шектеледі. Б±дан басқа нарықта монополистік бәсекелестікте ±сақ және орта
фирма-лармен қатар біршама ірі фирмаларда қатар т‰суі мүмкін.
Қазіргі нарықтық құрылымдарда соның ішінде батыс елдерін-
де монополистік бәсекелестік нарықта басымдылыѓын көрсетеді.
3. Олигополия (µктемдік). Оның басты ерекшелігі-бәсекеліс-тікке
қатысушылардың аздыѓы, санаулылыѓы.
Егер фирмалардың салыстырмалы, санаулы (оншақты) түрі, қатары
белгіленген нарықта тауар және қызмет жагдайында ба-
сымдылық танытса, онда бұл саланы олигополистикалық деп санауѓа болады.
Әртүрлі нарықтар арасынДағы шекара нақты белгіленбеген, сол себепті
олигополи моделі (үлгісі) үлкен аймақты жайлап алады.
Нақты монополиядан монополистік бәсекелестікке дейін қамтиды.
Классикалық олигополия ‰ш немесе бес өндірушілерден құралады.
Мысалы: АҚШ автомобиль өнеркғсібінде «үлкен ‰штік» ғктемдік етеді:
«Дженерал моторс», «Форд», «Крайспер».
Осыѓан ±қсас жағдайлар Ресейдің автомобиль ғнеркғсібінде де кездеседі.
Олигополия бір текті және жіктеп сараланѓан тауарлар өндірі-
сінде туындауы мүмкін.
Бір тектілік нарықта шикізат және материалдар, жартылай фабрикаттар
(руда, м±най, шойын, цемент, техникалықспкрт және т.б.) арқылы басымдылық
көрсетеді, жіктеп саралау - нарықта тұтыну тауарлары арқылы ерекшелінеді.
Аздаѓан фирмалар Мұндай жағдайды келісім арқылы ыңғай-
лайды: бағаларды анықтау бойынша, айыру және бөлу (нарықта-ѓы), не болмаса
белгілі бір тәсілдермен бәсекелестікті шектеу.
Қорыта келгенде олигополияның монополиямен жақын-дастығы бар.
Дғлелдесек, олигополистикалық нарықта бәсекелестік µнді-
рістің шоѓырлау деңгейінен тµмен болса немесе керісінше болса, қорытынды
түрде ж±реді. Олигополистикнлық нарықтың маңыз-
ды айырмашылыѓы.
Қазіргі бәсекелестік нарқынан бағаның қозѓалмалы серпінен байқалады.
Егер бәсекелестік нарықта сұранымның ауытқуынан және ұсынысына қатысты
болъщ баға ‰зіліссіз, жүйесіз жұмысістесе, ал олигополистикалықта -
тендецияның тұрақты тіркелуі және жиі ауыспауы орын алѓан.
Егер бастаушы фирма жалғыз өзі бағаДағы ‰стемдікті, артық-
шылықты қолдаса, онда қалѓан оляѓополистер соњынан ереді.
Әдістердің қатысуымен ж±зеге асыру - бағаланѓан және бағадан тыс
бәсекелестікті анықтайды.
Бағаланѓан бәсекелестік - басқа бәсекелестерге қараѓаннан тауарларды
сатуда немесе қызмет көрсетуді ұсынуда неѓ±рлым тµмен бағаларды ұсынады.
¤ркениетті нарықтар жағдайында бағалардың тµмендеуі өндіріс шыѓынының
есебінің азаюынан немесе пайданың азаю есебінен туындайды.
¦сақ Шағын фирмалар аталѓан нарықта ±зақ тұруы үшін әдет-те пайданың
аздаѓан үлесіне иек артады, ±міттенеді.
Ірі монополиялар кей уақытта пайданы қабылдаудан бас тар-тады. Себебі,
тµменгі баға кғмегімен соның ішінде лайықты тауар-
ѓа қойылѓан тµмен бағаның кғмегімен нарықтан бәсекелесті біржо-лата
ыѓыстырады және алДағы уақытта бағаны қайта кғтеріп, шыққан шыѓынды
қайтарып алады.
Бәсеке күресіндегі Мұндай әдіс өз уақытында Америка компа-
ниясы «Кока-Колада» қолданылып, Латын Америкасының нарқы-
на басып кірген.
Осындай жағдай Жапон фирмаларында қолданылып, АҚШ және Батыс Европа
нарқында жапондықтар тауары алдыңѓы қатарѓа шықты.
Кейінгі уақытта бағаланѓан бәсекелестік дамыѓан елдерде ресурс сақтайтын
техникалардың және өндіріс шыѓындарынДағы экономкиканың жаңаруымен
байланысты түрде, қайтадан әріс алды.
Бағадан тыс бәсекелестік. Мұндай жағдайда жоғары сапа-
Дағы тауарларды ұсыну қарастырылады және ол тауарлардың ±зақ киілуі
көрсеткіш ±мітінің ерекшелігі, жоғары өндірістегі және кең ассортиментті
түрі ұсынылады.
өнімнің Мұндай параметрлері сатып алуда ерекпіе мғнге ие болады, мәселен
экологиялық тұрғыдан, энергия сыйымдылы-
ѓынан, эргономикалық және эстетикалық тұрғысынан, оның қауіпсіздігінен т.б.
тікелей қатыста болады.
Сонымен қатар бәсекелестік күресте ең үлкен орын алатын - фирманың атаѓы
(ренутациясы), ±міттілігі және тауар өндіруші немесе жеткізушіден, оның
тартымдылыѓынан, беделімен тығыз қарым-қатынаста болады.
Кейінгі жылдары бағадан тыс бәсекелестік өнімнің жоѓарѓы сапасының
ерекшелінуімен, ролінің басым болуымен бақта-
ластыққа т±суімен ерекшеленіп ж±р.
Бәсекелестік күресте нарық жағдайында - тауар белгісі, тауар-
лық фирмалар маңызды құрал болып табылады.
Бәсекелестік көшінің ұғымының шыѓуы, өндіріс шыѓынының тµмендеуіне
әкелуі, өнім түрлерінің жаңаруының жылдамдауы, оның сапасының жақсаруы және
фирмалардың әрі аталѓан өнімдердің бәсекеге ыңғайының жоғарылуы - ‰кіметтің
олардың құқықтарын қорғауѓа, заңдылықтар шыѓаруына әкеліп соқтырды.
Теріс пиѓылды бәсекелестік. Тауар өндірушілер арасында туындаѓан аянусыз
күрес жағдайында, бәсекелестіктің тәртібін және нормаларының б±зылушылық
түрінің орын алѓан әдістерінің түрлері қолданылады, нақты айтқанда теріс
пиѓылды бәсекелестік туындайды.
Мұндай жағдай: - демпингтік бағада өзінің құнынан тµмен бағада тауарлар
сатылуы;
• бәсекелестіктің іскерлігіне бақылау қою;
• бағаны кемсітушілікті немесе коммерциялық шарттарды теріс пайдалану;
• нақты тауарларды жеткізу немесе өндірістер бойынша шектеуді қабылдау
немесе жарысқа т±скен тауарларды бөлуден туындайтын тғуелділік;
• шарттарды шектеуін кіргізу және өнімдерді өткізудегі
агенттердің келісімі немесе қандай мғлшерде, қандай тұрғыда,
кімге, қашан жеткізіп беруді анықтау, білу;
• сауда саттықтаѓы құпия келісім.
• жарнамаДағы жалѓан ақпарат, бәсекелесті шатастыру, адастыру;
• тауарларды теріс пиѓылды түрде қайталап шыѓару және бәсекелестіктер
өнімін осындай тұрғыда қайталап өндіру;
• тауарларды жеткізуде және қызмет етуде, белгілі жағдай-
лармен стандарттарды б±зу, қарама-қарсы әсер ету және т.б.
15.3 Бәсекелкестікті ж±ргізу тәсілі (стратегия)
және бәсекелестік сараптама
Бәсекелестік стратегия - бұл іскер статегияның синонимі немесе кез-
келген шаруашылықтаѓы білім қолданатын, соның ішінде белгілі бір мақсат пен
жетістіктерге жету үшін және өзінің саласынДағы жағдайда бәсекелестікке
бейімділііін ыңғайлау үшін қолданатын ережелердің жиынтығы.
Бәсекелестік күресте стратегияның тµрт түрі анықталѓан, оның әрқайсы
әртүрлі экономикалық жағдайларѓа немесе әртүрлі ресурстарѓа бағытталѓан.
Бұлардың барлыѓы (бағыттар) белгілі бір кәсіпорынның аумаѓында орналасқан.
Л.Г. Роменскийдің еңбегінде бұл стратегияның мынадай тµрт түрі
көрсетілген:
1. виоленттік
2. коммутанттық
3. патенттік
4. эксплеренттік
1) Виоленттік стратегия - ірі стандартты тауарлармен қызметтер
өндірісінде жұмысістейтін фирмаларѓа тән.
2) Коммутанттық стратегия - ірі қарапайым бизнесте ±сақ масшта бтаѓы
қолданылатын түрі.
3) Патенттік стратегия - жеке дара жолѓа т±скен, тек бір сала бойынша
ѓана жұмысістейтін фирмаларда қолданылады.
4) Эксплеренттік стратегия - кµне сараланѓан нарықтың қайта құрылуынДағы
тиімді жаңа өзгерістермен байланысты.
Бәсекелестік стратегияның міндеті болып- бәсекелестік күрес
стратегиясында көрсетілген тәсілдерді қолдану арқылы жеңіп шыѓу болып
табылады. Бәсекелестік стратегияның құрылуынДағы басты мақсаттардың бірі.
Сараптаманың мақсаты -бәсекелестік-
тердің стратегияда қандай өзгерістер қолданатындыѓын бағалау. Мұндай
сараптама тµмендегідей с±рақтарѓа жауап береді:
• бәсекелестіктердің мақсатқа жету жолынДағы мүмкін-
діктер түрі?
• белгілі бір бәсекеге қатысушының басқа бәсекелестіктердің қолданѓан
стратегиялық бағыттарына көз қарасы немесе оны қабылдау?
• бәсекелестіктің сараптамасы аса қажет, мғнді зерттеулерді қажет
етеді, себебі кғптеген қажетті мәліметтердің қол жеткі-
зерлігі аз.
Сараптама тµрт түрлі диагностикалық компонентті ұсынады:
1. алДағы мақсаттар
2. болжам
3. аѓымДағы стратегия
4. мүмкіндіктер
Осыѓан байланысты бәсекелестердің мінез-қ±лқынДағы өзгерістер жғнінде
болжам айтуѓа болады. Нақты айтқанда:
1. АлДағы мақсаттар - Мұндай мақсатты білу бәсекеге т‰сушіні өзінің
қазіргі жағдайымен және қаражатының шешім-
дерімен толық танысып, қанаѓаттануына мүмкіндік береді.
Осымен қатар бәсекеге қатысушы бәсекелестің стратегия-
сынДағы өзгеріс негіздерімен қоса алДағы жағдайды, соның ішінде өзіне
қатысты жағдайды сезініп, шешім қабылдай алады.
Бәсекелестің мақсатын білу, стратегиялық жолДағы өзгеріс-
терді алдын-ала білуге жол ашады. Бірақ оның кейбіреулері белгілі
қарсыласты қорқытуы мүмкін.
Бәсекелестер мақсатының диагностикасы нарықтаѓы басшы-
лық технологиялық позиция, әлеуметтік мәртебе сияқты сапалы мінез-қ±лық
ерекшелігінде қамтуы тиіс.
2. Болжам - екі категорияѓа (санатқа) бөлінеді. Бұл баға бәсекелестің
жеке өзіне және бәсекелестің ұсынысына, салыстыр-малы салаѓа және басқа
оѓан жұмысістейтін компанияѓа беріледі.
Әрбір компания өзі орналасқан жағдайда (қалыпта) белгілі анықталѓан
бағаѓа сғйкес жұмысістейді.
Мысалы, тµмен деңгейдегі шыѓыны бар өндірушілермен және жетілген өткізу
ұйымы бар компанияларымен өз аймаѓында өзін басшы ретінде сезінуі мүмкін
(лидер). Мұндай бағалар немесе ұсыныс компанияның мінез-қ±лқына немесе іс-
әрекетіне әртүрлі жағдайда әсер етуі мүмкін.
3. АѓымДағы стратегия - бәсекелестіктің стратегиясыв жеделдетілген
баѓдарлама ретінде анықтауѓа болады. Соның ішінде, компанияның әрбір қызмет
біліміне арнайы жасалынѓан және әрқайеына бұл білімдердің қызмет біліміне
арнайы жасалын-
ѓан және әрқайсына бұл білімдердің қызмеі-тәсілдерін ‰йлестіру болып
табылады. Сонымен қатар стратегия айқын немесе жабы? түрде болуы мүмкін,
демек Мұндай түрлерде ол қашанда жұмысжасайды.
4. Мүмкіндіктер. Бәсекелестер мүмкіндігінің сараптамасы диагностиканың
процесінде аяқталады. Оның мақсаты, багасы және стратегиясы мүмкіндікке,
уақытқа және оның реакцияла-
рының қарқындылыѓына әсер етеді. Бәсекелестің реакциялық мінез-қ±лқын
тµмендегі с±рақтар бойынша анықтауѓа болады.
Бәсекелестік өзінің қазіргі жағдайына қанаѓаттана ма?
• бәсекелес стратегияда қандай өзгеріс қимылдарга баруы
мүмкін?
• бәсекелес қандай осалдыққа бейім?
• бәсекелес тарапынан ғлді және тиімді жауап беру жағдай-лары қандай
тұрғыда жүргізіледі?
• бәсекелестік стратегияѓа байламысты мынадай бәсекелестік мінез-қ±лық
түрлері анықталады: криативтік, бейімделгіш және кепілдік беруші.
1) Криативтік мінез-қ±лық бақталастың жоѓарѓы жаѓы-
нан істелетін қимылдармен анықталады яғни көші басым т±суімен (жаңа өнімдер
технология түрімен өнімдерді өткізудің жаңаруы-
мен, жаңажарнама). Осындай белгілерімен криативтік мінез-қ±лық
кәсіпкерлерді сұраным мен ұсыныстың құрылымының өзгеруіне, жаңаруына
ынталандырады.
2) Бейімделгіш мінез-қ±лық бақталастардың қимылын анықтауѓа және
өндірісті жаңартуѓа ұмтылыс жасаумен байла-
нысты. Бұл мынадай жағдайда пайда болады, егер кәсіпкер өзінің іс-
әрекеттеріне сенімді болмаса, бірақ аздаѓан уақыт ішінде өзіне
бәсекелестердің жетістігін қайталауѓа ұмтылуы мүмкіндігін пайдалануѓа
тырысқан жағдайда.
3) Кепілдеме беруші мінез-қ±лық бұл кәсіпкерлерді ±зақ мерзімге
сақтауѓа, орнықты болуѓа ынталандырады. Соның ішінде нарық позициясында
өнімдердің сапасының жақсаруы, ассорти-
менттегі жиынтық түрін өзгертуде, әртүрлі қызмет түрлерін тудыруда да
тұрақтылықты сақтауды алѓа қояды.
Бәсекелестік стратегиясы бәсекелік к±гятерден де туын-дайды.
М.Портер тµмендегідей бәсекелес көшінің бес түрін бөліп көрсетеді (саланың
ашық және жабық түрін):
1) нарықта ғбден бекілген жұмысістеп жатқан компаниялар бәсекелестігі;
2) сатып алушыларѓа тигізер әсері (олардың мүмкіндігі);
3) жеткізушілер әсері (олардың мүмкіндігі);
4) жаңа бәсекелестің пайда болу қаупі;
5) жаңа тауарлардың пайда болу қаупі.
Ғлуетті бәсекелестер.
Салада жаңа компаниялардың пайда болуы өндіріс көшінің ғсуіне әкеліп
соѓады. Бұл бағаның қ±лауына немесе шыѓынның жоғарылауына және пайда
нормаларының тµмендеуіне әкеледі
Жаңа бәсекелестердің нарыққа енуіне негізгі бғгеттер тµмен-
дегідей өндіріс масштабынДағы ±нем, өнімнің бірлігінің өндірістегі шыѓынның
қысқаруын анықтайды немесе уақыт бірлігіндегі өндіріс көлемінің ғсу
жолынДағы ғызметті анықтайды. Бұл тиімділік немесе нәтиже жаңа
бәсекелестерді қорқытады және олардың ісін кғп инвестиция ж±мсауѓа әрі кең
кәлемде жұмысістеуге мғжб±р етеді.
• өнімдерді саралау. Компания саласында қызмет етушілер белгілі бір
сауда белгілеріне иелік білдіреді және тұтынушылардың мақ±лдауныа с‰йенеді
(әртүрлі тауарларды тұтынушылар). Бұл маркетингтің шешімі болып табылады
немесе даѓды бойынша қалыптасады;
• капиталДағы қажеттілік, іс ж±ргізудегі мынадай жағдайда қиындық
тудырады, егер аса қажет ірі қаражат бәсекелестік күрес ж±ргізуге керек
болған жағдайда; айырбас шыѓыны, дара шыѓыстар; өзінің жеткізіп берушілерін
ауыстырѓан жағдайда және қызметшілерін қайта оқытқан жағдайда туындайды;
• бөлу жолдарының жетіспеушіліктері.
Нарықтаѓы бәсекелес -бұл нарық қатынасынДағы субъекті, соның ішінде
іскерлік көлемін өзгертуші, нақты айтқанда басқа нарықтық қатынастаѓы
субъектінің нарықтаѓы үлесінің ±лкеюіне њемесе азайуына әсер тигізуші.
Компания ортасынДағы бәсекелес.
Бәсекелестің қарқындылыѓы компания ортасында немесе арасында
бәсекелестер санын анықтайды, саланың ғсу көшін, тауар материалдық қордың
құны немесе қосымша шыѓын түріндегі к±нделікті шыѓынның жоғары деңгейі,
жоѓарѓы стратегиялық мғн, кіретін үлкен бғгеттер - осылардың барлыѓын соѓан
жатқы-
зуѓа болады.
Жаңа тауарлар. Жаңа тауарлардың пайда болуы, пайда-
ның шектелуіне әкеледі және бағаның жоғары деңгейін бекітеді.
Жеткізіп берушілер мүмкіндігі қысым көрсетуі мүмкін, соның ішінде тауар
немесе қызметтің сапасын тµмендетеді немесе бағасын кғтеруге қауіп
төндіреді.
Тұтынушылар мүмкіндігі. Тұтынушылар мынадай жаѓ-
дайларѓа әсер тудыруы мүмкін, бағаны тµмендетуге әрекет жасау, жоғары
сапалы тауарлар немесе қызметті таңдауѓа жасаѓан әре-
кеті.
15.4 Мемлекеттік антимонополдік реттеу жүйесі
Мемлекеттік антимонопольдік реттеу жүйесі нарықтық экономикалық
қаѓидаларды қолданатын барлық елдерінде қ±ры-лады.
Әкімшілік және экономикалық µлшемдерден басқа мемлекет арқылы нарықтарды
монополиялау өндірушілер мүмкіндігінің шектелуін іске асыру мақсатында
қолданылады, бұл жүйе заңды-
лық µлшемдерді де пайдаланады.
Осындай жағдайѓа с‰йенсек антимонопольді реттеу -экономи-калық,
әкімшілік заңдылық актілерінің жинаѓы болып табылады, соның ішінде мемлекет
таранынан нарықтық бәсекелестік жаѓ-
дайын қамтамасыз ету жағдайында және өндірушілердің нарықты монополиялау
мүмкіндіктерін шектеуге жұмысжүргізеді.
Антимонопольдік реттеу - шоѓырлау деңгейін реттеуге және өндірісті
монополиялауѓа, стратегияны және кәсіпорын так-
тикасына (тәсіліне) В.Э.Д, бағалы және салықтық реттеуге тікелей қатысы
бар.
Батыс елдерінің тғжірибесі, соның ішінде антимонопольдік заңдылықты
құружәне пайдалану нарықтық қатынастарды реттеу мемлекеттік түрде,
бәсекелестің деңгейі мен көлемі, экономика тиіміділігін жоғарылату мақсаты
қажеттілігіне куғгер бола алады.
Қазақстан Республикасының Заңы «Теріс пиѓылды бәсекелес-
тік туралы» бұл теріс пиѓылды бәсекелестік болып табылатын іскерлікті
анықтайды, болдырмау және теріс пиѓылды бәсекелес-тікті ыѓыстыру механизмін
анықтайды немесе теріс пиѓылды бәсекелестік қимылы үшін жауаптылықты
ж±ктейді. Теріс пиѓыл-ды бәсекелестік болып, кез-келген заңды немесе жеке
тұлғаның әрекеті сонымен бірге мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының, Кәсіпкерлік іскерлікте негізделме-
ген м±ліктерді алуѓа бағытталѓан, әрі шетке шыѓару жолымен не-
месе бәсекелестікті шектеуге әрекет ету жатады.
Кез келген іскерлік бәсекелестікті шектеу немесе шетке шыѓа-ру жолында
басқа кәсіпкерлердің еркін бәсекелестік құқыѓын б±з-
ѓанда; сонымен бірге тұтынушылардың құқықтары мен қызыѓу-шылыѓына зиян
келтірушілікке бағытталса, оѓан жол берілмейді.
Бұл заңда жаңа ұғым - «контрофактілік өнім» енгізілген, бұл өнім
нарықтық қатынастаѓы жеке субъектілердің өндіруімен шыққан, соның ішінде
теріс пиѓылды бәсекелестік мақсатта болып, тұтынушыларды адасуѓа әкеліп
соқтырады.
Антимонопольдік заңдылық ҚР Конституциясына негізделіп, ҚР Азаматтық
кодексінің нормаларынан тұрады және Қазақстан Республикасының «монополиялық
іскерліктегі шектеулері мен бәсекелестіктері туралы» Заңы және Қазақстан
Республикасының басқа да нормативтік-құқықтық актілерінен тұрады.
Бұл аталѓан заңдылықтардың барлыѓы - ескерту жағдайлары-нан, шектеу және
монополиялық іскерліктің қиылысуын, теріс пиѓылды бәсекелестікті ескеруден
және табиѓи монополия субъек-
тілерінің іскерлігін реттеуге қатысты.
Бәсекелестік және нарық тауарларының дамуы бойынша мемлекеттік саясат
өткізілу барысында ескертуден, шектеуден және монополиялық іскерліктің
қиылысуынан, бәсекелестіктен қорғаудан және тұтынушы құқыѓынан,
антимонополиялы заңды-
лықты бақылаудан, бағаларды реттеуден, сонымен бірге басқа мем-
лекеттік органдардың іскерлігінің ‰йлесімнің көлемінде (аумаѓын-
да) бәсекелестікті сақтау бойынша органның ғукілеттілігін бекітеді.
Сонымен қатар монополиялық шектеуді – антимонопольды орган Қазақстан
Республикасының табиги монополияны реттеуі бойынша Агенттілік департамент,
бәсекелестікті қорғау жэне Шағын бизнесті қолдауды жүргізеді.
Негізгі қызмет міндеттері, µкілеттігі, жауапкершілігі (депар-
таменттің) Қазақстан Республикасьшыњ «Монополиялық іскер-ліктегі шектеулері
мен бәсекелестіктері туралы» Занымен Қазақ-
стан Республикасынын, басқа да заңдылық актілерімен анықта-лады.
Антимонопольды органның бірлік жүйесі - обльістың орталық атқару
органдарынДағы антимонополдық саясаттан және оѓан баѓынышты аумақтық
білімдерден құрылады.
Аумақтық білім қызмет бабынДағы шекте өзінің іскерлігіъ көрсетеді. Соның
ішінде антимонополиялық саясаттың орталық атқару органдарының ж±ктеген
міндеттеріне с‰йенеді.
