тәрбие - тұлғаның - өзара - әрекет - танымдық - мектеп - оқушының
«Физика», «Математика», «Информатика» мамандығына арналған
«Педагогикасы» пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ-2013
Мазмұны
1
Глоссарий...................................................................
.......................................
2
Дәрістер....................................................................
.........................................
3 Тәжірбиелік
сабақтар....................................................................
................
4 Курстық жұмыстар мен дипломдық
жоба...............................................
5 Студенттердің өздік
жұмысы......................................................................
..
1 ГЛОССАРИЙ
АБСТРАКТЫЛЫ ЖӘНЕ НАҚТЫЛЫ (абстрактное и конкретное)-философиялық
ұғымдар. Педогогикалық ғылымында кеңіне пайдаланылады. Нақтылы ұғымы заттың
дамыған бір тұтастығын, мазмұнды жақтары мен байланыстарын, сонымен қатар
барлық қажеттерінің бірлігін анық бейнелейтін ауқымды білімдерді
белгілейді.
Абстракталы ұғымы нақтылының даму сәтін, бағытын, кезеңін белгілейді.
Ол нақтылының дамымаған, қанат жаймаған, біржақты елестетілуі. Ойлауда
нақтылы сұрыптаудың барысы, нәтижесі ретінде көрінеді. Шындығында ол
–танымның басы,осының салдарынан, нақты пайымдау мен елестетудің негізі
болып табылады. Ал абстрактылыққа келетін болсақ, ол- танымның ойдағы
нақтылыға қарай қозғалу сәті. Осы қозғалыс барысында обьектінің жеке
қасиеттері мен жақтарын белгілейтін бір жақты білім нақтыланады.Яғни
обьектінің анықтамалары, қасиеттерімен жақтары жөніндегі білім
абстрактылыны сұрыптау жолымен байытылады, айқындала түседі.Бұл сұрыптау
обьектінің түрлі жақтарының шынайы байланысын олардың біртұтастығы
негізінде көрсететін ғылыми абстрактылауларды бір жүйеге келтіру тәсілі
болып табылады. Бұл-абстракталыдан нақтылыға өрлеу әдісі.
Адамның өзіндігі (индивидуальность)-адам тұлғасының қайталанбас
ерекшелігі, оның бүкіл адамзаттық құндылықтарды өндіру және жетілдіру
қабілеті дамуының жоғарғы саласы. Тіршілік иесі ретінде адам басқа
адамдармен қарым-қатынас барысында жалпы адамзаттық мәдениет мұраларын
жасау турлерін, тәсілдерін және құралдарын игере отырып қана өмір сүреді.
Адамға өзіндік тұрғыдан қарау(индивидуальный подход)-оқыту және
тәрбиелеу барысында оқушыларды өздеріне тән ерекшеліктерін есепке алу.
Мысалы олардың білім деңгейін,саяси дайындығын,мұраттарын, өмір тәжірибесін
т.с.с. есепке алу.
Оқытудың жаппай, топтық жеке түрлерін ұштастырып отыруды қалайтын
дидактикалық талапқа сәйкес әрбір нақты жағдайдан оқудың жекелік сипатқа
ие болудың тиімді деңгейін табу керек. Оқушыға өзіндігі тұрғысынан қарау
сабақта және оқуды ұйымдастырудың басқа да түрлерінде жүзеге асады. Бұл
мұғалімнің оқушылардың оқу іс-әрекетін, қоғамдық және еңбектік
белсенділіктерін, оқуға қатынастарын,жұмыс қабілеттерін тағы.с.с байқау,
талдау, әдістерімен зерттеу нәтижелеріне сүйенеді.
Оқушыға өзіндігі тұрғысынан қарау оған берілетін оқу тапсырмаларының көлемі
мен күрделігін жіктеуден , ол тапсырмаларды орындауда оған берілетін өз
бетіндік әрекеттің деңгейлігінен, бірде мадақтау, бірді талапты күшейту
және басқа да оқу себептерінің сипатынан көрінеді.
Адам тұласының бағыттылығы(направленность личности) белгілі қоғамға
оның мұрат-мақсаттарына орынды немесе теріс қатынастары тұрғысынан
қарағандағы жеке адамның ең елеулі,шешуші сипаттамаларының бірі.