Департамент міндеттері тµмендегідей болып табылады:
• қғсіпкерлікті қолдау, нарықтаѓы тауарѓа бәсекелестіктің
дамуын қолдау (жұмыс, қызмет), монополиялық іскерлікке,
Оның қарама-қайшы келуіне, шектелуіне, ескертуі бойынша
шара қолдану, сонымен бірге нарықтаѓы тауар жағдайына, теріс
пиѓылды бәсекелестіктің қиылысуына да шара қолдану;
• табиѓи монополия субъектілерінің іскерлігін реттеу;
мемлекеттік органдардың көрсеткен қызметінің тәртібіне
бақылау және реттеу;
• антимонополиялық заңдылықтың сақталуыиа және баға-ның қалыптасу
тәртібіне бақылау;
• тұтынушылардың көз қарасын қорғау бойыніпа мемле-
кеттік органдардың іскерлігін ‰йлестіру, келістіру.
Департамент осы аталѓан міндеттерге сғйкес мемлекеттік саясатты;
• бағаны қалыптастыру аумаѓына, Шағын бизнесті қолдауѓа және
бәсекелестікті дамытуѓа, антимонополиялық заңдылықтың
сақталуын бақылауды ж±зеге асырады.
Б±дан басқа департамент тµмендегідей қызметтер атқарады:
• нарықта субъектілердің анықтау мақсатында сараптама
жүргізеді, соның ішінде бәсекелестікті тежеуге, жағдайѓа
‰стемдік ететін әрі тауарлы нарықта монополиялық іскерлік
тудыратын субъектілерді анықтайды;
• Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының
‡кіметіне парламентіне тауарлы нарықтың жағдайы жғнінде, онДағы
бәсекелестік туралы, антимоно-полиялық заңдылықтың іс ж‰зінде қолданылуы
жғнінде баян-
дама жібереді;
• антимонополиялық заңдылықтың б±зылуы жғнінде соның ішінде зінің
қызмет бабынДағы жұмысшегінде және олар бойынша қабылданѓан шешімдерді
қарайды;
• антимонополиялық заңдылық бойынша нарық субъекті-
лерін орындау үшін міндеттерді ғњдейді, бекітеді.
Департамент ±станѓан мақсатта бәсекелестікті қолдауда және дамытуда:
• тауарлы нарықтың жагдайын зерттеу, онДағы бәсеке-
лестіктің деңгейі соның ішінде негізгі мғлшерде ғњделген кәсіпкер-лікті
қолдау бойынша, ескерту бойынша т‰йісуін және реттеуін (монополиялық
іскерліктің) қарастырады.
• мемлекеттік орган бойынша іс - шаралар өткізіліп, тауарлы нарықтың
даму жолына, нарықтың және онДағы бәсекелестікке сипаттама беріледі;
• қатар құрылымдар құрылуы бойынша сонымен қатар заңды т±лгалардың
бөлінуі, тауарлы нарықта ғктемдік жагдай алушы-
ларга арнайы шара қолдану қарастырылады.
Мемлекеттік органдар ұсынысты міндетті қарауѓа кіргізеді:
• кеңістіктегі баға саясатын жетілдіру туралы, соның ішінде
бәсекелестіктің болмауы, басымдылықты қажет ететін әрі тµртіптің тұрақты
болуын, Қазақстан Республикасының Заңды-
лықтарымен қаралуын, мемлекеттік бағаның тауарларѓа бекіті-
луін (жоғары бағаның ғктемдік етуіне жол бермеу мақсатында) қамтиды;
• инвесторларды тарту (жақындастыру) және біріккен кәсіпорындарды
құруғкспорттық, импорттық операциялардың (жедел іс), лицензия беру
тәртібінің өзгеруі жғнінде және кеден бажының жетілдіруі б±ѓан қоса
міндетті лицензия беруді кіргізу туралы ұсынысты қамту, антимонополдық
заңдылықты б±зѓан жағдайда нарық субъектілерінің экспорт, импорт
операцияларын тоқтауына тиым салуды қоса қарастырады.
Департамент жұмысшылары коммерциялық құпиясы бар маѓл±маттарды жария
етсе, онда Қазақстан Республикасының Заңдылық актілерінде қарастырылѓандай
жауапкершілікке тартылады.
Департамент мемлекеттік бақылауды да қ±райды (іске асырады):
• құралуына, жаңаруына, нарық субъектілерінің тараты-
луына және қосылуына;
• антимонополиялық заңдылықтың б±зылуы жғнінде соның ішінде өзінің
қызмет бабнДағы жұмысшегінде және олар бойынша қабылданѓан шешімдерді
қ±райды.
• Антимонополиялық заңдылық бойынша нарық субъек-
тілерін орындау үшін міндеттерді ғњдейді, бекітеді.
• капитал уставтарында немесе басқа жағдайларында акция-
лар (үлес,пай) сатып алуына бақылау жасайды.
Егер нарық субъектілері аѓымДағы жыл ішінде µктем жағдайѓа ие болып
антимонополиялық заңдылықты екі немесе оданда көп рет б±затын болса бұл
қайшылық бәсекелестікті шектеуге бағыт-талса, онда департамент сотқа
оларды ырықсыз түрде таратуѓа (бөлуге) шаѓым т‰сіреді.
«Нарықтаѓы субъектілердің тауарының бағасына мемлекет тарапынан реттеуді
кіргізу туралы» шешім, соның ішінде тауарлы нарықта ғктемдік жағдайѓа ие
болғандарга департамент тара-
пынан Қазақстан Республикасыиыњ ‡кіметінің бекіткен ережеле-
рімен жүргізіледі.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Бәсекелестіктің маңыздылыѓы неде ?
2. Бәсекелестік қандай қызметтерді орындайды ?
3. Бәсекелестіктің түрлерін сипаттаңдар ?
4. Жетілдірілген және жетілмеген бәсекенің ерекшеліктері ?
5. Монополияга және олигополияѓа сипаттама беріњдер?
6. Бағалы және бағалы емес бәсекені сипаттаңдар?
7. Теріс пиѓылды бәсекенің ерекшелігі неде ?
8. Бәсекелестік стратегияның маңыздылыгы неде ?
9. Бәсекені талдау қандай компоненттермен жүргізіледі ?
10. Бәсекелестік мінез-қ±лықтың қандай түрлерін білесіз ?
10. Жаңа бәсекелестердің нарыққа енуіне кедергі болатын негізгі
бµгеттерді атаңдар және сипаттама беріњдер ?
11. ҚР монополияга ғарсы реттеу қалай іске асырылады ?
12. Департаменттің тапсырмалары ?
13. Департамент қандай қызмет атқарады?
14. Монополияѓа қарсы іс-әрекеттер және департаментті мемлекеттік
бақылау туралы айтыңдар ?
ТАҚЫРЫП 15. КӘСІПКЕРЛІК ҚҰПИЯ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОРҒАУ ТӘСІЛДЕРІ.
1. Кәсіпкерлік құпияның мәні.
2. Кәсіпкерлік құпияны құрайтын мәліметтердің құрамы мен көлемі.
3. Кәсіпорындағы кәсіпкерлік құпияны қорғау ұйымы.
4. Кәсіпкерлік құпияны қорғау бойынша құрылған іс-шаралардың жүйесі.
Кәсіпкерлік ұйымның бәсекелестігі артқан сайын, кәсіпкер-ліктің
құпиясының сақталу жағдайы да үлкен орын алады.
Кәсіпкерлік құпия - бұл мәліметтердің жиынтығы, соның ішінде кәсіпкер
үшін фирманың жұмысын тиімді түрде ж±ргізгенде немесе өндірістің бағалыѓын
және коммерциялық құрылымын қарастырѓан уақытта пайда болады.
Кәсіпкерлік құпияның нақты анықтамасы Қазақстан Респуб-
ликасының «Жеке Кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы» Заңында
көрсетілген. Бұл мәлімет мемлекеттік құпия болып саналмайды, бірақ жеке
тұлғаның іскерлігінің, іскерлігіндегі қаражатпен, басқарумен, ақпаратпен
(технологиялық), өндіріс-
пен тығыз байланысты. ¤йткені өз ойын жариялау, біреуге айту, негізсіз
хабарлау өзінің істемекші ісіне үлкен зиян келтіруі мүмкін.
Кәсіпкерлік құпия - бұл өндірістік құпия, соның ішінде ғылыми
зертеушілік нәтижелер, жобалық - құрамалық нәтиже-лер, технологиялық
іздестіру, зерттеу, кғмекші міндеттерді жекё шешу, қорыта айтқанда
өндірістің іс істеу барысында туатын жағдайы болып табылады.
Кәсіпкерлік құпия - бұл ойлап табу, өндірістің құпиясы, «ноу-хау»,
қаражатын басњару әдістері, фирманың құпиясын сақтау.
Кәсіпкерлік құпиямен тығыз байланысты мыналар болып табылады:
коммерциялық, банкілік, финанстық және қызметтегі құпия.
1. Коммерциялық құпия - бұл кәсіпорынның құқыѓы болып табылады, ұйымѓа
жарияламау, айтпау тапсырылады. Соның ішінде өндірістік туралы мәлімет,
сауда, қаржы, ғылыми-техни-
калық іскерлік жария болған жағдайда ұйымѓа үлкен залал келтіруі мүмкін.
Мемлекеттік құпиядан коммерциялық құпияның айырма-
шылыѓы, Мұнда лицензиялы түрде, сертификатты түрде құпия сақталмайды.
2. Ақпарат. Мәлімет соның ішінде коммерциялық құнды-
лыѓы бар қимыл іс-әрекеті, Мұндай ақпарат заң негізінде де еркін қолдануѓа
р±қсат етілмейді. Ал, оның иесі мәліметті жеке түрде сақтауына толық құқыѓы
бар.
3. Қаржылық құпия - бұл бухгалтерлік және қаржылық қ±жаттардың бғтен
тұлғаның алдында айтылмауы, сақталуы, м±ның мақсаты заңды тұлғаны, оның
қызметтегі ақпаратын бәсекелестерден қорғау.
Керек жағдайда салық қызметінің арнайы µкілдеріне де жария етілмейді.
4. Банкілік құпия - бұл банк операциясын ж±ргізетіндермен
және тұрақты клиенттердің есебіндегі ақша көлемін жарияламау.
Қазақстан Республикасының кодексі ‰ш міндетті белгілерін ұсынады. Соның
ішінде коммерциялық және қызмет құпиясын ақпаратты түрде жарияламау.
Біріншіден: ақпарат өзінің белсенді немесе іскер түрдегі коммерциялық
құндылыѓын сақтап, үшінші тұлғаѓа айтпауы тиіс.
Екіншіден: Мұндай ақпараттардың таралу еркіндігінде заң ж‰зінде тыйым
салынѓан.
‡шіншіден: ақпараттан хабардар адам оның құпиялыѓын сақтауѓа міндетті.
Осындай жағдайда, соның ішінде жоғарыда аталѓан ‰ш белгіге қатысты
ақпараттар коммерциялық дересептелініп және меншік-
тік заңмен қорғалады.
Б±дан басқа мәліметтер техника және өндірістің технологиясы жайында
шыѓаруѓа дайындалѓан жаңа өнімдердің дайындыѓы және жобалары жғнінде,
олардың өзіндік құндары яғни өндіріс-
тердің ұйымы туралы ұсынылғын баға жғнінде болып келеді.
Сонымен қатар арнайы техникалық шешімдер, оның ішінде нақты өндірістік
процестегі басқару әдісі.
Жеке коммерциялық құпия негізгі қатысушылардың мәміле дайындыѓымен және
өткізілуімен тікелей қатысты.
Мәліметтердің топтамасы, соның ішінде Кәсіпкерлік құпияны қ±раѓан түрі,
кестеде сызылып көрсетілген.
Ірі фирмалар ақпараттың шыѓып кетуінің алдын-алу үшін арнайы шара
қолданады (соның ішінде өндірістегі шпиондықтың алдын-алу).
Осымен бірге кейбір мәліметтер бәсекелелестерге ғлде бір
артықшылықтарды айқындап беруі мүмкін немесе ғылыми техни-калық,
коммерциялық өндіріс қызметтерінің нәтижелерінің негізсіз пайдалану,
осындай тәсілдердің барлыгы пайда т±сіру жолында, таралу жолында белгілі
бір затқа айналуы мүмкін. Осы уақытта фирманың өзі найда т±сіру көзіне
айналады.
Сол себептен фирманың өздері тұтынушыѓа өздерінің іскер-
ліктері жғніндегі ақпаратты коммерциялық және өндірістік
қол жеткізушіліктерді әңгімелеп береді. Бірақ өндіріс процесіндегі маңызды
мғнділіктерді ашпайды, Мұндай тәсіл олардыц өздеріне кредитор жақтарынан
сенімділік туѓызады, әрі нарықтаѓы өнім өткізуді ±лѓайтады, нарықтаѓы
бағалы қаѓаздардың, секциялар-дың құнын кµтереді т.б.
Кәсіпкерлік құпияның негізгі мақсаты- бұл бәсекелестерден фирманың
жетістігі жµніндегі ақпаратты санкцияландырылмаѓан пайдаланудан қорғау,
яғни:
а) өзінің нарыѓына бәсекелестіктердің еніп кетуінен сақтау;
б) өндірістің технологиялық немесе ғылыми-техникалық құпиясын сақтау,
соның ішінде ерекше тауарларды зерттеу, тексе-
ру сияқты.
в) неѓ±рлым көп пайда әкелетін нарықтар және тауар өткізу шарттар
ақпараты, өндірістегі шыѓынның деңгейі жµнінідегі ақпаратты қорғау;
г) жеке бастың жағдайы туралы мәліметті фирма жұмыс-
шылары туралы мәліметті қорғау, себебі бәсекелстіктер жаѓынан қорқыту,
‰ркіту қолданылмас үшін.
Аса қажетті жағдай, бұл кәсіпкерлер құпиясының субъектісі болып, бғскеге
т‰суші фирмалар болып табылады. оларды 2 түрлі білімге бөлуге болады:
1. Ақпараттарды соның ішінде бғскелестердің ақпараттарын заңды түрде
жинаушылар мен өндірушілер және заңсыз түрде қимыл жасайтындан;
2. Ақпаратты тікелей қорғаумен айналысатындар және өзінің фирмасының
жетістігін бәсекелестерден қорғайтындар.
Кәсіпкерлік құпияның нысаны:
1. Ғылыми техникалық жетістігі және жаңалыѓы мысалы: баѓдарламалық
қамтамасыз ету және тікелей қолданбалы баѓдар-
ламалар, соның ігпінде тар шеңбердегі пайдаланушыларѓа арнал-
ѓан: құрамашыларѓа, инженерлерге, әскерилерге т.б.
2. Шыѓармашылық жұмысшылары. Мысалы: Жапонияның транзистрге микросхема
ғњдейтін фирмасы «Сони» өз жұмысын ±зақ уақыт құпия етіп ±стаѓан;
3. Коммерциялық ақпарат: өндіріс шыѓыны, өзіндік құн, фирманың әртүрлі
жетістігі соның ішінде қ±рудан басқару қ±ры-
лымына дейін;
4. Тікелей жұмысшылар (бірге жұмысістейтіндер). Мәліметке қараѓанда
Кәсіпкерлік құпия түріне жатпайтын ақпарат: еңбека-қының аударылуының
д±рыстығын тексеруге еркіндік, шарт бойынша сыйлық, авторлық сыйлық,
дивидендтер, м±ліктегі үлесін анықтау, кірістер, пайдалар.
Осымен қатар заң ж‰зінде бекітілген немесе құрылтайшы қ±жаттарДағы
мәліметтер тізбесіндегі, міндетті басылымѓа жата-тындар, яки акционерлерге
міндетті қ±лақ-қаѓыс етуге жататын-
дар, немесе шаруа бірлестігінің м‰шелеріне немесе анықталѓан тұлғалар
ұйымына хабардар ететін маѓл±маттарды жатқызуѓа болады.
Мысалы, Мемлекеттік тіркеуде тұрѓандардың жылдық шешімініц балансы,
соның ішінде сальдо балансы, қордың жарѓы-сының жарлық сомасы, кредиторлық,
дебиторлық қарыздың жиынтық сомасы, сальдо есебінің пайдасы мен шыѓыны,
мәлімет-
тер басылымѓа жататын және мемлекеттік статистикалық есеп беру тәртібімен
келісілген түрде жария болатын жағдайлар.
Мәліметтерді б‰гіп қалуды болдырмау шарттарында, соның ішінде
мемлекеттің ерекше міндетіне кіретін ҚР министрлер кабинеті іскерліктің
бірнеше түрінің, Кәсіпкерлік құпияѓа жатпайтындыѓын анықтап, тізбе жасады.
Дегенмен кәсіпкер иегері Кәсіпкерлік құпия қ±райтын мәліметтердің
бәрімен танысуѓа құқысы бар, егер бұл жағдай құрылтайшы қ±жаттарда
қаралмаѓан болса немесе кәсіпорын м±дірімен келісім шартқа кіргізілмеген
болса да, кәсіпорын иесі оѓан баѓынбауѓа толық құқыѓы бар.
2. Кәсіпкерлік құпияны құрайтын мәліметтердің құрамы мен көлемі.
Кәсіпкерлік құпияны қ±райтын маңызды мәліметтердің 4 деңгейін атап
көрсетуге болады:
• өмірлік маңызы бар, алмастырмайтын ақпарат, кәсіпорын-
ның жұмысы үшін ғте қажет ашылуына және жабылуына нақты түрдегі септігін
тигізеді;
• маңызды ақпараттың жойылып кету процесіне әкеледі немесе үлкен
шыѓынѓа батырады;
• пайдалы ақпарат - м±ның қолдан шыѓып кетуі кәсіпорынга залал
тигізеді, бірақ оның қызметінің тиімділігіне оншалықты әсері бола қоймайды;
• мардымсыз ақпарат - бұл кәсіпорынѓа материалдық шыѓын және оның
қызмет етуіне тигізер әсері болмайды. Мұндай белгілерді анықтауѓа және
нақты қоюѓа болады. Қатаң бәсеке-
лестік күрес жағдайында кәсіпорынның банкротыққа ‰шырауы аз кездеспейді.
Сондықтанда ақпараттың қолдан шыѓып кетуі банкротқа ‰шырауѓа әкеліп
соѓады, сол себептен ақпарат ғте маңызды болып саналады.
Осындай жағдайда талапқа сай құпиялық белгісі «аса жасы-
рын» деген сөз қолданылады. Әлем бизнесінде бұл «ноу-хау» тәртібі ретінде
қолданылады.
Ақпарат маңыздылыѓының екінші сатысына, оның қолдан шыѓып кетуі фирманың
қ±лауына әкелмейді, дегенмен оның позициясының тез арада нарық жағдайында
тµмен т±сіп кетуіне әсерін тигізеді (жасырын құпиялық белгісінің).
Фирманың келешегінің дамуы туралы мәліметінің құпия болуына қатысты:
тапсырыскерлерге, мерзімге, несие сомасына және т.б. жағдайларѓа байланысты
болады.
Маңыздылықтың үшінші сатысына ақпаратты мақсатқа сай түрде жеткізу,
соның ішінде оның қолдан шыѓып кетуіне байланысты фирманың позициясы
нарықта шыѓынданбайды, бірақ фирма үшін және оның қызметшілері үшін
қатерліктің тәнуіне әкеледі немесе Кәсіпкерлік мекеменің орташа пайда
алуына теріс әсерін тигізеді және қалыптық қызмет етуіне өзіндік теріс
жағдай туѓызады.
Мұндай ақпараттың құпиялық белгісі «жариялауѓа жатпай-
ды» бұл жағдайѓа мыналарды жатқызуѓн болады немесе кіргізуге болады:
• ‰й телефондарының номері;
• жетекшілерінің мекен-жайы;
• фирма;
• аѓымДағы аптаның (ж±маның) ұйымДағы қолайсыз жаѓ-
дайлар ақпараты, соның ішінде сізді нарықтан ыѓыстыратын бғсе-
келестіктерге кғмек көрсететін жағдайлар аѓымы.
Маңыздылықтың тµртінші сатысы - бұл барлық ақпараттың ашық түрде айтылуы
соның ішінде барлыѓының хабардар болуы, бірақ д±рыс берілмеген жарнамаДағы
ақпарат бәсекелестік ұйым-
ның сарапкерлеріне фирманың ғлсіз жаѓын тауып алуына мүм-
кіндік береді.
Кәсіпкерлік құпияны сақтауды қамтамасыз ету, бұл кәсіп-орынның
экономикалық тұрақтылыѓын алдын-ала анықтайды және оның қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді. Сондықтан құқықтық-ұйымдық механизм қажет, бұл
Кәсіпкерлік құпияны нақты және белсенді есептегі қауіитіліктен қорғауды
қамтамасыз етеді.
Құпия сақтаудың келісім шарттаѓы орны анықталып, қаралу ж±ргізілуде.
Жоғарыда көрсетілген заңѓа сғйкес, Кәсіпкерлік құпияны к±зету, жасырын
мәліметтерді жариялауѓа тыйым салу негізіне кіргізілген, нақты айтқанда
белгілі бір ортаДағы мәліметтердің таралуына тыйым салу немесе анықталмаѓан
тұлғалар айнала-
сына қабылдау түріндегі және басқа тұлғаѓа ақпаратты беруге қатаң тыйым
салынѓан.
Тұлғаның мәліметті әртүрлі деңгейде қабылдау жағдайы -соның ішінде
Кәсіпкерлік құпияны қ±райтын және оны өзінің жеке зиянды мақсатына
қолдануѓа құқысы жоқ болса, онда бұл құпия-ны пайдалану субъекті құқысының
бұл құпияѓа залал әкелуіне соқтырады.
Тыйым салу шаруашылықтаѓы субъектілерге қолданылмайды және бұл
өндірістік пайдаланушыларѓа әрі қаражатты және жаңа тµртіпті қ±райтын басқа
шаруашылықтаѓы субъектілердің кәсіп-
керлігінің құпиясына қатысты болады және таралмайды. Құпия-
ның тәртібін б±збай алынѓан мәліметтердің сғйкестігіне тікелей байланыста
болады.
Кәсіпорын Кәсіпкерлік құпиясын қорғау, шараларды ғњдеу жғнінде ең
қажетті жағдай бұл ақпараттың әртүрінің құпиялы-
лыѓының мақсаттылыѓын экономикалық тұрғыдан негіздеу.
Ақпаратты қорғаудың тиімді жүйесі кәсіпорынның жұмысына қиындық әкелмеуі
тиіс және оның қызметіне кеткен шыѓын экономикалық тұрғыдан толықтандырылуы
қажет.
Бұл үшін мынадай тµртіп ±стану қажет. Фирманың ішкі ұйымы туралы азырақ
білуге тырысу, ал оның нарықтаѓы іскорлігі жғнінде кµбірек білу.
Кәсіпкердің құпиясының сенімді қорғалуы үшін мәліметтердің таралу
жүйесін нақты анықтау қажет және фирманың құпиясын қ±райтын мәліметтерінде
осындай тұрғыдан ұсынылуы қажет.
Фирманың аса қажетті құпиясының негізгі көзі болып табыла-
тындар:
• мамандар, фирманың қажеттілігіне ж±мьтс істейтіндер және қ±жаттар,
өнімнің ±лгілері, ақпаратты ғњдейтін техникалық құралдар, байланыс
орталыѓы.
Құпияның таралу арналары - Мұндай қатынас түрі - құпияны тұтынушылар мен
шыѓарушылар арасында қалыптасады, соны-
мен бірге өз кезегінде олар құқыққа сай және құқыққа сай емес болып екіге
бөлінеді.
Біріншіге мыналар кіреді, фирманың жұмыстпылары, құқық қорғау
органдарының µкілдері сонымен бірге заңды және жеке тұлғалар және
бәсекелестер.
3. Кәсіпорындағы кәсіпкерлік құпияны қорғау ұйымы.
Барлық кәсіпорындарда ақпаратпен және оның т‰смімен жұмысжасаудың
белгіленген тәртібі кіргізілген, соның ішінде құқықтық, әкімшілік,
инженерлі-техникалық, қаражаттық, әлеуметтік және басқа да шаралардың
негізінде әрі ҚР құқықтық нормаларына және кәсіпорынның басшыларының
ұйымдастыру -бөлу жағдайына баѓына отырып, жасалуы тиіс (іске асуы тиіс).
Кәсіпкерлік құпияны тиімді түрде қорғау, тµмендегідей міндетті
шарттардан тұрады:
• қаржылық, коммерциялық, өндірістік с±раулар шешімі-
нің бірлігінен;
• µте құпия ақпараттың сақталу деңгейіне жетекшілердің арнаулы
түрдегі жауапкершілігі;
• коммерциялық құпияны жеткізушілердің, тасымалдау-
шылардың, сақтық тәртібі, арнайы іс жүргізудіұйымдастыру;
• ақпаратты білуге тиісті соның ішінде ғте құпия түрін, тұлғаларды
шектеу санын анықтау;
• Кәсіпкерлік құпияны сақтауды қамтамасыз ететін талап-
тардың орындалуы, соның ішінде жоба жасауда, арнаулы орындар-ды
орналыстырѓанда, НИОКР процесінде, сынақ және бұйымдар-
ды өндіргенде, келісім шарттарѓа қол қойѓанда;
• маңызды жиылыстар өткізгенде;
• кәсіпорын аймаѓында өткізу тәртібі мен к‰зету тәртібінің болуы;
• коммерциялық құпияны сақтауДағы ж±ргізілген шаралар-
дың және µњдеулердің жоспары, соның ішінде қолданылѓан шара-лардың
тиімділгіне арнаулы бақылау;
• коммерциялық құпияның сақталуын қамтамасыз ету ережелерін
орындайтындарды оқыту жүйесін қ±ру.
Болатын шыѓындардың азаюы үшін соның ішінде µте құпия ақпараттардың
шыѓып кетуіне байланысты, бірінші кезекте кәсіпкерге тµмендегідей
жолдарДағы ақпараттық таралмау жолда-
рының алдын-алу немесе ескеру қажет:
• мемлекеттік мекеме - делдалдар және әріптестер;
• адвокаттық және консулдық фирмалар;
• өндірістік шпионаж;
• кғсінкерлік фирманың жұмысшыларын сатып алу, сыр тарту;
• жарнамалау, басылѓан өнім, баспасөз пресса.
Ақпарат өздігінен тумайды, ол өзін тасушылармен тығыз байланыста.
Мысалы, қаѓаз қ±жаттарымен видеопленкаларымен, компьютер файлдарымен,
телефондармен, телеграф, факстік жеткізумен және т.б.
Коммерциялық құпияны сақтау үшін соѓан қажеттілікті д±рыс ұйымдастыра
білу қажет:
Қ±жаттармен бірге іс жүргізу қаѓаз тәртібі соның ішінде Кәсіпкерлік
құпияны сақтайтын қ±жаттар:
• қ±жаттардың кµбейтуіне, ±лгісін т±сіргенде қатаң бақылау жасау;
• компьютерлік техникаДағы, байланыс тараптарынДағы коммерциялық
ақпаратты қорғау;
• дайын бұйымдармен кейбір материал түрлерін есепке алу және к±зету
(±лгідегі түрлерін);
• кәсіпорын аймаѓын, соның ішінде негізгі мекемесін және қосымша
құрылымдарын к‰зету;
• берілген кәсіпорынѓа бғтен тұлғалардың келуіне бақылау жасау.
Ақпараттың шыѓып кетуіне басты қауіптілік төндіретін -адамдар.
Коммерциялық құпияны қ±райтын мәліметтердің шыѓып кету мүмкіндігі
тµмендегідей іс-қимылдардан байқалады, соның ішінде сатып алу, қорқыту,
фирма қызметкерлерін алдап қызық-
тыру - 43 % қ±райды, фирма қызметкерлеріне барлау жасау нәти-
жесінде мәлімет жинау - 24%, компьютерлік жүйеге кіру арқылы - 18%,
документаңияны ±рлау - 10%, телефонДағы келіссөзді тыңдау - 15% қ±райды.
Кәсіпорын қызметкерлері бір жаѓынан қараѓанда Кәсіпкерлік іскерліктің
маңызды ресурсы болып саналады, соның іпіінде интел-лектуалдық және
материалдық бағалықты қ±рушы ретінде, 43 % қ±райды, ал екінші жаѓынан
кәсіпорынның үлкен шыѓынѓа батуына тіпті банкротқа ‰шырауына, әртүрлі
жағдайда әсер ететін, нақты жұмысшылар болып табылуы мүмкін.
Мұндай туылуы мүмкін жағдайдың алдын-алу үшін тµмендегі-дей екі жолды
ұсынуѓа болады:
• бейімді жұмысшыларды ынталандыру үшін, мерзімді түрде ақшалай сыйақы
бөлу, келесі бір сғттерде Мұндай белсенді бейімді адамдарѓа ортақ
жұмысістеуге, компоньон болуѓа шақыру;
• аса құпия түрде ±стау үшін, бғтен ешкімге, технология ісінің
стратегиялық мғн-жайын жарияламау яғни бұл жетекші-лердің өзіне ѓана тиісті
қолданылатын жағдай.
Б±дан басқа еңбек келісімінде бекітілгендей Кәсіпкерлік фирманың
жетекшілері мен жұмысшының арасында коммерция-
лық құпиян жария етпеуге міндеттеме алу.
Мұндай қ±жаттың түрі кәсіпкерге егер жұмысшы құпиялықты жариялап қойѓан
к±нде оѓан әртүрлі санкцияларды қолдану мүм-
кіндігін туѓызады. Заңды түрде, себебі келісім заңды көші бар қ±жат болып
саналады.
Коммерциялық құпияны қорғаудың маңызды бағыты болып кәсіпорынның кадрлік
құрамының тұрақтылыѓы саналады.
Егер құрамДағы білімді мамандар тұрақсыз болса, онда фирма-
ның құпиялылыѓы бәсекелестерге жария болып, оларѓа үлкен пайда әкелуі
мүмкін.
Жалпы жоспарда коммерциялық құпияны қорғау жүйесі келесі сатылардан
тұрады:
• қорғау затын анықтау немесе коммерциялық құпияны қ±райтын мәліметтер
тізбесін ғњдеуден өткізу, соның ішінде ең құнды ақпаратты ерекше к‰зетке
алуды анықтау.
Коммерциялық құпия болып саналатын нақты мәліметтер аѓымына кезеңіне
бөліп шыѓару:
• қызметшілер, қ±жаттар, материалдар және бұйымдар;
• техникалық жабдықтарды сақтау;
• қайта ғњдеуден өткізу, ақпаратты беру және т.б.
• µте құпия мәліметтермен жұмыскестесін қ±ру, соның ішінде
кәсіпорындарда және одан басқа жерлерде;
• нақты мәліметтерге, соның ішінде коммерциялық құпия қ±райтын
мәліметтерге білу жүйесін (р±қсат ету) қ±растыру;
• жұмысшылар арасында ғте құпия ақпаратты қорғауѓа
жауапкершіліктерді бөлу, таѓайындау.
• коммерциялық құпияны қорғауѓа қолданылатын шара-
ларды қ±растыру және оны орындайтын жауапты адамдарды таѓайындау;
• ақпаратты қорғауѓа ж±мылдырѓан тұлғалардың бәріне, ынталандыру және
белсендіру мақсатында жоспар қ±ру;
• коммерциялық құпияны қамтамасыз етуге қабылданѓан
шаралардың беріктілігін тексеру, қадаѓалау.
4. Кәсіпкерлік құпияны қорғау бойынша құрылған іс-шаралардың жүйесі.
Кәсіпкерлік құпияны қорғаудың нақты жүйесін жасау үшін, тµмендегідей
істерді атқару қажет:
• команда қ±ру, соның ішінде фирмаДағы құпияны қорғау баѓдарламасының
орындалуына жауап беретін;
• ақпараттың қандай жолмен шыѓып кету мүмкіндігін анық-
тау (бұл жерде бәсекелестер тарапынан келетін қауіптілік, құпия-
ны сақтай алмайтын әріптестер, фирма қызметкерлері соның ішінде
бәсекелестердің сатып алуы мүмкін адамдар);
• құпия сақтау әлементтерінің тµмендегідей түрлері беріл-
ген:
а) кәсіпорынның құпиясын қ±райтын маңызды мәліметтерді сақтау үшін
арнайы орын белгілеу;
б) қызметкерлермен жұмысж±ргізуді ұйымдастыру, соның ішінде фирмаДағы
құпияның сыртқа таралмауына, сақталуына
кіргізілген тµртіп жµнінде хабардар ету;
в) маңызды мәлімет сақталѓан орынѓа кіру тәртібіи еңгізу, соның ішінде
құпия сақтау принципінің жұмыстың тиімділігіне бµгет жасамауын қадаѓалау;
г) жабық мәліметтерге қызметкерлерді босату жүйесін қ±рас-
тыру.
Б±дан басқа ақпаратты қорғау жүйесін жақсылап ойласты-руѓа болады:
мысалы, қ±жаттарды жеке мәрленген папкаларда сақтау, арнайы жабылатын
қорларды ЭЕМ дисктерін ±стау, ЭЕМ баѓдарламасын қолдану үшін арнһйы
қорапшалар ±стау.
Соның ішінде қызыѓатын адамдардан қорғау мақсатында, файлдарѓа арнайы
баѓдарлама ещізу, сонымен бірге жабыњ орын-
дарды қадаѓалау үшін, бғтен адамдардан сақтану ±піін, қазіргі құралдарды
пайдалану. (телекоммуникациялық жүйе.. бақылау және қадаѓалау).
Ақпаратты қорғау үшін тµмендегі іс-шарзларды пайдалану:
1. ¦йымдасқан түрде, соның ішінде адамдармен жұмыс, қ±жаттарды қорғау
тәртібіне бақылау, қ±жаттын классифика-
циясымен құпиялылық белгісі;
2. Техникалық тұрғыда сигнализацияны орнату және ж±мы-сына бақылау,
арнайы қ±лыптарды қолдану, қ±жаттарды жою үшін арнаулы құрылымдарды
пайдалану, қызметкерлерді сейфтер-
мен қамтамасыз ету, қ±жаттарды сањтау үшін арнаулы контей-
нерлерді пайдалану;
3. Арнаулы тұрғыда - қ±жаттар ±лгісін т±сіруде құқықтық жағдайѓа сай
еместіктен қорғану түрін қолдану, қ±жаттарѓа заңсыз түрде кіруге қарсы
белгіленген құрылымдарды қолдагу (жабық түрдегі).
өндірістегі шпионаждан қорғау, қ±жаттардың жоѓалу барысында қызметтік
тексеру ж±ргізу (іздестіру).
Мамандардың ойынша ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, келесі
ережені қатаң түрде қолѓа алу керек.
Әрбір уақыт, сенімді хабарлама жасалмас бұрын, ол хабарла-
маны айтуѓа бола ма, жоқ па соны айқындап алу (өзіне -өзі).
Кез келген, тосын адамдәрѓа сақтықпен қарау, соның ішінде
электроремонтердің келуі, байланысшы, салық инспекторының келуі қауіптілік
сигналын туѓызбаса да мғн бере қараудың қажет-
тілігі бар.
Ақпараттың құпиялыѓын сақтау үшін, оны фрагменттерге бөліп, әртүрлі
бөлшектерге және әртүрлі сейфтерде сақтау қажет.
Құпия ақпаратпен әр бөлмеде аз дегенде 2 адамнан жұмысістеуі қажет. Бұл
құпияның шыѓып кету жолын қиындатады.
Аталѓан шарттардың қауіпсіздігін бақылау үшін, кім қандай ақпараттың
бөлігімен жұмысістеді, соның ішінде фирманың құпиясы бар ақпараттарымен
танысты, ондай адамдарды міндетті түрде белгілеп отыру қажет.
Ақпараттың шыѓып кетуінің алдын-алу үшін, прессамен жұмысістеуге
(байланыс жасауѓа) арнайы қызметкер қажет. Соның ішінде фирмалардың
іскерлігінің жарыққа шыѓуын д±рыс жолѓа қоя білуі, бұл да коммерциялық
бағалыққа ие.
Коммерциялық құпияны к±зету, бұл арнайы ортаѓа мәлімет-
тің таралмауына тыйым салу немесе анықталмаѓан ортаДағы тұлғалар үшін
қабылдау түріне әрі мәліметті басқа тұлғаѓа беруге қатаң түрде тыйым салу.
Коммерциялық құпиясы бар мәліметті құқыққа сай емес түрде алѓан тұлға
мақсатына қолданам десе оѓан тыйым салынады.
Себебі, Мұндай қолданыс коммерциялық құпия субъектісінің құқыѓына үлкен
залал әкелуі мүмкін.
Шаруашылықтаѓы субъектілерге тыйым салу қолданыл-
майды, соның ішінде өндірістік, ұйымдық, қаражаттық жаңалық-
тарды пайдаланушыларѓа, басқа шаруашылықтаѓы субъектілер-
дің коммерциялық құпия қ±райтын немесе тәртібін б±збай алын-ѓан
мәліметтерге сғйкес келушілікке қолданылады.
Мемлекеттік органдар және оның лауазымды тұлғалары ком-
мерциялық құпияѓа жататын мәліметтерді тараптауѓа міндетті, соның ішінде
шаруашылықтаѓы субъектілерді тіркеу барысында, олардың іскерлігін тексеру
барысында алынѓан, жұмысістеу шар-
тын бақылауда және басқа да құпиялар осы аталѓан жағдайларѓа кіреді.
Тіркеу, тексеру және бақылау жұмыстарын орындауда мемлекеттік органдар
және оның лауазымды тұлғалары коммер-циялық құпия қ±райтын мәліметтерге
арнайы тексеру ж±ргізуге құқы жоқ, бірақ олардың міндетіне кіретін болса
немесе аса қажет болатын болса тексереді. Мұндай жағдайѓа шектеу салу,
мемле-
кеттік органдарѓа әртүрлі анықтамалар, мәліметтер немесе басқа керекті
қ±жаттар көрсету арқылы қолданылады.
Құқық қорғау органдары коммерциялық құпиясы бар мғлі-
меттермен танысу үшін прокурордан арнайы санкция алады немесе тексеру
органлдарының қылмысты іс қозѓау туралы қаулысын көрсетеді немесе соттың
қаулысын көрсетеді.
Коммерциялық құпиясы жоқ мәлімет соның ішінде мемле-
кеттік статистикалық есептеуге қатысты болса және шаруашылық ж±ргізуші
субъектілерінің іскерлік жаѓынан қарастырылса, онда мемлекеттік бақылау мен
қадаѓалаудың нысаны болып табылады.
Шаруашылық ж±ргізуші субъекті өзінің жұмыскерлеріне, акционерлерге, үлес
алушыларѓа және басқа қатысты тұлғаларѓа қажетті мәліметтерді көрсетуге
міндетті, соның ішінде еңбек ақысының д±рыстығын анықтауѓа, келісім шарт
бойынша сыйлық алуѓа, авторлық сыйақы алуѓа, дивидендтерге м±ліктегі үлесін
анықтауѓа кірістерді пайдаларды толық таныстыруѓа құқы бар.
Заңдылықтармен, құрылтайшы қ±жаттармен мәліметтердің тізбесі анықталады,
соның ішінде міндетті басылымѓа жататындар немесе акционерлерге, шаруашылық
серіктестігі м‰шелеріне немесе басқа анықталѓан ортаДағы тұлғаларѓа
міндетті түрде мғлі-
мет жеткізу де қарастырылады.
Бұл мәліметтерге жекелей алѓанда мыналар жатады: мемле-
кеттік тіркеуде тұрѓандар, Кәсіпкерлік іскерліктің жылдық қоры-тындысының
балансы, соның ішінде жарлықты қордың сомасы, баланс сальдосы, кредитор
және дебитор қарыздарының нақты сомасы, пайдамен шыѓын есебінің сальдосы,
мемлекеттік статис-
тика есебіні? ережесіне сғйкес басылымѓа жататын мәліметтер.
Мемлекеттің хабардар болуына тиісті с±рақтар бойынша мғлі-
меттердің айтылмай қалуының алдын-алу мақсатында ҚР ‡кіметі коммерциялық
құпия болып саналмайтын мәліметтерге иегер іскерліктің түрлерінің тізбесін
айқындайды.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
Кәсіпкерлік құпияның маңыздылыѓы неде?
1. Кәсіпкерлік құпияның классификацияларын айтыңдар?
2. Кәсіпкерлік құпияның объектілерін және мақсаттарын атаңдар?
3. Кәсіпкерлік құпияны қ±райтын мәліметтердің маңызды деңгейін
айтыңыздар?
4. Құпияны таратудың қандай қайнар көздерін және канал-
дарын білесіздер?
5. Кәсіпкерлік құпияны тиімді қорғайтын шарттарын атап көрсетіңіздер?
6. Кәсіпкерлік құпияны сақтауды қалай д±рыс ұйымдастыруѓа болады?
7. Кәсіпкерлік құпияны сақтауды сатыларын көрсетіңіздер?
8. Кәсіпкерлік құпияны сақтауѓа үшін қандай қажетті әрекет-
тер қабылдау қажет?
9. Ақпараттарды қорғау туралы шараларды сипаттаңыздар?
17-ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
17.1 Кәсіпкерлік фирмалардың қаражаттық ресурстары және оның қайнар
көздері, әрі олардың құрылу жолдары
Қаражат- бұл Кәсіпкерлік жүйесінің ең маңызды орын алатын мәселелерінің
бірі.
Ақшаның жылжуы және оның көлемі, жылдамдыѓы қаражат жүйесінің
жұмысбейімділігін айқындайды. Осы қаражат жиын-
тығының қозѓаласына капиталдың басталуы және оның айналы-
мының аяқталуы аяқталу тікелей байланыста болады.
Фирманың қаражат ресурстары-бұл ақшалай кіріс және т‰сім әрі бұл
фирманың қарамѓында орналасқан. Шаруашылық қыз-
меттің іс жүргізуіне қаражаттық ресурстар қажет және ол өндірісті
күнделікті жаңарауына да әсерін тигізеді. Қаражаттар- бюджеттің алдында
қаражаттық міндеттемелер орындау үшін арналѓан, соның ішінде банктің,
өзінің жұмысшыларының, сақтандыру және басқа ұйымдар алдында да
міндеттемелерді орындайды.
Қаражат - бұл тауар шыѓарушылар мен тұтынушылар ара-
сынДағы ақша кµмегі арқылы пайда болатын қатынастың түрі.
Қаражат жүйесі өзіне баѓынышты таѓы да 2 жүйеден тұрады.
1. Негізгі (мемлекет қаражаты, кәсіпорын қаражаты) көпші-
ліктің қаражаты;
2. Қамтаасыз ететін (банкілер, биржалар, биржаның сыртын-
Дағы нарықтар);
Мемлекеттік қаражат бұл ақша жинының жиынтығы, соның ішінде мемлкеттік
органдардың басқаруында, жалпы мемлкеттік және әлеуметтік тұтынушылықты
(с±ранысты) қанаѓаттандыру мақсатында жиналѓан жиын.
Көпшілік (тұрғындар) қаражаты-бұл жеке ақша қоры. Шаруашылық
субъектілері қаражатына мыналар кіреді: кәсіп-орын, акционерлік қоѓамдар,
Кәсіпкерліктің басқа түрлерінін қаражаты, сонымен қатар банк жүйесінің
коммерциялық несие беру, сақтандыру, кепілдік жүйесі, биржалық жүйе
қаражаттары кіреді.
Шаруашылықтаѓы субъектінің қаражаты мемлекетпен ақша-
лай қатынаста болады және нарықтық экономиканың басқа қ±ры-
лыстарымен де байланыста болады.
Мемлекетпен іскерліктің бірлескен өзара қимылы, арнайы мемлкеттік
іскерліктің қызметі арқылы жүзеге асады. Бұл кәсіп-
керлік іскерліктің құқытық жағдайы. Қаражат ресурстары кәсіп-керлік
фирмалардан т‰скен т‰сімдердің ақшалай кірістердің жиынтығы ретінде
анықталады, соның ішінде фирманың қара-
мыѓнда орналасқан және олардың қаражаттық міндеттемелерін орындауѓа
арналѓан және аѓымДағы әр өндірістің кеңеюіне байла-
нысты шыққан шыѓындарымен де айқындалады.
Ақша қаражатының қозѓаласы екі түрлі жағдайда болуы мүмкін.
• Кәсіпорыннның құрылуы кезінде қызметке кірісу кезінде. Бірінші
жағдайда шаруашылықты субъект өндіріске қажетті факторларды таңдап алады.
Соның ішінде жеке қаражаттан, комбинациялық немесе заемдылық есебінен алады
(жеке және заемдылық).
Жарлық қорының құрылуы негізінде, кәсіпорын мемкеме-
сіндегі қаражаттық ресурстар қалыптасады.
Шаруашылықтың ұйымдасқан құқытық түріне қатысты оның қайнар көздері
болып мыналар табылады: акционерлік капитал, кооператив м‰шелерінің
жарналық үлесі, бюджеттік дотация, ±зақ мерзімді несие.
Егер кәсіпорында жеке қаржы қаражаты жетпесе, онда ол мемлекеттен несеие
немесебюджетттік супсидтік жәрдем ақша алуѓа тырысады.
Пайдаланылатын ақша міндетті түрде бір негізгі ж±мсалуы қажет, себебі
құндылық уақыт факторымен туындайды. Мысалы: сізге екі вариант ұсынылады:
1000 теңгені қарызѓа алу бұл қарыз-
ды б‰гінгі немесе бір жылдан кейінгі мерзімге ұсынылады. Әрине сіз оны
б‰гінгі күнмен аласыз, бұл ақшаларды банкке салѓанда, сізге проценттін
төлеуші еді. Сондықтан қаржы қызметкерлері үшін Мұндай алтын ереже аѓымДағы
қызметте шыѓындар мәліметін ең тµменгі жағдайына дейін береді, сондықтан
кәсіпорын шотынан ақша төлеуді кешіктіруге тырысады, ал инкассо
процедурасын жоспарлаудың осындай түрі дебиторлардан ақша алуды ертерек
жүргізуге тырысады.
Қолма қол түрдегі есептесу шартында біріншіден-банктік жүйе жұмысының
тиімділігінен, екіншіден-сатып алушының төлеу биімділігіне қатысты болады.
Тиелген өнімдер қозѓалысы төлем қ±жаттарымен және ақша қозѓалыстарымен
тікелей байланыста болады.
Ақша қозѓалысы соның ішінде қолма-қол ақшасыз есебіндегі бір банктің
есебінен екінші банкке аударылуын көрсетеді.
Қаражат аударудың ‰ш тәсілі бар: пошта бойынша телеграф және электрондық
төлем бойынша.
Кез келген банкіден кәсіпорын өзіне есепшот ашуына толық құқыѓы бар,
осындай жағдаймен ол өзіне берілген қызмет және жоѓалу кепілдігімен, оѓан
байланысты банкротпен басқа да жағдай-лар көлемінде басшылық етуіне болады.