Жинақталған түрінде адам тұлғасының бағыттылығы-өз халқының, бүкіл
адамзаттың асыл мұратына ұмтылуы, оған жету жолындағы күресі
Мектеп жағдайындағы оқушы тұлғасының бағыттылығы аға ұрпақ
тәжірибеіндегі жинақталған білім,білік , дағдылармен қаруланып қоғамның
адал азаматы болуға ұмтылуы, еңбек ету болып табылады.
Азаматтық(гражданственность)-адам тұлғасының жетекші сапаларының
бірі. Іс-әрекет, қарым қатынас және қарым-қатынас тәрбие жүйесімен
қалыптасады. Азаматтықтың мәні адамдық міндеттерін және борыштарын санаулы,
белсенді атқару құқын орынды пайдалану, қоғам белгілеген ережелерді дәл
орындау болып табылады.
Қоғам азаматына лайықты азаматтық сананың құлықтық пен құлықтық
ережелерін игеру, сезімдері мен тәртібін дамыту барысында қалыптасады. Ол
–мектеп, жанұя, еңбек ұжымдары т.б. Әлеуметтік тәрбие институттары
жұмысының нәтижесі. Азаматтық адам тұлғасының патриоттық
интернационалистік, еңбекке қоғамдық тұрғыдан қарау қасиеті болып табылады.
Ақыл(ум)-ойлаудың таным қабілеті дамуының жоғары басқышы, жаңа
білімінің шығармалығы, адамның жүріс-тұрғысында және бүкіл өмірлік іс-
әрекетде орындылықтың болуы. «ақыл» атауы ойлау қабілетінің синониміне
ретінде жиі қолданылады.Ақылдың болуы, ақылды болу қарқынды және нәтижесі
ақыл-ой іс-әрекетіне қабілеттің болуы деген сөз.Бұл қабілеттің басты
негіздерінің бірі өзара тығыз байланысты білімдерді меңгеру болып
танылады.Ақылдылық-әрбір және бөлінген біртұтастығы көре білу.Ақыл оқу
барысында шешімі табылуға тиісті мәселе көтере отырып іс-әрекетке қатынасу
күйін туғызу, оқу материалының мазмұнын әңгіме арқылы ашу барысында дамиды.
Ақыл-ой тұжырымы (умозаключение)-бір немесе бірнеше пікірлерден жаңа,
туынды пікірді алудың логикалық тәсілін көрсететін ойлаудың түрі.Ақыл-ой
түйіні алғы шарттан (бастапқы пікірден), қорытындыдан (алғы шарттан
тұжырымға көшуден) тұруды.Білімдердің ғылымда және тәжірибеде дамуы,
құбылыстардың мәні болып танылуы, олардың заңдылықты ара байланыстарының
айқындалуы ақыл-ой тұжырымы нақты құбылыстарға баға беру, теориялық және
тәжірибелік мәнді ерекшеліктерді дәлелдеу барысындағы ой-пікірлердің
негізін құрайды.Қорытынды ережелердің ұстау алғышарттың ақиқатылығымен
бірлескен ой-пікірдің логикалық дұрыстығын, ақыл-ой тұжырымы дәлелділігін
және сендірімділігін қамтамасыз етеді.
Қорытынды танымдық бағытына қарай ақыл-ой тұжырымын дукция, индукция
және ұқсастық деп үш түрге бөледі:Дидуктивтікке қорытындының жалпы білімнен
жекеге қарай жүруінен ақыл-ой тұжырымының шығаруылуын яғни соллогизмді
айтады.Индуктивтікке қорытынды жекеден жалпыға қарай жүруінен ақыл-ой
тұжырымын шығарылуын, яғни оқиғаларымен құбылыстарды талдау негізінде
қорытынды сенімдік тәжірибе немесе теориялық жинақтау негізінде құрылуын
айтады. Ұқсастық дегеніміз- ақыл-ой тұжырымының екі дербес құбылыстардың
салыстырылуы арқылы ортақ және басқа белгілерінің дөнінде қорытынды шығару,
яғни жекеден қарай журу. Ұқсастық ғылым мен техникада модельдеу әдісінің
негізі болып табылады. Мұның көмегімен ұйлес етін тарихи оқиғалалар, бір
–біріне жақын әлеуметтік барыстар қатарластырып қаралатын мұғалім. Оқыту
барысында ұқсастықты пайдалана отырып күрделі және түсінуге қиын барыстар
мен құбылыстар жөнінде білім алуды жеңілдетеді.