Сондықтан кәсіпорынның басшылыѓы коммерциялық банкілер үшін бекітілген
экономикалық нормативтерді назарда ±стауы қажет.
Кәсіпорын есеп, аѓымДағы, бюджеттік, депозиттік, валюталық т.б.
есепшоттың түрлерін ашуѓа болады.
Олардың әрқайсы өзіне бекітілген жағдайлар боййынша, өзіндік ерекшелікке
ие.
Қолма-қол ақшасыз есептің негізгі түрлері болып, төлем тапсырмасы,
аккредитив, есепшот шегі жатады.
Қатаң бәсекелестік және айналым қаражатының жетіспеу жағдайында бірде-
бір кәсіпкер өзіне қажетті тауарларды несиесіз ала алмайды.
Кәсіпорын, егер өзінің тауарын несиеге сатса, онда ол оның төлемдері
үшін төленген қаражатты алдын-ала есептеп қарап алуы қажет.
Қаражаттың қолдан шыѓуы қаржы басшыларының назарын, дебиторлардан тиімді
түрде ақша жинауды бекітуге аударады немесе ол инкассо деп аталады.
Кәсіпорын осындай мақсатпен с±раныс берушілерге шегерім түрін ұсынады.
Соның ішінде белгілі бір мерзімде өзінің есебінен төлейтіндер үшін.
Кәсіпкермен іс ж‰зінде өндірістік, инвестициялық, қаражат-
тық іскерлікте қаржылық ресурстар пайдаланылады. Олар тұрақты қозѓалыста
болады және банкілердің, фирма кассала-рының есепшоттарынДағы ақша
қаражаттарының қалдықтары түріндегі ақшалы формада кездеседі. Қаржылық
қаражат қ±ра-
лына сұраным, тғжірибеде көрсетілгендей қысқа және ±зақ мерзімді
жоспарларѓа туындайды.
Олардың қайнар көздерінің негізгі болып меншіктік және қарызды түрдегі
қаражаттар болады.
Меншіктік қаражатқа мыналар жатады:
• Қаржылық капитал;
• ‡стемелі капитал;
• Сақтық қор;
• Жинақ қорлары;
• Қаражаттандырылѓан және т‰сім түріндегі мақсаттар;
• Басқа ұйымдар мен жеке тұлға қаражаты;
• Жалѓа арналѓан міндеттеме;
• µткен жыл пайдасының қайта бөлінуі;
• есеп беру жылының пайдасы;
• есеп беру жылының қолданылѓан және қолданылмаѓан пайдасы.
Меншіктік қаражат бастауларына – материалдық емес актив-
тер (құнның қалдыѓы), негізгі қаражат (құнның қалдыѓы), орнату-ѓа арналѓан
жабдық, аяқталмаѓан капиталдық салым, ±зақ мер-зімді қаражаттық салым,
құрылтайшылар мен есептесу, басқа айналымнан тыс активтер, шыѓындарды
жатқызуѓа болады.
Қарыздық қаражатқа мыналар жатады:
• ±зақ мерзімді несиелер (банкілердегі);
• ±зақ мерзімді қарыздар;
• банкілердегі қысқа мерзімді несиелер;
• банкінің жұмысшыларына беретін несиесі;
• қысқа мерзімді қарыздар.
Осы немесе басқа түрді таңдау, пайыз мµлшері негізінде анықталады немесе
қосымша талап ету арқылы, соның ішінде олардың алынымын бірге есептейді.
17.2 Кәсіпкерлік іскерлікті қаражаттандыру түрлері
Сырттай қаражаттандыру түрі, кәсіпкер фирмасына капитал-
дың сыртқы көздерден әкелінуі ретінде саналады.
Сыртқы қаражаттандырудың негізгі түрлері – бұл құнды қаѓаз-
дар эмиссиясы (шыѓару), банктегі несиелерге назар аударту, коммер-
циялық несиелерді пайдалану, қолдану, банкілерге үлестерді сату және басқа
Кәсіпкерлік құрылыстарѓа сату, қаражат кµмегін µтеуісіз түрде алу және т.б.
болып табылады.
Қаржылық қаражат іскерлігі, соның ішіндегі аѓымДағы түрі өзінің жүру
барысында қоймаларДағы қорлардың толыѓуына және тосын шыѓындардың төлеміне
өз пайдасын тигізеді.
Мұндай сұранымдар қысқа мерзімді жағдайда болады және қысқа мерзімді
қаражаттандыру түріне тікелей байланыста болады:
• коммерциялық несие;
• банкілік акцепт (ризалық);
• факторинг;
• коммерциялық құнды қаѓаздар;
• ішкі бастаулар;
• дебиторлық қарызгерліктің кепілі бойынша несие беру және тауар-
материалдық қорлар.
Коммерциялық несие ең көп тараѓан түрдің бірі, соның ішінде шикізат
жеткізушілермен байланысты болады.
Коммерциялық несиені алудың бір түрі кепілзат болып табы-
лады.
Кепілзат міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің амалын ұсынады, сол
себептен кредиторѓа қандай да бір бағалы мүлік бері-
леді.
Кепілдің заты болып, жер бөлігі (жерге жеке меншіктікті көр-
сету арқылы), тұрғын ‰й, машиналар, жабдықтар, ақшалар, бағалы қаѓаздар
және кез келген мүліктер жатады.
Кепілдіктің екі түрі бар: кепілзат және ипотека.
Кепілзат дегеніміз салынатын мүлік кепіл берушіден кепіл ±стаушыѓа, оның
қарамаѓына кµшеді, соның ішінде ол сол заттың сақталуына толық
жауапкершілікті мойнына алады.
Міндеттеменің орындалуының аяѓында ккепілдің заты кепіл берушіге дереу
қайтарылады.
Кепіл затпен ипотека арасынДағы айырмашылық, ипотека ке-
зінде салынѓан мүлік, сол кепіл салушының қармаѓында және пайдалануында
қала береді.
Кәсіпорынѓа ұсынылатын пайыздың мµлшері көп жағдайда нарық арқылы
анықталады. Оның банкісі несие беру арқылы өзіне алады.
Банкіні қаржыландыру түріне мыналар жатады:
• қамтамасыз етілмеген қарыз;
• несие желісі;
• аккредитив;
• автоматты түрде жаңарѓан несие;
• бөліп төлеуге арналѓан несие.
Қамтамасыз етілмеген қарыз.
Негізінен қысқа мерзімді, қамтамасыз етілмеген қарызды ком-
паниялар алады (мүліксіз кепілдік), соның ішінде несие әрекет-
тілігінің жақсы нәтижесіне ие болған компаниялар да жатады.
Әдетте бұл қаражаттандырылѓан жобалар үшін қолданылады: соның ішінде
ақша қаражатының тез аѓынын қамтамасыз ететін және тµмендегідей жағдайларда
пайдаланылады:
• компания нақты ақша қаражаттарына ие болғанда немесе тақау арада
алынѓан несиені қайтарѓан уақытта, не ±зақ тақау арада алынѓан несиені
қайтарѓан уақытта, не ±зақ мерзімді қара-
жаттандыруды пайдаланѓанда.
Шетел тғжірибесі көрсеткендей, нақты ақша қаражатының мерзімді тапшылыѓы
соның ішінде қамтамасыз етілмеген қарызды қолдану және тауар материалдық
қордың жинақталуының қажет-
тілігінен байқалады.
Бұл несие түрінің кемшілігі жоѓарѓы пайызды мµлшерлеменің қойылуы
сонымен қатар ол мүліктік кепілмен қамтамасыз етіл-
мейді және ірі сома к‰йіндегі бір уақыттық төлемді талап етеді.
Кепіл бойынша несие беру.
Әдетте әлемдік тғжірибеде кепілге жылжымайтын мүлік ұсынылады, бірақ
тауар, материалдық қор және нарықтың бағалы қаѓаздар қолданыла береді.
Егер қарыз алушы несиені қайтара алмайтын жағдайда кепіл мүлік қарыз
берушінің меншігіне кµшеді.
Кепіл мүлік дебиторлар есебінен де берілуі мүмкін. Мұндай жағдайда ақша
(тауар төлемі үшін алынѓан), қарыз берушінің банкідегі есепшотына
жіберіледі.
Қаражаттандырудың осы түрінің тиімді жаѓы неѓ±рлым тµмен пайызда
төлеуінде. Бұл несие алу жағдайында және қамтамасыз етілмеген қарызбен
салыстырѓанда болады.
Несиелік желісі.
Банк фирмаѓа келісілген шарттар бойынша белгілі ақша сома-
сын қайталанѓан негіз түрінде және қысқа мерзімге, белгілі бір ±лѓайымѓа
дейінгі (ереже бойынша бір жылѓа дейін) аралықта береді және банкте еркін
қаражат болады.
Несиелік желінің мақсаты қарыз ақша процедурасының жыл-
дамдылыѓына негізделеді, себебі фирмаѓа шешімге жаңа с±ра-
нымды қайталап бере бермес үшін жүргізіледі.
Жалпы банк коммиссиондық пайызды өзінің міндеттемесіне аударып,
кәсіпорынѓа ақшалай қаражатты қолданылмаѓан несие-
лік желі көлемінде ұсынады.
Аккредитив – бұл қ±жат банк арқылы босатылѓан және клиенттің аударма
векселінің төлеміне кепілдеме беруші ретінде, соның ішінде белгіленген ақша
мµлшерін, белгіленген кезең аѓы-
мында қолданылатын қ±жат.
Банкінің нақты несиесі сатып алушының несиесімен алма-
сады, Мұндай жағдайда сатушыѓа тµнген қауіптілік ең тµменгі шекке дейін
т‰седі.
Тµмен жүргізу – тек түсіндірілген немесе орындалѓан шарттар-
дың дғлелдемесін көрсеткеннен кейін ѓана іске асады.
Аккредивтер халықаралық сауда да басымдылық көшпен қолданылады.
Несиенің автоматты түрде жаңартылатын түрі – бұл банкімен қарыз алушының
арасынДағы келісім, соның ішінде банк белгілі бір жалпы сомаДағы несиені
аѓымѓа сғйкес кезеңде беруді өз мойны-
на алады. М±ның ішінде векселдер ең қысқа мерзімді болып сана-
лады. (әдетте 90 күн).
Ақшалы қаражат көлемінде несие төленген соњ, тура осындай төленетін
көлемде, тура осындай келісім түрінде, шартында, қай-
тадан қарыз алуѓа болады.
Мұндай несиенің басымдыѓы – жылдам несиелендірудің мүмкіндігі және
тµменгі түрдегі шектеуінің болуы (несиелік желі-
мен салыстырѓанда) ал, негізгі кемшілігі бұл банк қойѓан шектеу.
Несиені бөліп төлеу µтемі бойынша беру – бұл ай сайын төлем пайызын және
несиенің негізгі сомасын талап етеді.
Несиенің сомасы белгіленген шекке жеткенде кәсіпорын тµменгі пайызбен
қайта қаражаттану мүмкіндігіне ие болады.
Несиенің бұл түрінің басымдылыѓы, әдетте кәсіпорындардың лауазымдық
қаражат сұранымына сғйкес келеді.
Несие бойынша орташа пайыз төлем мерзімі келгенде төленеді (қарапайым
пайыз), сонымен бірге аванс ретінде де төленеді (несие-
нің шоѓырлануы).
Егер ол аванс арқылы төленсе, онда қаражат қарызының сома-
сы азаяды, ал негізгі (нақты) өзінің пайыздық мµлшері ±лѓаяды.
Ішкі есеп бойынша қаражаттандыру, ішкі есептерге, жылдам-
дату арқылы немесе дебиторлық есепшоттардың инкассосы және шыѓындардың
қсқаруына байланысты қатысты болады.
¦зақ мерзімді несиелендіру – бұл негізгі қорлардың сатып алуы үшін
қолданылады немесе өндірістің ±лѓаюы үшін қолданылады. Мұндай қолданымның
негізі көзі болып лизинг саналады. Бұл пайданың бөлінбеуі, аммортизациялық
жинақталу.
Лизинг – қаражаттандырудың ерекше түрі болып табылады. Әдетте ол
оперативтік және қаржылық болып 2-ге бөлінеді.
Оперативтік түрі егер өндіруші немесе сатушы капиталдың негізі элементін
жалѓа өткізгенде пайдаланылады.
Мұндай жағдайда лизинг беруші мәміленің нысанының техникалық қызметін
және жµндеуін өз мойнына алады, әрі олар үшін толық жауапкершілікте болады.
Екіншісі, егер лизингтік келісім сатушының ақшалы қаража-
тымен кәсіпорын арасында бекітілсе, онда нысанды пайдалану немесе бұл
нысанды сатып алуды қаржыландыру екеуінің тек біреу-
інің ѓана мойнында болады, Мұндай жағдай лизинг беруші техни-
калық қызметті және жµндеу бойынша кеткен шыѓынды өз мойнына алады және оны
сақтандыруды төлейді.
Толық түрде лизинг бастапқы адамѓа ж‰ктеледі.
Бөлінбеген пайда (акционерлер арасында). Кәсіпорындарды ±зақ мерзімге
қаражаттандырудың көзі болып саналады. Бірақ ол жиі түрде қолданылмайды,
сол себептен кәсіпорынды ±зақ мерзімде қаражаттандыру қажеттігі тартымды
капитал есебінен қамтамасыз етіледі.
Тартымды капитал – бұл шетел тғжірибесі сияқты ұйымдар-
дың қарыз, несие есебінен немесе борышкер міндеттемелерді сату арқылы
жүргізіледі.
¦зақ мерзімді қрыздар (ссуда) бұл – қысқа мерзімге қараѓанда қымбат және
қарыз есебінде көлемді сома саналады, сонымен қатар ақшаны қайтару күні өз
мезгілінде белгіленеді.
¦зақ мерзімді қарыз ережелері бойынша жарақтар негізінде беріледі
(жылжымайтын мүлік, жабдықтар).
Егер фирма қаражат ұйымынан ақша ала алмайтын жағдайда болса, онда ол
облигация шыѓара алады. Бұл фирманың борышкер қолхаты болып табылады.
Меншік капитал – бұл акция сату есебінен құрылады. Шетел тғжірибесі
айқындаѓандай жаңа акциялар ескілермен салыстыр-
ѓанда ана құрылым жоғары құндылықта болады.
Б±дан шыѓатын қорытынды қаражаттандыру көзінің әртүрлі болатындыѓы.
Кәсіпорынның басшылыѓы осындай қаражаттан-
дыру көзін іздестіреді.
Соның ішінде ақшалы қаражатты тµменгі құндылық бойын-
ша алып, олардан пайдалану барысында мол үлес алуды көздейді.
17.3 Кәсіпкерлік іскерліктің қаржыландырудың
бір түрі – факторинг
Кәсіпкерлік іскерлікті қаржыландырудың әдістерінің бірі болып,
факторингтік операциялар саналады, яғни есеп айыры-
судың әртүрлі операциялары.
Факторинг банкінің немесе мамандандырылѓан компонияны, төленбеген
қарызды талап ететін (дебиторлық, қарызгерлік) түрі-
нің орнын басатын және соның ішінде контрагенттердің арасын-
Дағы тауарды өткізу процесінде және коммерциялық кредит шар-
тынДағы қазметтердегі жеткізушінің бухгартерлік, ақпараттық, өткізушілік,
сақтандырушылық, заңдылық т.б. фирмаѓа қызмет етуінің орнын басады.
Факторингтік операцияѓа 3 жақ қатысады:
1. Факторингтік компания немесе банкінің факторингтік білімі, соның
ішінде арнайы мамандандырылѓан мекеме. Бұл мекеме өзінің сатып алушы
клиенттерінің талабын басқа сатып алушыларѓа қояды. Мұнда дебиторлық
қарызды сатып алу жүргі-
зіледі және фирма клиенттерін қаражаттандыру қарастырылѓан:
2. Фирма-клиент (тауар жеткізуші, кредитор), - фирма, соның ішінде
факторингтік компаниямен келісім бекітуші;
3. Фирма-взаемщик (қарызгер) – тауар сатып алушы.
Факторингтік операция есеп айырысуды жылдамдатады, соның ішінде фирманың
экономикасынДағы, айналымДағы қара-
жатын. Осымен қатар айналымДағы қаражаттың айналуын да тездетеді.
Факторингтік қызмет ету орта және кіші фирмалар үшін µте тиімді. Соның
ішінде банк несиесін алуѓа шектелген, себебі уақытында дебиторлық қарызды
төлемегені үшін немесе әдет-
тегідей қаражат қиындыѓын көру үшінде тиімді жаѓы бар. Осындай әдіспен
факторинг фирмаДағы Кәсіпкерлікті жеткізушіге мүм-
кіндік береді, қамтамасыз етеді.
Бұл тµмендегі жағдай да анық көрінеді.
• Факторинг компания қаражаты есебінен төлем мерзіміне дейін
қаражаттандыру мүмкіндігі;
• Фирманың қаражаттық қаупін азайту. Факторинг компа-
ниядан фирма клиенттерінің – сатып алушылардың төлем төлеу мүмкіндігі
туралы ақпарат беру.
Факторингтік операция ішкі және халықаралық болып бөлі-
неді. Мұндай жѓдайда, егер фирма-жеткізуші және оның клиенті немесе келісім
бойынша (сатып алу) екі жақ бір елдің аймаѓында болса, бұл ішкі факторинг,
егер факторингтік келісімге қатысу-
шылар, әртүрлі елдің аймаѓында орналасса, бұл халықаралық факторинг.
Факторингтік операциялар ашық және жабық түрге бөлінеді.
Ашық түрдегі факторинг дегеніміз – егер қарыз төлеуші факто-ринг
компаниясын сату жµніндегі талабымен таныс болса, жабық факторингте клиент
факторинг компаниясымен келісімге отыра-
ды, бірақ бұл туралы өзінің сатып алушыларына айтпайды. Мұндай белгі
топтамасы екі негізгі болып саналады және келісім-
нің осы түрінен факторингтік операцияның ұйымы туындайды.
Төлемнің мекен жайы арнайы бөліп қарастырылады. Ашық факторингте төлем
тікелей факторингтік компаниясы арқылы жүргізіледі.
Ал, жабық түрінде фирмадан жеткізушіге, ал сатып алушы факторингтік
компаниясынан қатысуы жµнінде хабарсыз болады.
Факторингтік келісім тµмендегідей жағдайда жүргізілуі мүмкін. Мұнда
жеткізушіні қаржыландыру туралы шарт арқылы алдын-ала төлеуді талап ету
белгілі бір уақытқа негізделеді.
Алдын-ала төлемнің шарты 80 пайызѓа дейін төленеді. Бұл фирманың
жеткізушіге аванс түрінде қайта босатуды талап ету негізінде болады. Соның
ішінде қалѓан бөлігі төлеушілерден келіп т‰скен қаражаттан кейін,
факторингтік компанияның өзінен төленеді.
Белгіленген мерзімдегі төлемді талап ету, қайта босатылѓан қарызды талап
ету сомасында (шыѓынды алып тастаѓанда) фирма-
ѓа, соның ішінде жеткізушіге белгілі бір мерзімге ауысады немесе белгілі
бір уақыт аѓымында ауысады. Факторингтік қызмет ету арнайы келісім бойынша
жүргізіледі. ҚР азаматтық кодексінде б±ѓан арналѓан үшінші тұлғаның
пайдасына жағдай қарастырыл-
ѓан, соның ішінде әр жақ бойынша бекіткен борышкер кредиторѓа қарыз төлеуге
міндетті. Ал, үшінші тұлғаѓа көрсетілген немесе келісім түрде қарызгерден
өзінің пайдасына талап етуге толық қ±-
қыѓы бар делінген.
Факторингтік қызмет ету туралы келісім фирмалар арасында, жеткізуші және
факторингтік компания арасында 1 жылдан 4 жылѓа дейінгі мерзімде
белгіленеді. Оның іс-қимылы тµмендегідей жағдайлар бойынша тоқтатылуы
мүмкін:
• екі жақтық өзара келісім бойынша;
• жеткізушінің немесе факторинг компаниясының тілегі бойынша;
• нақты фактілер бойынша немесе жеткізушінің төлей алмаушылық
мүмкіндігінің нәтижесінде.
Факторингтік келісімде міндетті түрде қатысушы жақтардың құқықтары мен
міндеттері айқындалады: соның ішінде жеткізу-
шіге несиенің ұсынылу процедурасы қарыздың немесе қарыздық талаптың
кешірілуі, белгілі бір мерзімге шегерілуі және оның инкассодан өткізілуі,
өзара талаптың жүргізілу тәртібі, сомалар-
дың шектік мµлшерін айқындау, белгілі бір мµлшердегі несие қаупін
сақтандыруды жүргізу.
Факторингтік келісімнің нақты жағдайы факторинг компа-
ниясының алдын-алу бағасының негізінде айқындалады.
Соның ішінде фирмаДағы жеткізушінің және олардың клиент-
терінің несие бейімділігіне қатысты.
Келісімде сонымен қатар жеткізушіден алынѓан төлем анық-
талады. Мұндай төлем 2 білімнен тұрады:
1. Факторинг қызмет көрсету комиссиясы соның ішінде есеп жүргізу, несие
қатерін сақтандыру, жеткізушінің клиенттерінің төлем мүмкіншіліктерін
тексеру және т.б. Мұндай төлемнің көлемі жеткізушінің жылдық айналымының
пайызы есебінде саналады және оның нақты көлемі несие қатерінің
деңгейлеріне байланысты болады, сатып алушылардың несиеге бейімділіктеріне
байланысты болады, жеткізушінің іскерлігінің өндірісінің құрылымы мен
масштабына да байланысты болады.
Комиссиондық ереже бойынша берілген есепшоттың 0,5-3 пайыз сомасы
көлемінде болады. Регресс кезінде (төленген ақша-
ның қайтарылымы) шегерім 0,2-0,5 пайыз шамасында болады.
Егер операциясы үшін төлем - соның ішінде қаражат сомасы-
нан факторингтік компания алатын, жеткізушіге тез арада беріле-
тін және тез арада алушылықпен талап етудің инкассалық күнін-
дегі аралық кезеңінде жүргізіледі.
Аталѓан пайыздың мµлшері ереже бойынша аѓымДағы банктік ставканы 2-4
пайызѓа кµтереді. Бұл қысқа мерзімді несиені қолдану кезінде болады және
б±ѓан нақты несиелік қауіптіліктің тµнуі ескертілген.
Арнайы қ±жаттарда қаражаттандыру мүмкіндігі ақшалай талап етуге орын
беруге қарастырылѓан. Келісім бойынша бір жаѓы - қаржылық агент, екінші
жаққа ақшадай қаражатты беруге міндеттенеді, соның ішінде клиенттің ақша
талап ету есебінен -кредиторѓа үшінші тұлғаѓа - қарызгерге (клиентке тауар
апарѓаны үшін, оларѓа істелген жұмыспен қызметтің орындалѓаны), ал клиент
бұл ақшалай талапты қаржылық агентке босатады немесе босатуды міндетіне
алады.
Қаржылық агенттің міндеті келісім бойынша (қаржыландыру) ақшалай талапты
босату, фирманың бухгалтерлік есебінің жүргі-
зілуінің қосылуына әкеледі. Сонымен қатар ақшалай талап етумен байланысты
қаржылық қызметтер ұсынылуы босатудың заты болып табылады.
Қаражаттандыру келісімі-қаржылық агент негізінде ақшалай талап етуге
несиелік ұйымдармен келісімге отыру мүмкіндігі бар. Ал, басқа коммерциялық
ұйымдар тек лицензия көрсету арқылы ѓана отыра алады.
Келісімге келу заты болып, қаражаттандыру ұсынѓан, соның ішінде ақшалай
қаражатты алуѓа құқық (соның ішінде алДағы уақытта болатын) танылады.
Кµнудің заты болып есептелінетін, алДағы талап етуге соның ішінде
келісімге келу қаржылық агентке қарызгерден ақша қаражатын алуѓа толық
қ‰қыѓының туѓандыѓын көрсетеді.
Борышкер тµмендегідей шарттар бойынша қаржылық агентке төлем төлеуге
тиісті:
егер ол, жеткізушіден немесе қаржылық агенттен жазбаша к‰йде хабарлама
алса, онда аталѓан қаржылық агентке ақшалай талап етуге жол бергендігі
хабарланатын болса.
17.4 Кәсіпкерлік фирманың инвестициялық іскерлігі
Кез келген Кәсіпкерлік фирманың іскерлігінің аясының маңыздылыѓының бірі
болып инвестициялық іскерлік саналады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары аѓымДағы шыѓындарды қаражаттандыруѓа
және инвестицияѓа бағытталады.
Инвестиция - бұл ақшалай қаражат, бағалы қаѓаздар және басқа мүліктер,
соның ішінде Кәсіпкерліктің немесе басқа іскер-
ліктің немесе басқа іскерліктің объектісінде пайда т‰сіру мақса-
тында немесе тиімді жағдайларѓа жетісушілік жолында пайдала-нылады.
Инвестиция - бұл фирманың қозѓалысының дамуын қамта-
масыз етеді және тµмендегідей міндеттерді шешуге кµмектеседі:
• қаржылық және материалдық ресурстардың жиналу есебінен жеке меншік
Кәсіпкерлікті ±лѓайтуѓа;
• жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
• Кәсіпкерліктің жаңа аймаѓынДағы жаңару ізділігін, қыз-метін
әртараптандыру. Кәсіпкерлік фирмалар инвестицияларды әртүрде ж±мсай алады,
соның ішінде олардың әртүрлі белгілеріне қарай топтастыруѓа болады.
Топтастырудың ең басты белгісі болып капитал салу объектісі табылады.
Мұндай жағдайда инвестицияның нақты (тура) және қаржылық (портфельдік)
түрлері бөлініп шыѓады.
Нақтылық (тура) инвестициялар кез-келген ақша қаражатын салудың нақты
белсенді түрі, соның ішінде тауар өндірісімен тығыз байланыста және пайда
табу үшін істелінетін қызметпен де байланыста болады.
Мұндай салым кәсіпорынның негізгі қорының өндірістегі сияқты ±лѓаюына
бағытталѓан. Сол сияқты өндірілмейтіндерге де таѓайындалѓан. Нақтылық
негізгі қорлардың жаңа құрылым-
дардың жаңаруына немесе техникалық қайта құрылуының ±лѓаюы жолында да іске
асады.
Қаржылық (портфельдік) инвестициялар - бұл пайда т‰сіру үшін активтерді
бағалы қаѓаз түрінде сатып алу. Мұндай салым бағалы қаѓаздар қ±руѓа
бағытталады (портфельін).
Қысқа мерзімді инвестициялар бұл бір жылѓа дейінгі кезеңге ақша
қаражатын салу. Ереже бойынша қаржылық инвестициялар фирмасы қысқа мерзімді
болып саналады.
¦зақ мерзімді инвестициялар бұл жобаларды жүргізуге салынѓан ақшалай
қаражат, соның ішінде фирманың пайда алуын бір жыл көлеміндегі кезең
аѓымында іске асыру.
ФирмаДағы ±зақ мерзімді инвестицияның негізгі түрі болып, негізгі
қаражатты қайта өндіру барысынДағы капиталдық салым саналады.
Меншіктік түрге қатысты инвестициялық қаражат жеке және мемлекеттік
инвестиция болып бөлінеді.
Жеке меншік инвестиция бұл ұйымның мемлкеттік емес жеке меншік түрінде
(Кәсіпкерлік) және жеке тұлға қаражатының салынуынан шыѓады.
Мемлекеттік инвестиция - бұл мемлекеттік кәсіпорындардың, сонымен қатар
мемлекеттік қаражатының әртүрлі деңгейлері және мемлекеттік бюджеттен тыс
қорлардың салымы болып табылады және б±дан басқа инвестициялар венчурлік
және аннуитеттік болып екіге бөлінеді.
Венчурлік инвестиция - бұл капиталдың қатерлі салымы, соның ішінде жаңа
технологиялық облысынДағы ±сақ иннова-
циялық фирмаларды қаржыландыру қажеттілігінің келісілген түрі.
Бұл салым кәсіпорын немесе жаңа кәсіпорын акциясына қатысты, соның
ішінде Кәсіпкерліктің жаңа кеңістікте өзінің іскерлігіне байланысты және
қауіптіліктің жоѓарѓы деңгейіне де қатысты.
Есептегенде, соның ішінде венчурлік инвестицияѓа салынѓан қаражаттың тез
сатып алынуы бұл жобаға бағытталады, бірақ олар бір-бірімен байланыста
емес, дегенмен қатерліктің жоѓарѓы сатысында тұрады.
Аннуитет - бұл инвестиция салымшыѓа белгілі бір реттелген бір уақыт
арасында белгіленген кіріс кіргізіп тұрады. Кµбінесе Мұндай салым
сақтандыру және зейнетақылық қорларда байқа-
лады.
Инвестициялық қызметтің бастау көзінің жүргізушісі болып мыналар қызмет
етеді:
• инвестордың ішкі шаруашылық және қаржылық ресурста-
ры, соның ішінде фирманың ұйымдастырылу уақытында құрыл-
тайшылардың бастапқы жарнасын өзіне қосады және шаруашы-
лық іскерліктің нәтижесінде алынѓан ақшалай қаражат бөлінген немесе
пайданың есепшотынан, амортизациялық бөлінгеннен, қаражаттан, сақтандыру
органдырынан төленген түрде, оның ішінде апаттан, әртүрлі табиѓи
оқиѓалардан туындаѓан қайтару түрінде болады;
• инвестордың заемдық, қаржылық қаражаты, банкілік несие есебінде,
бюджеттік несие есебінде және басқа қаражаттар есебіне саналады.
• инвестордың ж±мылдыру қаржылық қаражаты - бұл қара-
жат үлес акциясын сатудан алынѓан және басқа заңды тұлғаларды
жарнамаларынан және фирманың жұмысшыларынан жиналады;
• ақшалай қаражат - орталықтандырылѓан концерн инвести-
циялық қорларынан, ассоциацияларынан және басқа кәсіпорын-
дарының құрылуының қайта бөлу тµртібі негізінен т‰седі;
Республика мемлекеттік бюджеттік инвестициялық қаржы-
ландыру жергілікті бюджеттер де және соѓан сғйкес бюджеттен тыс қорлардан
жүргізіледі;
• бұл қаражат негізінен аймақтық қаржыландыруѓа немесе баѓдарламалардың
мақсаттық салаларына бөлінеді;
• бұл бастаулардан µтеусіз қаражаттар жеке қаражаттарды негізгі көзге
айналдырады;
• шетел инвесторларының қаражаты соның ішінде қаржы-лық түрдегі немесе
біріккен кәсіпорынның жарлық капиталын-
Дағы басқа қатысушылар, осымен қатар тура салым түрінде халықаралық
бұйымдардың ақшалай түріне және қаржылық институттары, мемлекет, әртүрлі
жеке меншік түрінде кәсіпорын-
дар, жеке тұлғаларда кіреді. Шетел инвестицияларын тарту халықаралық
экономикалық байланыстың дамуын қамтамасыз етеді, алдыңѓы қатарлы ғылыми-
техникалық жетістіктің жаңа-
руына қол жеткізеді.
Б±дан басқа қандай қаражат көздері фирманы қызықтырады десек, онда
өзінің инвестициялық қызметін қаржыландыру үшін инвестицияны қаржыландыру
түрінің ‰ш негізгі түрі ұсынылады:
• өзін-өзі қаржыландыру;
• несиелік қаржыландыру;
• үлестік және аралас қаржыландыру,
Өзін-өзі қаржыландыру - бұл қаржыландыру инвестициялық қызметті, ішкі
көздерден құралѓан жеке қаржы ресурстары есебінен толықтай қаржыландырады.
Берілген қаржыландыру түрі қысқа мерзімді инвестициялық жобаларды
нормаларының орташа түрін-
дегі тиімділігінің таралуы негізінде қолданылады.
Несиелік қаржыландыру - қысқа мерзімді инвестициялық жобалардың таралу
процесінде аса биік емес нормада пайдалы инвестицияда қолданылады.
Заемдік капиталдың ерекшелігі оны ерте белгіленген шарттар бойынша
қайтару қажет, Мұнда кредитор (несие) инвестиция тара-
луынан кірген кірістің қатынасына қарсы келе алмайды.
‡лестік қаржыландыру - бұл бірнеше қаржыландыру көздері-
нің өзара құрылған комбинациясынан шыѓады.
Мұндай кең таралѓан инвестициялық қызметі қаржыланѓан түрі және ол әр
түрлі инвестициялық жобаларды таралуында қол-
данылуы мүмкін.
Инвестициялық қызметінің қаржыландыру көзін таңдау барысында, соның
ішінде фирманың көптеген факторлар есебімен с±рақтар шешуге тиіс: 1.
Тартымды капиталдың құны, одан беріл-
ген тиімділік, қарыз және меншік капиталымен қарым-қатынасы, соның ішінде
фирманың тғуелсіздік қаржы деңгейін анықтай-
тын, қаржыландыру көзінің пайдалану кезінде туындаѓан қатерді,
инвесторлардың басқа экономикалық қажеттігін анықтаѓан кездерде шешіледі.
Инвестор тиімділігінің бағасын анықтау үшін тµмендегідей көрсеткіштер
мен әдістер қолданылады:
Мерзім µтемі. Бұл кезең - жоба өткізуден т‰скен пайда есебінен шыққан
инвестиция µтемі үшін қажет. Б±дан т‰скен таза пайда соның ішінде салықтан,
есептелген, қосымша қаражат шыѓыны пайыз және амортизацияда есептелінеді.
¤темнің бұл кезеңінде құрылым жалѓастығы қосылады, егер оны алып
тастасақ мерзім қысқарады.
Пайданың нормасы. Бұл есеп беруді пайдалануда негізделеді және
оның қатынасы, яғни пайдаѓа бір жыл толық пайдалану көрсеткішінен соның
ішінде шыққан инвестициялық шыѓыннан көрінеді. Пайда нормасының көлемі
пайда және капитал ұғымы-
нан оның қалай бөлінгендігінен анықталынады.
Есеп беру н±сқалары тµмендегідей:
• жалпы пайда немесе салықтан т‰скен пайда соның ішінде жалпы
инвестициялық шыѓынѓа қатысты;
• таза пайда + амортизация (µтелім), жалпы инвестициялық шыѓынѓа
қатысты.
Пайда нормасы көрсеткішінің кемшілік жақтары бар:
• репрезантивті жылды табу мүмкін еместігі, соның ішінде негізге алуѓа
болатын;
• пайда нормасы жыл уақытын салықтық жеңілдіктермен есептемейді.
Компаудинг - бұл инвестиция саласының өсу барысы, соның ішінде кірістің
жыл сайынѓы кµтерілуінде көрінеді. Мұндай µдісті сулы қарды домалатып
‰лкейтумен салыстыруѓа болады.
Мысалы, белгілі соманың салымын бір жылдан кейін 10 пайызѓа ±лѓайтып,
одан кейінгі жылда µскен соманы бизнеске салып, нәтижесінде 10 пайыз
алдыңыз және әрі қарай жалѓасты-
рыњыз. Нақты айтқанда, бұл ж‰гіртпелі к‰рделі пайыз.
Мысалы, бизнеске салынѓан 10000 теңге соның ішінде 10 пайыз бойынша
салынса жылдық кірістің реинвестрлеу шартының өсу жолында - 5 жылдан кейін
16105 теңгеге дейін µседі (шыққан 1000 теңгені 1,1 бесінші дәрежеге
кµбейтеміз: 10000 x 1,1
x 1,1x1,1x1,1x1,1 = 10000х(1,1)=10000х1,611=16110).
Мұндағы айырмашылық, алынатын коэффициент компаун-
дингтің қоршалѓан кестесінен болады. Есеп айырысуда «қолмен санаѓанда»
басқаша бірнеше 16105 сан шыѓады.
Дисконттау (дисконттау - бұл әдіс т‰сетін кірісті жүргізгенде соның
ішінде аѓымДағы таза құндылыққа қатысты болады).
Дисконттық қаѓида компаундинг қаѓидасына кері келеді.
Компаудинг - бұл б‰гінгі күнгі соманы жүргізуді алДағы берілген стке
қатыстырып қарастырады:
• дисконттық бұл кері процесс немесе бұл б‰гінгі уақыттың сғтіне,
келешек кірісті жүргізу, соның ішінде аѓымДағы есеп айырысу құнын,
болашақтаѓы инвестиция аѓымына қатыстыру.
Таза аѓымДағы құндылық соның ішінде жобаның құндылыѓы дисконттық жолмен
алынѓан түрде анықталынады.
Әрбір жыл сайын бөлек түрде әртүрлі жылыстау мен т‰сімдер-ді, яғни
финанстық қаражаттың т‰сімдерін анықтайды.
Дисконттық техника әр алуан. Дисконттықты жүргізуде келе-
шек кірістерді болашақ шыѓындарды соның ішінде б‰гінгі аѓым-
Дағы құндылықтан осы аталѓандарды шыѓарып алуѓа болады.
Мұндай әдісті білу инвестрлік н±сқалардың балама кірісін ертерек
салыстыруѓа кµмектеседі.
Дисконттық тәсіл Кәсіпкерліктің техникалық өндірістік аспектілерін және
қаражатын санауѓа жол ашады. өндіріске қаржылық көз қарасымен қарау
мүмкіндігін тудырады. Дисконт-
тық коэффициенттер компаундингтің сғйкес коэффициенттеріне кері
пропорционалды болып келеді. Дисконттық коэффициенттер тµмендегідей
формулада саналады: Кg=1/(1 + %) осыдан пайыз 10-дық шыѓым пайыз мµлшері.
Мысалы, 10 пайыз -0,1 сияқты, немесе 30 пайыз - 0,3 сияқты. Бұл
коэффициенттердің стандартты кестесі пайдаланылады, оларды міндетті түрде,
«қолдан» есептеп қажеті жоқ.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1. Фирманың қаржысына анықтама беріњіздер?
2. Қаржылық ресурстар неден құрылады?
3. Есеп берудің қандай формаларын білесіз?
4. Қаржылық ресурстардың қандай қайнар көздерін білесіз-
дер?
5. Фирманы қысқа мерзімді қаржыландырудың формаларын атаңыз?
6. Коммерциялық несие дегеніміз не? Оның формалары.
7. Банктік қаржыландырудың қандай формаларын білесіз?
8. ¦зақ мерзімді қаржыландырудың қандай формаларын білесіз?
9. Факторингтің маңыздылыѓын ашыњыздар?
10. Факторингтік операциялардың қандай түрлерін білесіз-
дер?
11. «Инвестицияѓа» анықтама беріњіздер?
12. Инвестицияның қандай түрлерін білесіздер?
13. Инвестицияны қаржыландырудың қандай формаларын білесіз?
14. Инвестициялау тиімділігін қандай көрсеткіштермен
бағалайды?
15. Компаудинг дегеніміз не ?
16. Дисконттаудың маңыздылыѓы неде ?
ТАҚЫРЫП 13. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ.
1. Кәсіпкерлік қызметті талдаудың мәні және түрлері.
2. Кәсіпкерліктің маркетингілік мүмкіндіктері мен кәсіпкерді қоршайтың
ортаны талдау.
3. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін және қаржы жағдайын экономикалық
талдау.
4. Кәсіпорынның өтімділігі және төлем қабілеттілігі.
5. Кәсіпорынның рентабельдігін талдау.
6. Кәсіпорынның әлеуетті күйреуінің негізі.
Талдау - бұл зерттелетің нысанды бөліктерге бөліп қарауды білдіреді,
соның ішінде осы нысанның өзіне тән құрамын ғана қарастырады.
Талдау диалектикада синтез ұғымына қарама-қарсы бірлікте болады, ал
соның ішінде зерттелетін нысанның ерте бөлінген элементтерін, бір-бірлікке
қосуы синтез болып табылады.
Талдау экономика теориясында кең ұғымда қолданылады; ал кәсіпқой
-экономикалық талдау қаржы шаруашылық іскерлігінде және оған сәйкес келетін
салаларда: өндірісте, өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, саудада және тағы
басқаларында.
Кәсіпкерлік қызметті талдау барысында, оның нәтижелерін зерттеу
түсіндіріледі, соның ішінде бизнестің тиімді және болашақты даму жолындағы
келеңсіз жағдайларды анықтау мақсатында да қолданылады.
Талдаудың басты мақсаты - кәсіпкерлік қызметтің тиімді-
лігі, ұйымда, инвестицияда, технологияда және әр түрлі қыз-
меттің аспектілеріндегі болашақтың дамуын қамтамасыз етуге тигізетін
септігі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметті талдаудың келесі түрлері кездеседі:
• оперативті және жылдық (стратегиялық);
• кешендік және тақырыптық;
• жалпы және таңдамалы.
Оперативтік талдаудың жылдықтан айырмашылығы, ол қысқа кезеңдерге
бөлінеді (ай, тоқсан, жарты жыл).
Оның бағыты - кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын анықтау,
сәттіліктер мен қатердің туу мүмкіндігін айқындауға негізделеді.
Жылдық талдаудың бағыты - кәсіпорын қызметі нәтижесінің бағасына
негізделеді, басқару ресурстарының тиімді құралдарына қызмет етеді, сонымен
бірге өнімнің сапасын қамтамасыз етеді.
Кешендік талдау барысында кәсіпкерлік қызметтің барлық жақтары
зерттелінеді, тақырыптық талдауда – оның жекелеген жақтары ғана алынады.
Жалпы талдауда- талдаудың нысананың тәжірибелік мате-
риалдары пайдаланылады, ал тандамалы да - белгіленген белгінің факті
түріндегі материалы пайдаланылады.
Талдаудың мақсатына қатысты әр түрлі әдістер қолданылады: салыстыру;
теңдеу; топтастыру; алып тастау немесе байланысқан койылым; құрамдық
көрсеткіштерді ажырату; экономика-математикалық.
Әр түрлі кезеңдердің көрсеткіштерін салыстырғанда олардың
құрамындағы элементтердің жалғастыруына қол жеткізу керек, соның ішінде
экономикадағы құнсыздану процесінде, бағалау әдістерінде т.б.
Көрсеткіштерді салыстыру арқылы жүргізу үшін мынадай амалдар
қолданылады: абсолюттік көрсеткіштерді қатынастыларға ауыстыру,
салыстырмалы бағаларды қолдану және т.б.
Теңдеу - бұл ең қарапайым әдіс. Мұндай жағдайда қаржылық
көрсеткіштер есеп беру кезеңінде жоспарлықпен салыстырылады және алдыңғы
немесе соңғылардың көрсеткіштерінің динамикалық дамуына талдау жүргізіледі.
Топтастыру - егер көрсеткіштер топталса және кесте-
ге кіргізілсе, сонда қолданылады. Мұндай әдіс аналитикалық есептесу
жүргізуге мүмкіндік береді, сонымен бірге жеке көріністерде тенденциялық
дамуды айқындайды, олардың өзара байланыстарын және көрсеткіштердің
өзгеруіне себепкер факторларын анықтайды.
Алып тастау әдісі базистік есеп беру көрсеткішінің жеке түрдегі
ауысуын бекітуде пайдаланылады. Мұндай жағдайда қалған көрсеткіштер
өзгеріссіз күйде қалады. Бұл әдіс жекелеген факторлардың қаржылық
көрсеткіштің жиынтығына тигізген әсерін анықтау мүмкіндігін береді.
Құрамдық көрсеткіштерді ажырату әдісі өндірістегі өнімдердің шығыны
бойынша кеткен шығынның жеке түрлері өзгеруінің себептерін зерттейді.
Экономика - математикалық әдісі күрделі экономикалық көріністерді
зерттеуде, келісілген түрдегі көптеген факторларды зерттейді. Мұнда әр
түрлі мақсаттар бойынша жетістікке жету үшін әр түрлі жолдармен жүруге тура
келеді. Сондықтан экономика-математикалық әдістер ең тиімді және оңтайлы
нұсқа түріндегі ресурстарды пайдалануды ұсынады.
Талдау жүргізудің тәртібі кәсіпкерлік қызметтің ерекшілігіне
қатысты, соның ішінде қойылған мақсатқа және сарапталған нақты материалға
қатысты жүргізіледі.
2. Кәсіпкерліктің маркетингілік мүмкіндіктері мен кәсіпкерді
қоршайтың ортаны талдау.
Маркетингілік зерттеу - бұл әр түрлі зерттеулерді жүргізуге жүйелі
дайындық және берілгендерден алынған талдау, нәтижелер ұсынысы мен
қорытынды түрдегі талдау. Бұл кәсіпорынның алдына қойған нақты
маркетингілік міндеттемеге сәйкес келеді.
Бірде бір кәсіпорын бос кеңістікте қызмет жасамайды. Олар үнемі
сыртқы қоршауда болады және сыртқы қоршаудың факторлары стратегиялық түрде
қарастырылады, сонымен қатар, кәсіпорынның тиімді стратегиясын тандауды
талап етеді.
Ең көп түрде тараған бизнес қоршауының ұсынысы келесі факторлардың
жиынтығынан көрінеді: экономикалық, саяси- құқықтық, экологиялық,
әлеуметтік - мәдени, демографиялық.
Экономикалық факторлар - бұл бағаның өзгеру тенденцияларын
сипаттайды, соның ішінде жинақтарды, салымдарды, несие ресурстарының
қолайлығын, жұмыссыздықты қарастырады.
Саяси - құқықтық факторлар - бұл саяси тенденцияларды анықтайды,
бизнеске мүмкіндікті қарастырады, Кәсіпкерліктің құқықтық ортасында,
монополияға қарсы заңдарда,салық саясатында көрінеді.
Экологиялық факторлар - табиѓи ресурстардың өндірісі үшін
тиімділікті қарастырады, Кәсіпкерлік үшін экологиялық кедергілерді,
кәсіпорын өнімдеріне экологиялық талапты қарастырады.
Әлеуметтік мәдени факторлар - бұл тұтынушылар қатына
сының өнімдерге өзгеруінде пайда болады, тұтынушылардың жекелеген
санаттарының өмірлік қырларының өзгерістерінде көрінеді.
Демографиялық факторлар -бұл жеке тұлғалардың объек
тивті түрлерінен пайда болады, тұтынушының жасы, білімі, жынысы, отбасылық
жағдайы бойынша сипаттау.
Бизнестің сыртқы қоршауын талдау әдісінің бірі болып РЕSТ-талдауы
табылады. Соның ішінде факторлардың негізгі тобын саралауға мүмкіндік
беретін: саяси-құқықтық, экономикалық, әлеуметтік – мәдени, технологиялық
кіреді.
Қоршаудың кейбір факторлары сандық түрдегі баға алуы мүмкін
(жұмыссыздық деңгейі, капиталға пайыз мөлшері, көпшілік кірісінің деңгейі
және т.б.).
Кәсіпкерліктің қоршауын талдау әдісінің бірі болып, SWОТ- талдауы
саналады, яғни кәсіпорынның әлсіз, әлді жақтары, мүмкіндіктері, қауіптері
бағаланады.
Бәсекелестік орта талдауы толық және тура түрдегі бәсекелестердің
ішкі мінез себептерін құрауға қызмет етеді.