Ақыл-ой тәрбиесі (умствинное воспитание)-тәрбиенің басқа салаларымен
үздіксіз байланысты ойлаудың шығармалық қабілеттерін мақсатқа сай
дамыту.Ойдың жұмысы адам өмірінің шарттары мен жағдайларында болатын
обьективтік қарама-қайшылықтарды шешуге әрдайым БАҒЫТТАЛЫП ОТЫРАДЫ.Оқушының
оқу материалын игеру оның ойының өз бетімен қарқынды әрекеті болуын, ең
алдымен осы материал қамтитын келелі мәселелерді шешудің тәсілдері мен
құралдары іздеуін қажет етеді.Нақты мазмұндағы іс-әрекет бағытталған
заттағы қарама-қайшылықты табу және көру, оларды тәжірибеде шешудің
құралдарын және мақсатын табу мен анықтау ақыл-ойдың ең басты
қабілеті.Бірақ бұл қабілет өзінен өзі пайда болмайды. Мұғалім оқушылардың
іс-әрекеті бағытталған заттарды өз бетімен саналы түрде ұғынуды қажетсінуін
дамыту, ақыл-ой әркекеттерінің тұлғалық сылтауларын және дағдыларын
қалыптастыруы керек. Келесі мәселені мағыналы ұғыну, қарама-қайшылықтарды
шешу адамды, сөз жоқ, басқа адамдардың мүдделерімен, олардың көз-қарастары,
құлықтары және талғамдық мұраттарымен байланыстырады. Сондықтан да ақыл-ой
тәрбиесі тәрбиенің басқа салаларымен біртұтас жүреді.
Алдын-ала сезіну(интуиция) –адамның дәлелдеудің көмегінсіз тікелей
ақыл-ойға салып ақиқаттыққа жету қабілеті. Шындықты алдын-ала сезінуден
бұрын игерілген тәжірибенің және алдыңғы болған ақыл-ой жұмысының нәтижесі
болуы мүмкін. Бұл тәжірибенің шешілетін міндетпен байланысты.Белгілі
кезеңге жеке адаммен ұғынылмайды.Шындықты алдынала сезіну жинақталған
тәжірибе оның өзекті ізденіс іс-әрекетімен байла нысқан ғана пайда болады.
Шындықты алдын-ала сезіну арқылы табылған жауап лоикалық дәлелдемемен
бекітілуі қажет.
Атеизім-дінге сенуді болдырмауға тырысатын ғылыми көзқарастар жүйесі.
Ғылыми атеизім философиялық пәндер қатарына жатады, діни көріністерінің
негіздері мен себептерін зерттейді.
Атеистік тәрбие (атеическое воспитание)-оқушыларды дүниеге ғылымыи
материалистік көзқарастарды, атеистік сенімдерді бекітуге мақсатты және
жүйелі әсер ету. Мектеп тәрбиесінда атеистік сенімдерді бекітуге тәрбие
берудің көптеген түрлерімен әдістері қалыптасқан. Олардың ішінде балалар
мен жас өспірімдерді жанұяда және мектепте тәрбиелеу, ғылыми атеистік үгіт,
көпшілікке хабар тарататын құралдарды пайдалану, жаңа салт-дәстүрлерді,әдет-
ғүрыптарды өндіру, дінге сенушілер мен сеніміне зәбір көрсетпей, үлкен
әдептілікпен жүргізілуі керек.
Атлас-жалпы бағдарламалармен біріктірілген географиялық, саяси
экономикалық, тарихи және басқа да оқу қатарларының жиынтығы. Жеке жұмыс
жасауға арналған құрал.