Тәжірибеде көрсетілгендей, бәсекелестік белсенділігінің күштілігі,
бәсекелес фирмалардың нарықтық үлес деңгейлерінің жақындығынан туады.
Саладағы талдау әдісінің бірі болып, «5 Р» тұжырымдамасы саналады
(өнім, баға, өткізу арналары, нарықтағы қозғалыс, кадрлар).
Тауар мен қызмет көрсету бәсекелестік қабілеттілігі нарықтағы ең
басты жетістіктерінің құрамы болып табылады.
Тауардың бәсекелестік қабілеттілігі бұл - коммерциялық жетістікті
қамтамасыз ету мүмкіндігі, соның ішінде нарық шартына тауарлардың сәйкес
келетіндігін білдіру, тұтынушылардың сапа, техникалық жағдайы,
экономикалық, эстетикалық, мінез ерекшеліктері бойынша сұранымдарынан
көрінеді. Сонымен қатар, таратудың әдістеріне қатысты болады ( сервис,
баға, жарнама, мерзім).
3. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін және қаржы жағдайын экономикалық
талдау.
Кез келген нысанды басқару барысында ең алдымен оның алғашқы
жағдайын білу қажет. Алдағы кезеңдегі нысанның қызметі жөніндегі толық,
жеткілікті, нақты ақпаратты алып, болашақ кезеңге даму бағдарламасын
жасауға және дұрыс басқару шешімін қорытындылауға, жоспар жасауға да
болады.
Кешенді талдау әдетте төмендегідей бағытта жүргізіледі:
• қаржылық тұрақтылық пен кәсіпорынның төлем қабі-
леттілігі;
• капиталдың қарқынды қолданылуы;
• қаржыландырудың көздері;
• инвестицияны пайдаланудың жолдары мен тәсілдері.
Кәсіпорын қызметін дұрыс бағалау үшін, оның тиімділігінін жоғарылау
резерві мен босатылған пайданың жалпы көрсеткіші анықталынады. Бұл әдіс
тізбекті қойылым әдісі ретінде танымал.
Кәсіпорының шаруашылық қаражаты қызметінің талдауы есептеме
негізінде жүргізіледі.
Есептеме – бұл шаруашылық қызметтің экономикалық нәтижесінің
жазбасы. Кәсіпорынның экономикалық нәтижесі шаруашылық қызметіндегі
қорытынды ретінде, белгіленген уақыт кезеңі үшін шығындар мен пайдалар
бойынша есептеме көрінеді. Жоспар кезеңінің соңында (жыл) қорытынды
есептеме құрылады, соның ішінде пайда мен шығын есебі бойынша баланс
құрылады.
Баланс дегеніміз – бұл кәсіпорын мүліктерінің белгіленген ақшалай
түрдегі және есептеме кезеңінің соңындағы оның қара-
жаттандыру көздерінің есебі.
Активтер – бұл кәсіпорынның шаруашылық қаражаты соның ішінде оның
капиталдық сомасы.
Негізгі капитал – бұл активтер түрі – соның ішінде бір жылға жақын
уақытта немесе ұзақ кезең уақыт ағымындағы түрде кәсіпорындарға пайдалануға
есептелінген активтер.
Материалдық емес активтер – бұл инвестициядағы болмашы активтер,
соның ішінде бірнеше жыл ағымы қатарында пайда түсіруге қабілетті активтер.
Мысалы, ғылыми зерттеу жұмысытарына кеткен шығындар және тәжірибелік –
құрамалық міндемелерге, соның ішінде жаңа өнімдер шығаруға арналған,
шаруашылық қызмет ұйымдастыруға кеткен және патент сатып алуға кеткен
шығындар және т.б. жатады.
Материалдық активтер – бұл жерге инвестиция, соның ішінде құрылысқа,
мекемеге, көліктерге, жабдықтарға және т.б.
Қаражаттық активтер – бұл ұзақ мерзімді салым, соның ішінде бағалы
қағаздар (акция, облигация).
Айналымдағы капитал – бұл кәсіпорын шаруашылық қызметіндегі қалыпты
активтер, соның ішінде өзіне қатысты уақытта материалдық, мүліктік түрін
өзгертіп отырады (бір жыл көлемінде). Тауарлық қорлар оларды сатқаннан
кейін деби-
торлық берешекке ауысады.
Тауарлық қорлар – бұл сауда кәсіпорындарындағы тауарлар, соның
ішінде баланс өткізу уақытына сатып алынған, бірақ әлі сатылмаған тауарлар.
Дебиторлық борышкерлігі – бұл несиелендірудің барлық түрлері, соның
ішінде төлем алу мерзімі бір жылдан аспаған түрде жүргізілетін.
Мұндай борышкерліктің түрі тауарлар сату барысында оларды несие
берген кезде туады, соның ішінде ақшалай несие беру кезінде дебитордан
вексель алу кезіндегі түрлер де жатады.
Ақшалай қаражат – бұл кассалық қолма – қолды, соның ішінде,
кәсіпорынның банкідегі және басқа есеп шоттағы қаражат
тары. Кәсіпорынның пассивтері деп оның қаржыландыру көздері аталады.
Жеке меншік капитал – бұл кәсіпорынның өзінің қожайы-
нының салымынан тұрады, сонымен бірге пайда үлесінің өзіндік жеке үлесінен
(шыѓынынан), кәсіпорын қарамағында қалғандар да тұрады.
Ұзақ мерзімді міндеттеме – бұл кәсіпорынның міндеттемесі, бір жыл
көлемінен ұзағынан туындайтын төлем мерзімі арқылы көрінеді. Ереже бойынша
ұзақ мерзімді міндеттеме болып ссуданың әр түрлері табылады (несие).
Қысқа мерзімді міндеттеме – бұл кәсіпорынның міндеттемесі, төлем
мерзімі тек бір жыл ағымында ғана болады (мысалы, салық бойынша қосылған
бағаға борышкерлік, пайдаға салық, қаржы мекемелеріндегі қысқа несиелер).
4. Кәсіпорынның өтімділігі және төлем қабілеттілігі.
Кәсіпорынның өтімділігі дегеніміз – кәсіпорынның мін-
деттемесін соның ішінде төлем мерзімінің уақытына дғл орында-
луын атамыз (борышкерлігі бойынша).
Кәсіпорын кірісін сараптай келе кәсіпорынның толық сенімділігін,
соның ішінде несие беруші алдындағы сенімділігін нақты бекітуге болмайды.
Жоғары өтімді активтерге – ақшалай түрдегі активтер жатады немес
ондай күйге жақын арада ауысатындар жатады. Ереже бойынша, оларға барлық
айналым капиталы, қатысты тауар қорын қоспағандағы.
Қысқа мерзімді борышкерлік кәсіпорынның қарызды міндеттемесін
айтады.
Кәсіпорын әдетте өтімділік коэффициенті 0,9 – дан төмен болмаса,
оның өтімділік көзқарасынан сенімді болып саналады.
Ағымдағы активтердің кез келген тапшылық маңыздылығы экономикалық
шарттармен тығыз байланысты. Соның ішіде кәсіпорынның жұмыс істеуі, қимылы
(құнсыздану ортасы немесе жоқ), сонымен қатар кәсіпорынның өзінің жұмысынан
да байланысы бар.
Дебиторлық борышкерлік айналым кезеңін компанияның саяси несиелік
қатынасы бойынша, соның ішнде өздерінің клиент
теріне қатынас жағдайын көрсетеді.
5. Кәсіпорынның рентабельдігін талдау.
Кәсіпорынның жылдық есептемесіндегі талдау, соның ішінде пайда және
шығындар бойынша есептеме ең маңызды сұрақтарға жауап береді – кәсіпорын
өзіндік пайданы жеткілікті мөлшерде қамтамасыз ете алады ма?
Көрсеткіштер қатарына кәсіпорынның рентабельдігі жатады. Кәсіпорын
рентабельдігі деп – оның салынған капиталды өсіруге деген қабілеттілігін
айтамыз.
Рентабельді түрде жұмыс істейтін кәсіпорын жаңа өндірістің ұлғаю
қабілеттілігіне ие болады. Кәсіпорын активтері меншіктік және қарыз
есебінен негізгі түрде қаражаттандырылады.
Басты индикатор болып – салынған капиталдың ұлғаюын бейнелейтін
жалпы рентабельділік деңгейі болып саналады.
Жалпы рентабельділік деңгейі = жалпы пайда активтер*100.
Айналым рентабельдігі барлық (кәсіпорынның) түсімдерінің және оның
шығындарының арасындағы тәуелділікке қатысты:
Айналым рентабельдігі = жалпы пайда / барлық түсім * 100.
Айналым капиталының саны барлық түсімдерге қатынасы оның капиталының
ұлғаюына байланысты.
Айналым капиталының саны = барлық түсім / активтер.
Жалпы рентабельдіктің деңгейі кәсіпорында айналым рента
бельдігінің жүргізілуіне тең болады және капитал айналымының санымен де
бірдей болады.
Меншік капиталының рентабельдігінің деңгейі = жалпы пайда / меншік
капитал х 100.
Өндірістердегі кәсіпорындарда ереже бойынша айналым рентабельдігі
жеткілікті түрде жоғары болады.
Бұл капитал айналымының орташа санына да қатысты түрде болады.
Көптеген сауда кәсіпорындарында жалпы рентабелдіктің қажетті деңгейі
–төменгі рентабельдік айналым барысындағы капитал айналымының үлкен сан
есебінен көтеріледі (азық-түлік және күнделікті сұраным бойынша сауда
кәсіпорыны).
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық бағалану бары-
сында маңызды көрсеткіш болып – кәсіпорынның кірісі саналады.
Кірістілік – ол жалпы түрде кәсіпорын кірістерінің оның шығындарға
деген қатынастары. Аталған жағдайда мақсатқа лайықты туындаған барлық
шығындар кәсіпорындарда тұрақты және өзгермелі шығын ретінде көрінеді.
Басты индикатор болып, кәсіпорын кірісінің дәрежесін баға
лайтын, орнын толтыру коэффициенті саналады.
Орнын толтыру коэффициенті шама қатынасы бойынша орын толтырудың
пайыз түрінде валюталық түсімін айтады.
6. Кәсіпорынның әлеуеті күйреуінің негізі (банкрот болу мүмкіндігі).
Нарықтық шаруашылықтың бір категориясы болып банкроттық табылады
(банкротқа ұшырау).
Бұл сот шешімімен анықталған немесе несие беруші мен жағдайы
келмейтің борышкер арасыдағы мәміле бойынша және соттаң тыс тәртіпте арнайы
хабарланса, онда оның тарауына осы жағдайлар негіз болып табылады.
ҚР «Банкрот туралы» Заңына сәйкес (07.04.95ж.№2173) к/о жағдайы
келмеушілік дегенді «Несие берушушінің ақшалай міндеттемелері» бойынша
борышкердің қабілетсіздігі, яғни кредитор талабын қанағаттандыра
алмайтындығы түсіндіріледі. Соның ішінде еңбекақы төлемін талап етуді
қосқанда, бюджетке міндетті төлемді қамтамасыз етуде кіреді және бюджеттен
тыс қорлардың, оның мүмкіндік есебінен есептелінуі қоса қарастырылады.
Басқаша айтқанда шаруашылық субьектінің қызметті қаржыландыруға
қабілетсіздігі танылады және өзінің мүліктері бойынша борышкердің
міндеттемесін өсуімен байланысты, мерзімді міндеттемені орындай алмағандығы
да жатады. Осыдан басқа борышкердің баланс құрылымын қанағаттандыра
алмағандығында айтуға болады.
Баланс құрылымын қанағаттандыра алмау - бұл борышкер мүлік есебінен
өз уақытында міндеттемені орындауды қамтамасыз ете алмауы және несие
берушінің алдыңда борышкердің мүлкінің өтімділігі дәрежесінің жетіспеуіне
де байланысты. Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемесінің
жалпы ақшасымен тең болуы немесе одан асуы қажет.
Борышкер төлемге қабілетсіз болып табылады, егер ол өзінің
міндеттемесін мерзімнің келген уақытынан бастап үш ай көлемінде төлемеген
жағдайда.
Банкротқа ұшырау жағдайы сот арқылы қарастырылады. Бұл жағдай егер
несие берушіге жиыны 150 айлық есептік көрсеткішінде сома жиналса, онда
несие беруші сотқа шағымдануға толық құқығы бар. Банкротқа ұшырау
мүмкіндігі бағасын қаржылық талдау көмегімен шығаруға болады. Тек талдау
кәсіпорынның банкротқа ұшырауын болжаудың негізгі құралы болып табылады
және өз уақытында ойлануға мүмкіндік береді, әрі кәсіпорынның дағдарыстан
шығу шараларын қарастырады.
Кәсіпорындардың жалпы банкротқа ұшырауы, әлеуметтік жайларға
келеңсіз жағдай туызады. Сондықтан көптеген елдердің экономикалық
нарығында кәсіпорынды толық құлаудан сақтайтын және ескертетің белгілі
механизм жұмысы қалыптасқан.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1.Кәсіпкерлік іс-әрекеттерді талдаудың маңыздылыѓы неді?
2.Талдаудың кµмегімен не істеуге болады?
3. Талдаудың түрлерін сипаттаныздар?
4. Қаржылық коэффициенттер нені білдіреді?
5. Маркетингтік ақпараттықжүйелердің қандай қызметтерін білесіздер?
6. Кәсіпорынның сыртқы микроорталарының факторларын айтыңыздар?
7. Кәсіпкерліктің микроэкономикалық факторларын айты-
њыздар?
8. Кәсіпорпынның бәсекелестік қабілеттілігі талдау концеп-
циясының маңыздылыѓы неді?
9. Талодаудың бәсекелестік қабілетін талдауѓа не кіреді?
10. Экономикалық талдаудың негізгі бағыттарын айтыңыз-
дар?
11. Бухгалтерлік баланстың берулерінде не көрсетіледі?
12. Экономикалық түсініктемелерге сипаттама беріњіздер: активтер,
пассивтер, капитал, тауарлық запастар, міндеттемелер, қарыздар және т.б.
13. Кәсіпорынның µтімділігі дегеніміз не және ол қалай есептеледі?
14. Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті нені білдіреді?
15. Несие төлеу қабілеттілігі коэффициенті дегеніміз не?
16. Төлем қабілеттілігі коэффициенті нені білдіреді?
17. Кәсіпорынның рентабельдігіне сипаттама беріњіз?
18. Тауарды жабу коэффициенті қалай есептеледі?
19. Пайдасыз айналым және сенімділік запасы деген не?
20. Кәсіпорынның шыѓынѓы ұшырауы деген не?
21. Шыѓынѓа ұшырау жағдайының пайда болуының негізгі себептері?
22. Банкроттықтан қорғау және алдын-алу механизмін сипаттаңыз?
23. Банкроттықтың белгілерін айқындау үшін қандай қаржылық көрсеткіштер
қажет.
24. Э.Альтман моделінің мәні неде?
25. Банкроттықтың ықтималдық дәрежесіне сипаттама беріњіз?
ТАҚЫРЫП 14. КӘСІПКЕРДІҢ ЭТИКАСЫ ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК ҚАТЫНАСЫ.
1. Кәсіпкердің этикасы.
2. Кәсіпкердің ұтқырлығы мен экономикалық тұрғыдан ойлауы.
3. Іскерлік қатынас элементтері.
4. Іскерлік жиылыстар мен келіссөздер өткізу.
5. Іскерлік әңгіме мен келіссөздер жүргізу.
6. Американдық және жапондық кәсіпкерлігінің психология ерекшіліктері.
Этика – бұл адамдардың мінез-қ±лқынДағы µнегеліктің нормаларының жүйесі,
бір-біріне деген қарым – қатынастаѓы және жалпы қоѓамѓа деген міндеттері.
Негізінен этика корпаративтік, Кәсіпкерлік және т.б. бөлінеді. Соның
ішінде Кәсіпкерлік этика – бұл іскерлік этика, ашықтыққа, адалдыққа, сөз
беріктілігіне, заңды сыйлауѓа, бизнес жүргізу ыңғайлыѓына негізделген.
Фирманың, мінез-қ±лқынДағы этикалық нормалардың, ғсіресе мемлекетпен
сатып алушының, жеткізушімен, жұмысшы-
мен қарым-қатынасқа т‰суі, араласуын корпаративтік этика зерттейді.
Кәсіпқой этика адамдардың бір-бірімен, қарым қатынас және жүріп тұру
мінез-қ±лқының, сонымен қатар кәсіпқой іскерліктің арнайы келесілген
өзіндік түрінен туындайды.
Кәсіптік этика- этикалық қаѓидаларды және адамдардың мінез-қ±лқын,
жұмысіскерлігінде, белгілі бір түрде анықтайды.
Сондықтан этика әр түрге бөлінеді. Соның ішінде, м±ѓалімдік, дәрігрлік,
әскерлік, басқармалық түрлері бар.
Жетістікке жетудің негізгі шарттары болып еңбек с‰йгіштік, кәсіпқой
шеберлік, талант болып табылады.
Мұндай санауы, сапалы жақтарды белсенді іске асыру үшін µнегелі
ыңғайлылық қажет және µнегелік құрылымның жоғары деңгейі де орын алады.
Кәсіпқой этикада ең маңызды мәселе адамдарѓа обьективтік және
мейірімділік қатынас , олардың кәсіпқой шеберліктеріне сыйлаушылық,
қызметін сыйлаушылық болып табылады.
Кәсіби тәртіптіліктің нақты айѓаѓы болып сөзбен жұмыстың бөлігі
есептеледі.
Әрбір кәсіпкер өзінің бой тұлғасын сақтай білу керек яғни жүріс-тұрысы,
оѓан жетістіктің жартысын ѓана әкелмейді, ж±мы-сына деген толық
қанаѓаттандырушылықты білдіреді.
Қазақстанда қалыптасқан Кәсіпкерлік жағдайы кµқпшілікке ѓана деген
ұғымда қалыптасты.
Ал, қазіргі уақытта құрылымында және экономикалық қаты-
нас жүйесінде жұмысістейтін адамдар қажет.
Егер Кәсіпкерлік туралы кәсіпқой іскерлік ретінде сөз қозѓа-
сақ, онда бұл іскерлікке тµмендегідей анықталѓан сапа түрлері ұсынылады:
• сапалы идея;
• өзіне сенімділік;
• қажетті команданы таңдай білу бейімділігі;
• байланысқа бейімділік сапасы.
Тµмендегідей нашар қасиетке ие адам жетістікке жете алмайды:
• романтикалық ойлауѓа икемсіз;
• өзіне -өзі сенімсіз;
• кісілерге к‰дікпен қарайтын және достыққа, сыйластыққа икемсіз;
• біреудің айтқанын кµтере алмайтын;
• ой жұмысына қиналғысы келмейтін (талдауѓа);
Тµмендегідей қасиеті бар кісілерге Кәсіпкерлікпен айналысуѓа болмайды:
• жалқау (жан-төнімен);
• өзін-өзі жек көретін;
• өзін сыйламайтын;
• басқа адамды жақтырмайтын және араласуды, жақын-
дасуды білмейтін;
• оқыѓысы келмейтін және өз білімін толықтырудан бас тартатын;
• жанын қинаѓысы келмейтін;
• өнер табысқа ниеті жоқ;
• ойлар мен жоспарлар қ±рѓысы келмейтін қасиеті барлар.
Мұндай адамдарѓа кәсіпкеолікпен айналысуѓа болмайды, себебі өзінің жеке
көшіне с‰йенуге дәрменсіз, тек біреудің кµмегіне иек артуѓа үйренген
адамдар.
Кәсіпкерлік – бұл ең алдымен өз бетімен жұмысістей алушы-
лық, жауапкершілік , сонымен қатар аздаѓан материалдық әрі қаражаттық
ресурстарѓа иек артпаушылық (с‰йенбеушілік).
Кәсіпкердің бейнесі – бұл ең алдымен тартымды болуы қажет, сонымен қатар
мінез-қ±лқында сыпайлық , ыңғайлылық және қоршаѓан ортада өзін-өзі ±стай
білушілік, әрі қарапайым тұрмысқа қалыптаса білушілігі қажет.
Ғсіресе, әңгімелесу мғдениетін, сезім шегін сақтау, мейірімді-
лікті ±мытпауы керек. Нақты айтқанда өзінің ішкі сезімдерін толық басқара
білуі қажет.
Сонымен кәсіпкерге ең қажеттілік өзінің жеке бет-бейнесін, тұлғасын
сақтай білуі қажет. ¤йткені кәсіпкердің сыртқы тұлғасы оѓан жетістіктің
жартысын ѓана емес, іскерліктен күнделікті қанаѓаттанарлық жағдайды
туѓызады.
Бизнесте басты қарым-қатынасқа т‰сетін кісілер бір жаѓынан бизнесмендер,
кәсіпкерлер, комерсанттар болса, екінші жаѓынан тұтынушылар.
Шаруашылықтың нарықтық жүйеге көшуімен бірге бізде, Кәсіпкерлік бизнес
мғндері жалпы ақпараттық құралдар сияқты күнделікті өмірде қолданысқа енді.
Көптеген бизнесмендер арасында нарық базар түрінде яғни тек тауарларды
сату, сатып алу ыңғайына қабылданады, ±ѓылады. Нақты айтқанда бұл
өндірушілер мен тұтынушылар, бизнесмендер мен келушілер, кәсіпкерлердің өз
аралаѓынДағы – философиялық, логикалық этикалық және психологиялық негізі
бар к‰рделі жүйелік қатынас.
¤ркениетті нарықта көптеген жазылмаѓан заңдар мен тәсілдер және
моральдық нормалар жұмысістейді. Осылардың қатарына µнегелілік қажеттілік
соның ішінде бизнесменнің кәсіпкердің, комерсанттың мғдениеттілігі,
тәртіптілігі, адалдыѓы, адамды сыйлаушылыѓы ерекшеленеді.
Осылардың барлыѓы – кәсіпкердің іскерлігінің өз үлесін қосады, септігін
тигізеді.
¤кінішке орай Отандық комерсанттар өздерінің мғдениетті жақтарымен
өздерін д±рыс көрсете алмай жүр. Осындай жетіспеу-
шілік, ғсіресе біздің РеспубликамызДағы Кәсіпкерлікте байқа-
лады, соның ішінде қоѓамДағы мғдениеті мен моралі жаѓынан ақсайтындыѓы
шындық.. ¤йткені Мұндай жағдай біздің елімізде енді-енді қалыптаса бастады.
Ал осындай жағдайѓа байланысты процесс ±заққа созылатыны да шындық.
Ол үшін белгілі бір дғстүрді қалыптастыру қажет. Сол дғстүр-
де кғдімгі Кәсіпкерлікке тән экономикалық құқықтық және рухани жағдай
жасалу қажет.
Адалдық-бұл маңызды қажеттілік, ғсіресе іскер азаматтар үшін.
Кез келген қатарДағы кәсіпкер бизнесмен бәсекелестік күресте іскерлік
қарым-қатынас сапасы алаяқтармен адамшылардың жарасына айналып кетуі мүмкін
екендігін түсінеді.
М±ның басты себепкері- алааяқтық, алдаушылық.
Адалдық-бұл сенімді қатынастың негізі болып табылады және µркениетті
елдердегі кәсіпкерлер арасына жоғары бағаланады.
Егер адам өзінің теріс қылықтарымен көзге т‰ссе, көп қаража-
тын жоѓалтуы және банкротқа т‰суі мүмкін. Әрі бизнестен шеттеліп қалады.
Кәсіпкерлік этика –б‰кіл адамзаттық ерекшелікке негізделеді. Бұл
кәсіпкердің тек өзінің коммерциялық жұмыстаѓы еркіндігін сезініп қана
қоймай, өзінің қарсыласының да еркіндігін сыйлауы қажет, демек оның
істерінде де зиян келтірмеуі керек.
Таѓы бір қаѓидалардың бірі болып шыдамдылық саналады, бұл әріптестерінің
немесе өзіне баѓынушылардың кемшіліктерін және ғлсіздікті жеңе білуге
негізделеді.
Іскер қатынас әрқашанда әр тұрғыда ауысып отырады. Соның ішінде ±рыс-
керіс, бір байламѓа келе алмауы, осындай жағдайлар шындылықты тәсіл
қойлықты қажет етеді.
Тәсілқойлық ізгілікті, тектілікті, алдын-алушылықты ұсын-са, ал сыпайлық
арқылы әдептілікті , әңгіме барысынДағы бай-қампаздықты, өз әріптесінің
мінез ерекшелігін түсіне білушілікті ±ѓынамыз, білеміз.
Кәсіпкерлік жетістіктегі µркениетті ұғым алдымен мораль-
дық, этикалық жаѓынан содан кейін қаражаттық сғттер мен тығыз байланысады.
Б‰гінгі Кәсіпкерлік орта екі жеке сектордан тұрады:
Оның біреуі – қандай жолмен болсын кіріс кіргізу мақсатында ақша табуѓа
құрылған, баѓдарлама бойынша іскерлікті жүргізе-
тіндер.
Бұл топқа кіретін кәсіпкерлер көп ақша табуды ойлаѓанмен кез келген
мүмкіндік жағдайларѓа бара бермейді, керісінше нақты ойларын жүзеге асыру
бағытында жұмысістейді.
Бұл кәсіпкерлерде нақты баѓдарламалардан басқа, кәсіпкер-
лік жолында бірінші өндіруші болу. Мұндай адалдық с‰юші кәсіпкерлер
іскерлігінің µркениетті түрлерінде кездеседі.
Кәсіпкердің негізгі белгілері: белсенділік, алѓа қойѓан мақсат-
қа жету үшін кез келген жағдайѓа икемделу, білімге ұмтылу-
шылық, мақсат қоя білу икемділігі және жетістікке жетуге өзгелерді сендіре
білу.
2. Кәсіпкердің ұтқырлығы мен экономикалық тұрғыдан ойлауы.
Іскерлік – іскер адамның ең негізгі белгісінің бірі болып саналады.
С.И. Ожеговтың орыс тілі сөздігінде «іскерлік» сөзі қажет уақытта
белгілі бір нәрсені шеше білу болып талқыланады, яғни тғжірибелі тапқыш,
тапқыр дегенді білдіреді.
Жұмыстаѓы жетістік және табыссыздық іскерліктің нақты-
лыѓы мен дамуына тғуелді.
Мамандар іскерлік жµнінде сөз еткенде, оның шаруашылық өміріндегі көп
қырлылыѓына тоқталады және тµмендегідей негізгі белгілерін анықтайды:
• шаруашылықтаѓы субьектілердің мінез –қ±лқынДағы өз бетінше әрекет етуі
және стандартқа сғйкес келмеуі;
• мақсатқа жету жолынДағы жаңа табыстар мен жаңалық-
тарѓа қол жеткізу және бұл жеке өзінің бастамасы бойынша болады;
• тғжірибелік және іскерлік;
• тапқырлық және батылдық;
• шаруашылықтаѓы бәсекелестік пен сенімсіздік қауіпінің болмауы;
• жоғары көрсеткіштерге жетуге бағыт ±стау және ресурстарды тиімді
пайдалану;
• Кәсіпкерліктің іскерлік бастамасынсыз, жаңалыққа ұмтыл-
маушылықсыз, жиналѓан мәселелерді шешуде іскерлік дәрменсіз болады.
Шыѓармашылық процесті сараптауѓа, зерттеуге даѓды және әдіскерлік қажет.
Техника шыѓармашылық шешім мәселесінде нақты ерекше даѓдыларды қажет
етеді (тғжірибені).
Бірінші саты – туындаѓан мғскелені терең зерттеу, себебі мәселе шешімін
табу үшін белгілі бір негізді ±стану қажет.
Сол себептен алдыѓа мақсат қана қоймай – міндеттемені пара-
сатты және сезімді көзқараста анықтау қажет.
Мәселені терең зерттеу ‰ш түрлі ерекшелікке ие болады. Олар тµмендегідей
мүмкіндік береді:
• тапсырманың көлемін нақты түрде бағалау;
• мақсатты айқындау және оның жетілу жолдарын ашу;
• әдісін және қызметкерлер үшін қолайлы ұғымды жоспарлау.
Екінші саты- идеялар тудыру (ойларды).
Б±ѓан шыѓармашылық жұмыстың барлық түрлері қатысады.
Идея – бұл белгісіздікке секіріс және оның қашан туатындыѓы белгісіз.
Идея тудырудың әртүрлі әдістері бар, соның ішінде ең тиімдісі-ойлықпен
жаулап алу (ми ж±мсау арқылы).
Б±дан басқа бірнеше жай ережелері бар, оларѓа осы әдістің тиімділігін
арттыруда бірлесе жұмысістеу жатады.
Егер сіз белгілі бір көрсеткішке жетуге тырыссањыз, онда оймен жаулап
алудың тәсілін қатаң сақтаңыз.
Ол қысқаша айтқанда:
• мәселенің қысқа мазмұныын таңдау;
• мәселенің қысқа мазмұныы бос қаѓазѓа жазылып алынады (тақтайѓа немесе
экранѓа);
• алДағы жұмысқашан аяқталатындыѓы анықталып, уақыты белгіленеді;
• оймен жаулап алу уақытында кез келген ой ұсынысы жазы-
лып алынады, бірақ бағаланбайды;
• жұмыстан соњ барлық ой қисынды тәртіпте өткізіледі, әрқайсысы
талқыланады.
Оймен жаулап алу немесе шабуылдау ойлардың туындауын тездетеді және осы
әдіске тән еркіндік нақты және ерекше идея-
ларды бағалауѓа мүмкіндік береді.
‡шінші саты- қолданѓан идеяларды екшеу, елеуден өткізу.
Идея қорлары қалай пайда болды, оларды бірден ой елегінен өткізу қажет.
Себебі олардың ішінде тиімсіздігі, тғжірибеге сғйкессіздігі, ойсыздыѓы,
моральѓа сай келмейтіндері болады.
Әрбір ойларѓа тµмендегідей ‰ш негізден сараптама туады:
1. жұмысістеуіне мүмкіндік тудыра білу
2. басқа мүмкіндіктерге қараѓанда ерекшелігі
Тµртінші саты – жаңа кіріспені жоспарлау (бастаманы).
Мұндай жағдайда ой тек тғжірибе ж‰зінде қолданылуы қажет.
Бесінші саты- сараптама және байланыстың кері көші .
Жаңартпа процесін кіргізу ешқашан нақты дғлме-дғл к‰йде болмайды, себебі
жаңа факторлар күнделікті туындайды және ақпаратқа әсер етеді. Осыѓан
байланысты сараптама қатынасын реттеу ұсынѓан мақсат пен жоспарларДағы
жетістіктерге үнемі пайдаланылып отыруды қажет етеді.
Кәсіпкердің жеке басының ең маңызды сапасы болып, оның ұйымдастыра
білушілік қабілеті саналады.
¦йымдастыра білушілік ғлуеті жетекшінің жеке ерекше сапасы болып, өзіне
және басқа кісілерге деген қарым-қатынасы-
нан көрінеді.
Басшылықтың қалыптасқан түрін тµмендегідей белгілер арқылы көрсетуге
болады:
• өзінің алатын орнына сараптама жасай білу;
• басқа адамдарѓа (қарауында) жұмысміндеттерін анықтап бөліп бере білу;
• жауапкершілік пен µкілеттікті міндеттей білу;
• тиімді жұмысы үшін сыйақы бере білу;
• қиын кісілермен тіл табыса білу;
Кәсіпкер бір кісі арқылы барлық ұйымды шашау шыѓармай ±стап тұруѓа
қабілетті болуы қажет.
Тғжірибе ж‰зінде артықшылық және бейімделе білушілік орынды қолдана
білушілік деп аталады. Нақты айтқанда артық-
шылық немесе басымшылық ең мықты басқару құралдарының бірі болып саналады.
Осындай қасиетті пайдалана отырып, кәсіпкер жұмысшылар ортасында
ерекшелінеді және олардың тарапынан сенімді с‰йеу-
шілікке ие болады.
Екінші қасиет- бейімделе білу, кез келген оқиѓада немесе өзгерістерді
қалыптаса білуді дамытады.
Әрі өзіне деген сенімділігін арттыра т‰седі.
Бұл ерекшеліктер сонымен қатар өзін сыйлай білу сезімін бекітеді,
жұмыстың біліктілігін арттырады.
Кәсіпкер әрқашан өзінің мақсаттары туралы және жалпы ұйым іскерлігіне,
салым т‰сіру мүмкіндігін ойластыру қажет, әрі алдын ала көре білуі керек.
Кәсіпкердің баѓыныштыларына әсер етудің 2 әдісі бар.
1. Келеңсіздікті ныѓайту – бұл баѓынышты тұлғаның іскер-
лігінің ғлсіз жаѓын қарастырудан тұрады.
Бұл әдіс ертеден қолданылып келеді және адамдардың мінез-қ±лқын
өзгертеді. Сонымен қатар жұмысістеу қабілетіне, қайрат жігерінің
тµмендеуіне ғкеп соѓады.
2. Қарама қарсы тәсіл- бұл адамдардың жұмысістеу бары-
сында тек жақсы жақтарынан көре білуді іздестіру. психологтар бұл әдісті
«жаѓымды жаѓынан ныѓайту»- деп атайды.
Мұндай жағдайда жетекші жұмыстаѓы адамды тек жақсы жаѓынан көре біліп,
оны мадақтау және марапаттауѓа көш салады.
Экономикалық ойлау қабілеті осы күнге дейін әкімшілік жүйесінің өзіндік
қырларына ерекше әсер етеді. Мысалы: оның директивті, бастамашылықсыздықты,
теңестірушілікті өндірістің сапасыз мінездемесімен тоѓыстырып қарайды.
Қорыта айтқанда экономикалық ойлау ғлі күнге дейін жоѓа-
рыда айтылѓан қасиеттер бойынша асқауда.
Нарыққа көшу жолында экономикалық ойлаудың жаңа түрін қалыптастырып
шыѓару қажеттілігі туындайды. Бұл процесс µте ±зақ және көп еңбек сіњіруді
қажет етеді.
Реформа жолында меншіктің көп түрінің туындауы, тауар ақша қатынасының
қалыптасуы, бастамашылыққа тғуелді кіріс-
тің қалыптасуы, іскерлік-экономикалық ойлау түрін біртіндеп өзгертеді.
Жаңа экономикалық ойлау туралы қажеттіліктің туындауы, негізгі 2 белгі
бар, олар: ғылыми тұрғыдан және жаңа ойлаудың бейнеленуі, соның ішінде
қоѓамдық өндіріс даму жолдарының өзгері кезеңіндегі.
Ғылыми тұрғыда- бұл экономикалық ойлауда және обьективті экономикалық
заңдар бойынша шаруашылық шешімдеріндегі толық және дғйекті есептің
қажеттілігінен тұрады.
1. Қазіргі экономикалық ойлау бағасының белгісі - өндіріс дамуының
сапалы жаңа жағдайы, қазіргі шынайы есептен µнді-
рістің қарқындау процесіндегі бейресми қабылдау мәні, сапалы ойлау соның
ішінде санаусыз санаттармен емес, дамудың әлеумет-
тік мақсатының нақты көрсеткішіне баѓдар ±стау.
Кәсіпкерлерге жаңа психологиялық жағдай тудыруды өндіру қажет. Соның
ішінде, стандарттан тыс тәсілдерді іздеу, бастама-
шылықты өзіне алу білу бейімділігін арттыру. Осымен бірге еңбек ғулетінде
қолданылатын қажетті тұрғылардың бірі болып – саны-мен емес бейімділігімен
деген атау пайдаланылады. Мұндай ойлар арқылы көптеген белгілі ұғымдар
туындайды. Мысалы, қорғай білу ұғымы б‰гінде есептей білу, үнемдеу дегенді
білдіреді.
Адамның белсенді іскерлі өмірі барысындща өзін-өзі жеке тұлға ретінде
тани білуі маңызды орын алады.
Сондықтан, қазіргі экономикалық ойлау өзіне тән ерекшелі-
гімен іскер, мақсат ±стай білушілік, шыѓармашылық қабілеті бар адамдарѓа
ерекше әсерін тигізері сөзсіз.
Керісінше кертартпалыққа енжар, селсоқ жұмысшылардың таѓдырына, соның
ішінде, өмірден ешнәрсені қажет етпейтін адамдарѓа да әсері болуы ықтимал.
3. Іскерлік қатынас элементтері.
Адамның жұмысістейтін ұжымында, өзін-өзі ±стай білу қасиеті, соның
ішінде µнегелі жақтары оның жекеленуіне яғни өзін-өзі көпшілікке таныта
білуіне тигізер себебі мол.
Т±тас жұмыскер ұжымда жұмысшы өзінің сапалы жақтарын таныта алады
(жаѓымды) немесе кері тұрғыда алааяқтармен арақ қ±мар ортаѓа т‰ссе, онда
сол аѓымѓа ілесуі де ықтимал. Осыларды басшылыққа ала отырып осындай
санаттаѓы адамдарѓа өзіндік мінез-қ±лық қаѓидалар мен нормаларын
қалыптастыра білуі қажет.
Адамның жеке тұлғасының б±зылуына, қ±лдырауына басты себепкер
жұмыссыздық.
Жұмысжәне жұмысты с‰юшілік түсінушілікке және көптеген этикалық
қасиеттердің қалыптасуына әкеледі.
Мәселен, жұмысс‰юші адам, басқа кісінің жұмыскерлік қабі-
летін ±натады, бағалайды және жалқаулықты, арақ қ±марлықты жек көреді.
Еңбек әрбір іскер адамѓа шыѓармашылық пен іскерлік қажет-
тілігін қалыптастырады, егер адам өзінің жаман жақтарымен көзге т‰спесе,
әрі қиындықтан қорықпаса, еңбектенсе, ізденсе, онда белгілі бір
жетістіктерге ие болды деген сөз.
Тәрбиелік процесінде таѓы бір маңызды тұлғалық сапа қалып-
тасады. Ол ар-±жданның қалыптасуы. Ар-±ждан адамды µнегі-
сіздіктен және басқа да µрескелдікке барудан сақтандырады.
Сонымен қатар ар-±ждан тµмендегідей µнегелік катего-
риялармен тығыз байланысты.
1. Абыройлылық – бұл жеке тұлғаның өз ісіне мғн беруден туындайды.
Бұл барлық адамдардың µнегелік қатынаста бірдей деген қаѓидаѓа
байланысты. Сонымен бірге құқықтың бірдейлігі құрмет-
теуді тудырады.
Абыройлықтың негізгі білімі болып адамның өз-өзіне қаты-
насы және қоѓамның оѓан деген көзқарасы (қатынасы).
Қадір қасиет – бұл адамның беделінен туындайды және жеке тұлғаның
моральдық қызметіндегі өзін-өзі танытуынан тұрады. Нақты айтқанда қадір-
қасиет беделді ±стай білуді және әлеуметтік топта өзін -өзі жақсы
жақтарынан көрсете білуді қажет етеді. Мәселен, серілік, қадір-қасиет,
зиялы адамның абыройы, бизнес-
меннің абыройы т.б.
¤негелік санаты қатарына ар-±ждан, абырой, қадір-қасиетпен парыз санаты
кіреді. Бұл жеке тұлғаның қоѓам алдынДағы немесе жеке топ алдынДағы
µнегелік міндеті болып табылады. Б±дан басқа парыздың тµмендегідей міндеті
бар: отбасылық, қызметтік, кәсіпқойлық, партиялық, патриоттық.
Бұл аталѓан санаттардың барлыѓы µнегелік мінезде іскер қатынастарда
үлкен орын алады. Осы жағдайлардан басқа жеке жұмысіскерлігінде және бос
уақытта қатынас екі түрге бөлінеді: іскер және зиялы қатынастар.
Іскер, ресми қызметтік қатынастар ақпараттық алмасулармен шектеліп
қоймайды, сонымен бірге зиялы қатынас түрінде де µтеді. Дегенмен өзімен
бірге басқармалық шешімдер қалыптастырады, келісімдер бекітеді яғни
әкімшілік және заңдылық жауапкершілік түрінде болады.
Зиялы қатынас – бұл кµбінесе бос уақытпен байланысты және мғдени µнегелі
тұрғыда жоспарлау жауапкершілігіне ие болады.
Қатынас тура тұрғыда, әңгіменің µтпелі түрінде, соның ішінде екі немесе
одан да көп кісілердің қатысуымен болады. Дғлірек айтқанда тікелей
қатынаста, хат алмасуда техникалық құрал-
дарды пайдалануда (телефон, телеграф, телевизор, телевидение).
Іскерлік қатынастың мазмұныына және мінезіне ерекше әсер ететін адамның
парасаттылыѓы, жете білушілігі, өздеріне белгілі зат жµнінде әңгімесі,
мәселені талқылау, қиын жағдайдан шыѓа білу бейімділігі, қатынас аѓымына
кіре білушілігіде жатады.
Іскерлік қатынаста ең маңызды орын алатын, өндіріс проце-
сінде қатысушылардың , жұмыстың техникалық және техни-
калық және технологиялық жаѓымен (адамдардың) хабардар болу.
Қатынаста адамдардың жаѓымды және жаѓымсыз жаѓын еске-
ру қажет. Себебі біреулер қоршаѓан ортада жақсы жаѓын ѓана бай-қайды,
екіншісі жаман жаѓын байқайды, демек, қатынас өзінің субьектісінің тілімен
де (айтқанымен) тығыз байланысты.
Өзінің ойын анық жеткізе білушілік, сауатты сөйлей білу , нақты айту,
шындықты тудыруѓа зор әсер етеді.
Қатынастың сезімталдық жаѓын көшейтеді, оны неѓ±рлым анық, нақты
көрсетуге ‰ндейді және орынды ғзіл, қалжыњдай білушілік, ойын образды түрде
жеткізе білушілікте ерекше орын алады.
Сонымен қатынас процесінде әріптестер бір-біріне әртүрлі әдістер қолдану
арқылы сөз табысып бір шешімге келе алады.
Осындай қатынасты тудыруѓа қажетті ұғымдар: сендіре білу; әсер ету;
мәжбүр ету;
• әсер ету – сендіре білуден өзгешелігі ол оқиѓаны, жағдайды сараптауды,
қисындацуды, дғлелдеуді қажет етпейді. Тек адамның сезіміне негізделеді,
соның ішінде белгілі бір субьектінің жоғары беделінің әсерімен қалыптасады.
Нақты айтқанда субьекті қатынасының әсерлілігінің, парасаттылыѓының
жігерлігінің жекек басымдылыѓы.
• мәжбүр ету – бұл бастапқы тәсілдермен салыстырѓанда адамдарѓа көштеу
әдісі арқылы қолданылады. Мәжбүр етудің негізінде әрбір жеке тұлғаның
жазалаудан қорқуы немесе жауапкершіліктен қорқуы қалыптасқан.
Қатынас мінезі сонымен бірге оѓан қатысушылардың темпера-
менті мен де тығыз байланысты.
Темперамент – сезімдер аѓымында пайда болады, адамдардың кµњіл-к‰йінде,
іс-қимылында қалыптасады. Темпераменттің тµрт түрі бар; сангвиник,
флегматик, холерик, меланхолик.
Сангвиник – белсенді, өмірге риза, бастамашыл, жаңалықты тез қабылДағыш,
әңгімелешіл, адамдармен тез тіл табысады.
Флегматик- салмақты, баяу. Ол өзгерістерге ауыр түрде бейімделеді, жаңа
істерге кіріскенде ±зақ ойланады және аяѓына дейін бітіреді. Кµњл-к‰йі
біркелкі , салмақты.
Холерик – белсенді, іскер, жұмысқа бейімділігімен ерекше-
ленеді, кез келген қиындықты жеңіп шыѓады. Сонымен қатар мінез-қ±лқы тез
өзгеоуге бейім, тез ашуланады, сөйлем қатына-
сында тура өз ойын бµгетсіз айтып салады.
Меланхолик – кµњілшек, әсерленгіш, жаѓымсыз сенімдерге кµнгіш, өзін-өзі
жоѓалтып алуѓа бейім, қауіпті жағдайда ‰рейлен-гіш.
Темпераменттің аталѓан түрі ешқашан осы к‰йінде пайда болмайды. Сол
себептен темперамент және психологиялық мінездемелер реттеуге және
бақылауѓа бейімделгіш ерекшелігіне ие.
Аталѓан факторлардың пайда болуы өзін-өзі бақылауѓа адамның ішкі
мғдениетінің қалыптасуына да әсер тигізеді.
4. Іскерлік жиылыстар мен келіссөздер өткізу.
Қызметтік қатынас екі адамның бір-бірімен сөйлесуінен, нақты айтқанда
өзара сөйлесуінен, өндірісте туындаѓан мәселе-
лерді топпен талқылаудан әртүрлі формалар туѓызады: өндірістік,
экономикалық, ғылыми-техникалық, саяси және басқа мәселе-
лерден туындайды.
¦йымдасқан формаДағы, іске қатысты оқиѓаларды қарау, көпшілікке кеңес
және жиналыс түрінде таралѓан. Ғылыми кеңестікте, кеңеске және жиналысқа
тµмендегідей іскерлік қатынас түрлері қосылады: конференция , семинар,
симпозиум, саясатқа байланысты – митинг, партия және қоѓамдық ұйым-
дардың сьезі.
Кеңесті белгілеудің негізі – бұл басқармалық шешімдердің таралуы мен
таѓайындалуына кµмек.
Аздаѓан шыѓын келтіретініне қарамастан (уақытты жоѓалту, қызметшілердің
орындау міндетіне бµгет келтіру), олардың (кеңес-
тер, отырыстар) өзіндік мәні бар. Әрі іскерлік қатынас түрінде µтеді.
Біріншіден, ұйымдасқан түрдегі кеңесті пайдалану, бірнеше бас одан да
жақсы деген қаѓидаѓа с‰йенеді;
Екіншіден, мәселені жан-жақтан талқылау, мамандардың назарын, іскрліктің
әртүрлі қырларына аудартады;
‡шіншіден, басқарушылық және басқарылуДағылар, әртүрлі қызметтің
µкілдері арасынДағы пікір таластан туындаѓан шешім, неѓ±рлым іскерлік шешім
болып табылады. Бұл сын басқаруда және іскерлік қатынастаѓы ең қажетті
элемент, бірақ ол тиімді түрде пайдалануды керек етеді. Ғсіресе Мұндай
жағдай көпшілік алдында айтылатын сындарѓа қатысты болады.
Ескеретін жағдай баѓыныштыларды басқа адамдардың қаты-
суымен сынѓа алу бµгде адам алдында ешқашан жақсылыққа апармайды.
Мұндай әдісті тек қорқытуѓа, ызаландыруѓа адамды ренжітуге қолданбаса
жұмысты жақсарту үшін оның қажеті шамалы.
өндірістік еңбекте – қорқыту, ызаландыру, кемсіту, µкпелету үлкен
қателікке қ\±рындыруы мүмкін.
Ғсіресе орынсыз айтылѓан сын, әртүрлі ±сақ т‰йекті жариялау ерекше
зияндылық тигізеді.
Сонымен сынѓа ең бастысы, адам емес, нашар істелінген жұмыссыналады
деген қаѓида қажет.