Ашық сабақ(открытие занятие)-мұғалімнің жұмыс тәжірибесін зерттеу және
тарату түрі. Ашық сабақты өз ісінің шеберлік деңгейіне көтерілген
мұғалімдер,тәрбиешілер өткізеді. Оған жас мамандар, пәндік бірлестік
мүшелері және басқа да іске қатысты бір адамдар шақырылады. Ашық сабақ ұжым
болып талқыланумен аяқталады. Мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-
әрекетімен жарамды және жарамсыз жақтары айқандалады.
Әдіс(метод)-білім беру тәрбилеу және дамыту барысында белгіленген
мақсатқа жетуді қамтамассыз етуге, ғылыми зерттеуді жүзеге асыруға
көмектесетін тәсіл, алға қойылған міндеттерді шешу үшін ұйымдастырылған
адамдардың, ұжымдардың іс-әрекетінің бір жолы.
Біз диалектикалық материялистік дүние тану әдісін башылықа аламыз ол
табиғат қоғам ойлау дамуының жалпы заңдарын қамтиды.Бұл жағдайда
материалистік диалектикалық басқа ғылымдардың философиалық негізгі негізгі
тұрғысынан көрінеді
Әдіскер (методист) жеке пәндерді оқыту саласының тәсілі жақсы және
білікті қолдана алатын, соның негізінде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу
міндеттерін орынды пайдалану. Кез келгекн мұғалім әдіскер болуға тырысады.
Ол үшін жан жақты әдіскер болу керек
Әдістемелік кеңес (методическиисовет) мұғалімдердің іс әрекетін
басқарудың қоғамдық орталығы. әдістемелік кеңес бірлестігі оқу пәндері,
тәрбие жұмыс, бастауыш оқыту мәселелері төңірегінде құрылады. Әдістемелік
кеңес міндеттерін оқу тәрбие барысын орынды жүзеге асыру жолдарын жетілдіру
және тиімділігін арттыру мәселелерін қарау кіреді.Семинар,
курстар,теорялық, ғылыми тәжірбелік және әдістемелік конференциалар
откізіледі. Жеке жүмыстарға байланысты әдістемелік нұсқаулар, тәжірбені
зерттеу, жинақтау, тарату жасайды. Мұғалімдер мамандыққа даярлық денгейін
көтерумен айланысады.
Әдістемелік құрал (методические пособие) белгілі бір пәнді оқытуды
ұйымдастыруды мұғалімге көмек көрсететін нұсқаулар және ақыл кеңестер
жиынтығы.Мұны тәжірбелі ғалымдар,мұғалімдер құрайды.
Әлеуметтік экология (социяльная экология) қоғам мен адамды қоршаған
табиғи ортаны өзара қатынасын заңдылықтарын зерттейтін білімнің саласы.
Экология атауының дәл мағынасы (өмір сүру орны жөніндегі ілім дегенді
білдіреді. Жас ұрпаққа өмір сүру орны жөніндегі ілімнен білім тәрбие беру
ең басты мәселе себебі қоршаған орта материалды және рухани құндылықтардың
қайнар көзі болып табылады.
Әлеуметтік құбылыс(социальное явление)-қоғамдық өмірдің ішкі мәнін
ашатын нақты сыртқы көрінісі ретіндегі деректер, оқиғалар ,барыстар
жиынтығы. Әлеуметтік шындықтың теориясын,оның зерттейтін заңдарымен
заңдылықтарын ұғынып алу танысу субьектінің құбылыстар мәніне енуі болып
табылады. Бұл өзара тығыз байланысты құбылыстар мәніне енуі болып табылады,
нақты оқиғаларды , деректерді, барыстарды талдау арқылы жүзеге асып,
нәтижесінде адам қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтары жөнінде қорытындағы
келеді және оларды тәжірбелік іс-әрекетіне басшылыққа алу мүмкіндігіне ие
болады.
Әңғімелесу(собеседование)-мектепте оқыту барысын ұйымдастырудың
құрамды бөлігі,белгілі бір тақырыпты игеру мақсатына жетудің жолы.
Әңгімелесу мақсаты оқушылардың әдебиеттерімен өз беттерімен жұмысында
қиындық тудыратын келелі мәселелерді терең зеттеу үшін мұғалім басшылығымен
ұжым болып талқылау. Әңгімелесу арқылы ұжым болып талқылап оқытуды
ұйымдастырудың басқа турлерінде оқушылардың алған білімін жинақтауға,
айқындай тусуге,бекітуге көмектеседі.
Әңгімелесу барысында оқушылардың білімін тексеруге үлкен көңіл
бөлінеді, бірақ оның бұл бақылау қызметі білім беру мен оқыту қызметінен
басым туспеуі қажет. Мұғалімнің міндеті ұждымдық талқылау арқасында әрбір
оқушының оқу материалын игеуіне қол жеткізу болып табылады. Білімді
тексеру осы мақсатқа бағындырылады. Жақсы ұйымастырылған әгімелесу
тақырыптық күрделі сұрақтарды түсінуіне ғана емес оқу ісінде бақылау және
өзіндік өзі бақылаудың да құралы бола алады. Сөйлеген оқушылардың сөз
сапасынан, олардың талқылау барысындағы белсенділіктерінен кімнің өтілген
материалды қалай игергенін, қандай әдебиеттерді оқығанын біліп, осыған
байланысты әр оқушының іс-әрекетіне қандай тузетулер енгізуді анықтауға
болады.
Әсемдіктану(эстетика)-табиғатта, қоғамда, адам іс-әрекетінде, әсіресе
өнерде заттардың және құбылыстардың мәні мен дамуының заңдылықтары
жөніндегі философиялық ғылым. Ақиқатты адамның тануы құбылыстар сырына тек
ақыл арқылы ену емес. Ақиқат адамдарға түйсік арқылы беріледі, көңіл күй
сезімінен біртұтас қабылданады. Біздің танымымыз ақиқатты сезімдік ұғым
бейнелі көңіл-күй сезімі арқыла қарқынды турлендіруші барысы болып табылады
. Әлемнің барлық құбылыстары мазмұны мен түрдің белгілер қатынасының
түйінді өмір суреді. Заттың немесе құбылыстың жетілгендігі, идеялық мазмұны
мен түрінің үндестік бірлігінің сәйкестігі адамға әсемдіктің ляззатын алып
келеді.
Әсемдік тануға тәрбиелеу(эстетическое воспитание)-оқушының бойында
өнерге және шындыққа әсемдік көзқарас тұрғысында идеялық көтеріңкі көңіл-
күй сезінерлік қатынасты қалыптастыру барысы. Мақсаты оқушы тұлғасының
әсемдікті тануының,білім алуын дамыту,рухани құндылықтарға көркем
шығармашылық іс-әрекеттерге қатынастыру.
Тарбиенің бұл саласын жүзеге асыруға табиғат,еңбек,тұрмыс, қоршаған
орта қоғамдық және тұлға аралық қатынастар зор роль атқарады.
Бұл тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланысты жүзеге асады .
Әскери партриоттық тәрбие(военное патриотическое воспитание)-
адамгершілікті адам тәрбиелеудің құрамды бөлігі. Қажет болған жағдайда
қолға қару алып өз Отанан қорғауға жастар бойында адамгершілікті саясы,
психологиялық куш жігерлік, әскери мамандық салаларды қалыптастыру болып
табылады. Бұл тәрбиеды өз халқының Отанының тарихи тәрбиесі, аға ұрпақтың
жауынгерлік дәстурлері үлкен орын алады.Әскери потриоттық тәрбие саласында
жас ұрпақтың бойында сенім,халқын,Отанын сүю, патриоттық және
интернационалдық сезім, аға ұрпақтың жауынгерлік дәстүрлерін жалғастыру мен
дамыту және басқа сапалық қасиеттер қалыптсады, әскери патриотттық тәрбие
мектеп, жанұя,қоғамдағы басқа де әлеуметтік тәрбие институттары арқылы
жүзеге асады.