Іскерлік мақсатта сөз сөйлеуге маңызды қажеттілік – нақты-
лық және сындарлық.
Сондықтан сөз сөйлегенде айтылѓан ойларѓа ұсыныстар жаса-лу керек,
шешімдер қабылдануы керек, міндетті түрде қорытын-
дылануы қажет. Сонымен қатар қаралѓан с±рақ қисынды аяқта-
луы керек. Демек, айтылѓан сөз мазмұныѓа сғйкес қысқа әрі н±сқа болуы
қажет. Мұндай сөз сөйлеулер әдетте кµњіл аударѓандарѓа алғыс айтумен
аяқталады.
Іскерлік кеңес, жиналыс, конференциялар ғылыми семи-
нарлар әрқашан әртүрлі мәселелердің тµњірегінде туындаѓан дауларды
талқыламайынша аяқтамайды.
Мұндай форумдарда мғдениет сақтау жаѓы аса көп кездесе қоймайды ғсіресе
пікір таласта – қарсылыстың айтқанын тыңдай алмаушылық, соның ішінде
позициясын түсіне білмеушілік. Қорыта айтқанда пікір таластаѓы Мұндай
көрініс келеңсіз жағдайѓа әкеліп тығырыққа тірейді.
Кез келген пікір таластың басты мақсаты- шындықты іздеу. Дау – дамайда,
±рыс- керісте, шындықты іздеу немесе пікір талас шешімінен кейін д±рыс
негіз қабылдау тек тµмендегідей µнеге-
ліктің негзгі этикалық нормаларының сақталу барысында қана іске асады:
• кез келген пікір таласта бµгде біреудің айтқан ойына, ұсыны-
сына құрметтеген сезіммен қарау қажет, тіпті бір қараѓаннан келеңсіз болып
табылады;
• басқа біреудің айтқан ойын ±ѓуѓа тырысу, сол себептен сабырѓа жендіру,
ықылас қою, аяѓына дейін тындап шыѓуды негіз ету;
• бір с±раныс негізінен ±стану қажеттілігі;
• пікір таласты ±рыс-керіске айналдырмау;
• кез келген µте қызу түрдегі пікір талас ‰стінде аталѓан ойлар
пікірінде балаѓат сөздер кіріспеуі қажет;
• пікір таластың басты қаруы болып, тек фактілер соның ішін-
де ерікті түрде түсіндірушілер болып табылады;
• өзінің қателігін көре білу.
4. Іскерлік әңгіме және келіссөздер жүргізу.
Іскерлік әңгімелесуде соның ішінде: саяси, Кәсіпкерлік және коммерциялық
іскерлік барысында, іскерлік, әңгіме мен келіс-
сөздер маңызды орын алады.
Іскерлік әңгіме – бұл ақпараттық алмасу немесе ұсыну және анықталѓан
мәселелер, с±рақтар тµњірегінде анықталѓан. Ғњгі-
мелесу келіссөз процесіндегі элементтердің бірі болуы мүмкін немесе
келіссөздер тудыруѓа жол ашады.
Келіссөздер – бұл бәсекелестік мақсаттаѓы және келісімдер, мәмілелер
беккітуге, бәсекелестік тудыруѓа бағытталѓан. Әртүрлі жағдайлардың
туындауына байланысты олар көптеген жалпы түрдегі технологиялық және
этикалық қажеттіліктер мен норма-
ларѓа ие болады.
Әңгімелесу мен келіссөздердің тиімді түрде µтуі үшін оларѓа арнайы
дайындық қажет. Демек алдыѓа қойѓан сатыѓа – затты мәселені нақты анықтау
ѓана емес оны жан жақтан білу де қажет.
Келіссөз затын және жан жақты түрде білу келіссөз процесінде үлкен
артықшылыққа, жеңіске әкеледі.
Іскерлік әңгіме және келіссөзге дайындық, оның жоспармен баѓдарламасын
жасау ең негізі болып саналады.
Егер к‰рделі келіссөз жоспарланатын болса, онда оның бірнеше кезеңдері
анықталуы қажет.
Бірінші кезеңінде әріптестердің бір-бірімен танысуы, ойларын ортаѓа
салып, ұсыныстармен алмасуы, қолайлы жаѓын анықтау жоспарланады.
Екінші негізгі кезеңге келіссөз нақты ақпаратталынѓан материалдармен
дғлелдерді пайдалана отырып жүргізіледі:
Әңгіменің басы – ақпарат алмасу-дғлелдеумен қарсы дғлелдеу - әріптестің
ескертуін бейтараптандыру – шешім қабылдау және келіссөздің соњы.
Тғжірибелі бизнесмендер және саясаткерлер дайындық кезінде, тек қана қысқа
мерзімдегі қажеттілік пен қабылдауды қарап қоймайды, әріптестердің өзара
іскерлік жµнін-
дегі алмасу мүмкіндігінің жалѓастығын және болаШағын қарасты-
рады. Сонымен қатар әрбір мәселені және ол мәселелер ортасын-
Дағы байланысты бір мақсатқа біріктіре сараптама жасай келе келіссөз
өткізуге дайын болады.
Келіссөздер – бұл пайда және т‰сім келтіру жолында жарыста-
ѓы күрес. Оның негізгі нәтижесі көп жағдайда, бейімделуден, тғжірибеден
және жұмысжасай білушіліктен туындайды. Бұлар , яғни келіссөздер келісім
жасаѓандардың біреуіне кµбірек, ал екіншісіне азырақ т‰сім әкелуі ғбден
мүмкін. Сол себепті келіс-
сөздің екі жаққа бірдей пайдалы болуы үшін қолдан келгенше мүмкіндіктер
жасалуы қажет.
Этикалық нормалардың ең маңыздысы бұл кез келген іскер байланыста, соның
ішінде ұйым аумаѓынДағы келіссөздер мен әңгімелердегі нақпа – нақ дғлдік.
«Нақтылық – корольдер сыпайлыѓы» делінген мақалада. Демек, іскерлік
мақсаттаѓы әңгіме ең қажетті нәрсе ол - әңгімеле-
сушіні қызықтыру, демек оның саѓан, сенің оѓанқажет екендігін түсіндіре
білу. Осындай себептермен, әңгімені басты мәселеден бастаѓан д±рыс. Ол
мәселе екі әріптес үшін де қажетті болуы тиіс.
Этикалық талап етудің негізі бұл - әңгімелесушіні тыңдай білу шеберлігі,
±ѓуѓа тырысу.
Келіссөзге қатысушылар тек қана әңгімелесушіні тыңдап қоймай, сол
мезгілде кезекті қойылатын с±рақтарды ойласа, уақытында дғлелдемелер айта
білсе, тыңдаѓанын қорыта білсе, онда келіссөз барысында зор табысқа жетуі
ғбден мүмкін.
Іскер қатынастың этикасы іскерлік әңгіме және келіссөздер барысында
ашықтығы және адалдықты талап етеді.
Кейбір әріптес Мұндай талаптардан қашқалақтап, іскерлік әңгіме барысында
әртүрлі қитұрқы немесе қулық толы тәсілдерге барса, онда оларды тойтарып
тастауѓа әрқашан дайын болу қажет.
Іскерлік қатынас этикасының қатаң талабы - әріптестің ескертуімен айтқан
ойына құрмет сезіммен қарау. Сол себептен айтылѓан ескертулердің бәрін
жоққа шыѓаруѓа болмайды.
Әңгімелесушінің оњдыѓын тани білу онымен байланысты ныѓайтады, келісімге
келе білу өзара пайдалы келісім шартты бекіту мүмкіндігін тудырады.
Барлық ескерту, соның ішінде қолайсыз да шыдамды түрде қабылдануы қажет.
Оларѓа берілген жаувп шектелген түрде қысқа әрі н±сқа болуы қажет.
Әңгімелесушінің сөзіне берлмеу керек және сезімге бой алдырмау қажет.
Сезімге артық түрде бой алдыру келіссөзбен әңгіме барысын-
Дағы жолда үлкен бµгет.
Қайырымдылық, достық сезімі әрқашанда әріптестерді жетістікке жетелейді.
Келіссөзбен әңгіме барысынДағы жақсы кµмекші – орынды ғзіл-қалжыњ.
Келіссөздердің қорытындылары бойынша келісімдер, келісім-
шарттар, мәмілелер немесе қаулы қабылданады.
Келіссөздің өзіндік белгісі ретінде әріптестер арасында сый – сыяпат,
ескерткіш, естеліктер ұсынылады. Осындай түрмен келіс-
сөз процесінде тек қана технологиялық жаѓына аударылмау қа-
жет, психологиялық, этика, эстетика, эстетикалық іскерлік қаты-
настың жақтары да маңызды орын алады.
19.3.4 Іске байланысты хат алмасу мғдениеті
Іскерлік қатынастың түрі ретінде хат алмасу іскелік меншік-
тік және арнайы жеке юолып бөлінеді.
Іске байланысты хат корреспонденция болып табылады және бір ұйымѓа,
мекемеге, фирмаѓа арнайы бағытталады.
Сонымен қатар Мұндай хат алмасу ұжымның атына немесе адамѓа арналуы
мүмкін, соның ішінде жеке тұлғадан да болуы мүм-
кін.
Мұндай корреспонденция – коммерциялық, дипломатиялық және т.б. т‰оге
жатқызылады, ал жеке арнайы хатқа іс жµніндегі хабарлама жатады және ол бір
жеке тұлғадан екінші жеке тұлғаѓа арналѓан түрде болады.
Іс жµніндегі хат әрқашан арнайы жіберілген тұлғаны қызық-
тыруы үшін, сондықтан Мұндай хаттың негізі сендірілген дғлел-
дерден арнайы мәліметтен соның ішінде бірлесе қызмет жасаудың пайдалы
екенін немесе іскерлік қарым-қатынастың б±зылуының пайдасыз екендігін
қабылдаушыѓа яғни жіберілген арнайы адамѓа көрсете білу керек.
Іскелік хаттың мазмұныын баяндау нақты және шектеулі болуы қажет.
Мазмұныында қарапайым сөйлемдерді келтіру, жеке екінші орында тұрѓан заттар
жµнінде баяндауды сонымен қатар артық сөзге барушылықты енгізбеу қажет.
Дғлелдеу тек ең қажетті дғлелдемелер арқылы жазылады немесе сан, сандар
арқылы көрсетіледі.
Сандар, тізбелер, тізімдер және т.б. тек қосымшаларѓа енгізі-
леді. Мұндай іскерлік жµніндегі хаттың мазмұныы жеке бөліктерге бөлінеді.
Әрбір бөлік аяқталѓан ой мазмұныын сақтап , жаңа жолдан басталып
жазылады. Екі, ‰ш сөйлемнен тұратын бөлік орынды болып саналады.
¤тініштің мғне, ұсынысы бірлесе қызмет етудің шарты және т.б. арнайы
түрде берілуі керек және қисынды түрде жалѓастыруы қажет.
Кәсіпқой терминдерді пайдаланудан бұрын хат жіберілетін арнайы адам
Мұндай сөздерді ұғыма немесе оѓан ±ѓынықты ма осыны шешіп алѓан жµн немесе
қысқартып жазу жағдайы түсініс-
тікке, ±ѓынымѓа әкеле ме, ғлде жоқ па?
Осындай сғтте уақытты өткізіп алуы мүмкін, ал уақыт – ақша.
Іскерлік жµніндегі хат әдетте нақты бағыттылықты сақтайды және бір
с±раққа ѓана арналады.
Соның ішінде оның мазмұныы шешімді т±тастай қабылдауѓа ғкеп соқтырады
(мәмілені бекіту, іскерлік, ұсыныс мәні,ақпарат алмасу т.б.).
Хаттың мазмұныыны қойылатын µнегелілі талап – туралық және шындық.
Жауапты кешіктіру, ойластырмай жіберген қателік, кешірім µтінушілікті
қажет етеді және µтінуі тиіс.
Қызметтік мақсаттаѓы хат алмасу бұл хаттың көптеген түрле-
рінде қолданылады, соның ішінде әртүрлі мақсатта, әртүрлі мінезде.
Атап айтқанда хат – еске т‰сіру, мақ±лдау хат, келісім хат, айналым хат,
реттеуші хат, р±қсат беру хат шыѓарып салу хаты.
Коммерциялық хат алмасу мінездегі хаттарѓа: сұраным хат, сұранымѓа жауап
хат, ұсыныс хат, жарнама хат, кепілдеме хат.
Іскерлік жµніндегі хат кғдімгі бастамадан, негізгі мғтіннен және
аяқтамадан тұрады (соњы).
Атау (тақырып)-хат жіберілетің фирманың атынан тұрады және пошталық
телефон адресі, телефакция, телефондардың нµмері, хат жіберілген күн-бәрі
осының ішіне кіреді.
Іскелік корреспонденсияѓа айдың атауы толық сөзбен жазылады.
Еуропаѓа жіберілген хаттарды мезгіл тµмендегідей тәртіппен көрсетіледі:
күні, айы, жылы, ал АҚШ-та ай, күн, жылы көрсе-
тіледі.
Хаттың мазмұныы хат алмасу арқылы шешуге тура келетің мәселелермен
міндеттен тұрады.
Мұндай жағдай шет қалмауы керек, әдетте мазмұны һµтініш келісім немесе
келіспеушілікті білдіретің бір немесе аз санды сөйлемдерден тұрады.
Іскерлікті білдіретің хаттардың соњында хат алмасуды µтіну немесе
хабарласуды µтіну,амандық тілеу, бірлесе істеуге үміт білдіру,
табсырыстарды қабылдау жµнінде және т.б. баяндалады.
Б±ѓан қосымша кешірім µтіну немесе алғыс айтуда болу мүмкін.
Хаттың аяѓы тұлғаның аты- жµнін, лауазымын көрсету формуласы мен, қол
қою мен кейбір жағдайларда мµр соѓылумен бекітіледі.
Қызмет етикетіне сғйкес хатқа жауапты өзара тең немесе жоғары адамдар
береді.
Егер бастамашылық хатта м‰дір қол қойса (призидент, тµраѓа) онда, оѓан
жауапты сол сияқты жетекші немесе оның орын басары қайтарады.
19.3.5 Телефон арқылы (байланыстың)
қатынастың мғдениетті
Қазіргі уақыттаѓы іскерлік қатынас негізінен телефонның кµмегімен
с‰йенеді. Мұндай жағдайда әріпестердің арасынДағы қашықтық қысқарады және
кµһптеген с±рақтардың шешімі тездетіледі.
Телефондық қатынастың алѓашқы талаптары-қысқа, теле-фон арқылы әңгіменің
шектеулі түрде болуы.
Нақтылық және анықтық тек ойлауда ѓана емес оны қолда-нуда да қажет.
Әңгімелесу ±зақ кідіріссіз µту қажет және артық сөзсіз сезімге берілмеуді
талап етеді.
Қазіргі іскерлік етикетті телефон қоњырауына жауап беруде, мекеме немесе
өзінің білімі туралы ақпарат беуді хабарласқан жерге айтуды талап етеді.
Телефондық қолдана білу өнерінің ең бастысы –уақытты максималді түрде
үнемдеу.
¤мірде біз “алло” деген сөзді жиі естейміз. Бірақ ол трубканы кµтерген
адамның қандай ұйымнан екенін және кім екендігі жµніндегі ақпаратты
бермейді, сол себептен бұл-тек уақытты алу және толық ойланбауды білдіреді.
Сондықтан шақыруларѓа барудан бас тартуы қажет немесе “алло”-тыңдан
тұрмын деген сөздерді институт, бухалтере, экономист деген ақпараттармен
алмастыру қажет.
Мұндай шақырымдарды алмастыру уақытты алмастырады және келесі әңгімеде
іскерлік сарын береді.
Хронометражі көрсеткенде, телефонмен әңгімелесу уақытын-
да желі ақпатат алмасу мен уақыттың екі ден ‰ш бөлігін алады, ал, ‰ш бөлігі
сөз арасынДағы кеңістіке (пауза) кетеді. Мұндай ара-
лықта телефон арқылы сөйлесудің көпшілігін ‰ш минутта бітіруге болады.
Басты ‰сыныс-телефон трубкасы не үшін кµтерілетінін білу қажет. Сол
себептен телефонДағы әңгіменің қ±рлымы оњтайлықты қатаң талап етеді,
тµмендегідей міњдетті тµрт элементті ұсынады:
Өзара таныстыру (20+5 секунд). өзін таныстыру жоғарыда айтылѓандай
болса, онда сіз лимитке ие болассыз.
1.әңгімелесушіні жұмысбарысымен таңысыруѓа кіріспе (40+5 секунд).
Нақтылықтан және мақсатты бағыттаудан тұратын білім 80 пайызѓа есептелініп,
телефолн арқылы ғњімеде қолданылса, онда келіс сөздегі уақыт үнемінін
жеңісіне ие болассыз.
Мұндай жағдайда ақпараттың техникалық ерекшелігі де ескеріледі және
тµмендегідей ереже сақталуы қажет: қарапайым дауыс деңгейінде сөйлеу,
нақты, аса тез сөйлемеу, фамиляны, күнді анық айту, сөйлеу барысынДағы
кемшілікті телефонның қиындататының ескру, телефон трубкасына микрофонына
тура айту қажет.
Егер әріптес сізді нашар естісе онда сіз әрбір сөзді қайталау арқылы
уақытты жоѓалтасыз.
3.Жағдайды талқылау (100+5 секунд) бұл басты ±зақ кезең болып табылады
(телефонДағы әңгіменің).
Шектеу тµмендегідей кµмектерге шегіне отырып, жеңіске жетеді: бастапқы
және одан кейіњгі с±рақтардың тізбесін жақсы-лап ойластыру, қысқа жауап
берушілікті , жауап беруді талап ететің с±рауларды қоя білу.
4.Қортыңды жүргізу (20+5 секуд) жоспарланѓан 20+25 секунд ішінде әңгіме
барысын шешу үшін өзін –өзі бақылауѓа қатаң жағдай қажет немесе қатаң түрде
өзін-өзі бақылау қажет.
Осындай өнерге жету үшін магнитофон баспасына өзініздің қарапайым
телефон арқылы әңгімеңізді жазып алуыњыз қажет, солд үшін 30-40 пайыз
уақытты артық бос сөзге жіберетіңізге кµіњіз жетеді.
Телефон арқылы әңгімелесу қысқа және ақпаратты түрде болса, онда белгілі
бір мақсатқа жету жолынДағы негізгі көш болып табылады.
6. Американдық және жапондық кәсіпкерлігінің психология ерекшіліктері.
АҚШ-та Кәсіпкерліктің дамуының бастапқы кезендері, ерекше қаталдыѓымен
кез-келген мүмкіндікпен мақсатқа жету тұрғы-
сында ерекшеленеді.
¤ткен 100 жылдықтың соњында АҚШ-та және басқа ірі елдердің корпорацялары
кәсіпорындарды басқаруды мғдениеттің түрлеріне кµшті.
Кәсіп орында ерекше көз қарас немесе ерекше назар аудару адамдар
қатынастарына бағытталады.
Жетекшілер күнделікті түрде, әрбір адамның жеке тұлға екендігіне басты
назар аударады.
АҚШ-таѓы Кәсіпкерліктің жоѓарѓы түрдегі тартымды-
лыѓымен байланысты, іскер ақша жасай алатың “адамды ” құрметтеу, сыйлаумен
де тығыз қарым қатынаста.
Америка тұрғының арманы ақша табу немесе тғуелсіздікпен өзінің жеке
жағдайын т‰зеуге тырысу.
Кәсіпкерлік іскерлік шартында жоғары бағаланатындар-бірлесіп істей
білушілік, адамды бағалаушылық, өзінің творчест-
волық бейімділігін ж‰зегіе асыруѓа тырысу.
Ең маңызды роль жоғары µнегелі қаѓидаттармен аталады.
Дамыѓан елдер үшін іскерлік қатынасты алдауѓа жауапкесіз-дікке,
ауырлыққа бағыттайды.
АҚЩШ-таѓы кәсіпкерлер тµмендегідей іскерлік сапасымен ерекшеленеді: тура
мерзімдерді және міњдеттемені сақтау, әріптестер сенімін ақтау, өнімнің
конкуреттік қабілетің жақсы білу, жоғары түрдегі кәсіпқойлықты бағалау.
Жапония мен бәсекелестік немесе Азия елдерімен бәсекелес-
тік, Американдықтар үшін болашаққа қадам басудың негізі болып табылады.
Жапонияда “экономикалық керемет” д‰ние ж‰зілік соѓысқан соњ пайда
болды.Б±ѓан себепкер Жапонияда µткен өндірісті басқару жүйесіндегі қайта
қ±ру, ±лттық дғстүрлерді өндіріс мғде-
ниетті мен ‰штастыру маңызды орын алды.
Жапонияда шетел тғжірибесі кеңінен қолданылады және бірнеше кезекте АҚШ
тғжірибесі алынады. Бірақ Жапондық жүйе негізінде ±лттық дғстүр жатыр. Бұл
Жапондық мінез-қ±лқына, іс-әрекетіне еклеулі әсер тигізеді.
Жапондық жүйенің Американдық жүйеден басты айырмашы-
лыѓы негізгі қаѓида да жатыр: ¤мірлік жолдамалықтан және коллективті түрде
шешім қабылдаудан тұрады.
Мұндай жағдай Американдық модельдерге жоқ.
Жапон фирмаларынДағы жұмысшылар үнемі біліктіліктерін аттырады және олар
бизнес мектептеріндегі белсенді оқушылар. өндірісті білу жоғары бағаланады,
сол себептен фирмаларда әрбір жетекші өзі жұмысістемеген өндіріс
бөліктерінде кем дегенде бір ж±мадан еңбектенуі керек.
Жапонияда басты назар бос уақытта эстетикалық талѓамның дамуына
ж±мсалады, соның ішінде өнермен айналсу, гуманитар-
лық ғылымды оқу, Жапондықтар сапалы және өндірісті жұмысқа бейімделіп
отыруды ұсынады.
Кәсіпкерліктің шетел тғжірибесі бойынша µнегілі және мғдениет жаѓынын
өсу түрін Қазақстандық кәсіпкерлерге үлгі ретінде алу д±рыс болар еді.
Студенттердің өзін-өзі тексеру с±рақтары:
1.Кәсіпкерлік этиканың мәні және маңыздылыѓы неде?
2.Кәсіпкерлік этиканың қандай қасиеттерін білесіздер?
3.Кәсіпкерге қандай адамгершілік талаптар қойылады?
4. Кәсіпкердің негізгі ерекшеліктері қандай?
5. Кәсіпкердің қабылдай алу қасиеттерін тізіп көрсет?
6. Мәселелерді шешудің шыѓармашылық стадияларын сипатаңыздар?
7. Кәсіпкердің экономикалық тұрғыдан ойлау қабілеті неден тұрады?
8. Адамның жеке қасиеті. Іскерлік қарым қатынасқа қалай әсер етеді?
9. Темперамент тұрпатың сипатаңыз?
10. Іскерлік сөйлесу мен әңгімелесудің мәні неден тұрады?
11. Жүріп тұру тәртібінің этикалық нормасын сипаттама беріп және тізіп
көрсетіңіз?
12. Іскерлік сөйлесу мен әңгімелесудің мәні неден тұрады?
13. Іскерлік корреспонденцияѓа қандай талаптар қойылады?
14. Қызметтік хат алмасудың ерекшіліктері неде?
15. Телефонмен байланысу мғдениетінің элементтері мен талаптары қандай?
16. Кәсіпкерліктің американдық психологиясының қандай артықшылықтарын
білесіздер?
17. Кәсіпкерліктің жапондық психологиясының қандай артықшылықтарын
білесіздер?
Арайлым