Жүзеге асырудың негізгі жолдары:арнайы пән оқу барысында,
әскер,спорттық,әскери техникалық ойындар, белгілеген ереже талаптарын
орындау тарихи орындарға жорықтар ,іздену және мұражай жұмыстары
Байымдау, ұғынып ойлау(суждение)-заттардың және олардың белгілерінің
арасындағы байланыстарды бекітуді және жоққа шығаруды, ақиқаттық немесе
жалғандық түрінде ие болуды бейнелейтін ойлаудың турі. Құрылымы жағынан
ұғынып ойлау немесе байымдау 3 сатыдан тұрады:
1. Субьект(әрекет иесі) –белгілі зат жөніндегі ой ;
2. Предикат(р)-заттың жаңа белгісі жөніндегі ой ;
3. Байланыстар зат пен белгілердің өзара байланысының бар, не жоқ
екендігін көрсету;
Танымдық қызметі жағынанан пайымдау немесе ұғынып ойлау жаңа хабарды
берудің логикалық құралы. Мұның грамматикалық түрі сөйлем.
Байқау(наблюдение)-іс-әрекеттің міндетінен шығатын алдын алы
белгіленген мақсатқа бағыты қабылдау. Тарихи турғыдан қарасақ байқау
еңбектің құрамдыбөлігі ретінде дамыды . Әлеуметтік шындықтың және еңбектің
іс-әрекеттің күрделенуіне байланысты байқау өзалдына салыстармалы барыс
ретінде болініп шықты. Ғылыми байқауда қойылатын талаптар ойластырудың бір
мәнділігі, обьективтілігі , яғни байқауда бақылау арқылы қайталау
мүмкіндігі немесі зерттеудің одан да қуаттырақ басқа әдістерін әсіресе
эксперименттік пайдалану байқау нәтижелерін талқылауға көбірек көңіл
бөлінуі қажет.
Байқау іштей және сырттай жүргізіледі. Байқау натижелерін мұғалім оқу
материалын мазмұнды және қол жетерлік өтіп баяндау үшін пайдаланады. Оған
қоса мұғалім оқушыларды байқауға,қоршаған шындықты және әлеуметтік
құрылыстарды жүйелі, орынды қабылдауға жетелейді, байқау қорытындысын
пайдалануға үйретеді
Барыстарға қойылатын жетекші талап(принцип)-іс-әрекеттегі
негізгі,іргелі ой,жүріс-тұрыс ережесі. Ол жетекші ұғым ретінде қаралып,
әйтеуір бір қағиданы қарастырып отырған құбылыста жинақтау және таратуды
көрсетеді
Баяндама(доклад)-нақты тақырыптың мазмұнын кеңейтіп айтып
беру,оқушылардың өз бетімен жұмысының түрі ретінде көрінетін әдіс. Мектеп
жағдайында сабақта сыныптан тыс жұмыстарда пайдаланады. Оқылатын
материалдың негізгі мазмұнына сай көкейкесті теориялық мәселелерге арналды.
Баяндаманы пайдалану оқушылардан таңдап алынған тақырыпты терең талдау
жасауды әдебиеттерді білікті пайдалануды материалды жүйеге келтірді және
жинақтауды өмір тәжірбесіне сүйенуді талап етеді
Баяндаманың натижесінде нақты жоспар жасаудың негізгі сұрақтарды
шешімі табылуға тиісті мәселе ретінде отырып мазмұнын айтып берудің
көтерілген хағидаларды сендірімді негіздеудің дұрыс дәл жинақтау және
қорытындылаудың ықпалы зор болады. Жоспар жасауға , әдебиеттерді таңдап
алуға мұғалім көмектеседі. Баяндамадағы ой желісін оған сәйкес әдебиеттер
алдын ала таныстырылған болса баяндаманың талқылау оқушылардың танымдық
мүддесін кеңейтеді және тереңдетеді, өз беттерімен көкейкесті мәселелерді
іздеп табу мен зеттеудің берік дағдыларын қалыптастырады
Бедел(авторитет)-жеке адамның,әлеуметтік институттың идеяларны
жуйесінің нақты сапаларының,сіңірген еңбегіні күшіне қарай көпшілік
мойындаған мағына,ықпал.
Тәрбие мен оқытуда бедел оқушылардың жасампаз құлшыныс жігері мен
бетіндегінің дамытады,тұлғаның іс-әрекетінің мақсаттылығының
жауыапкершілігінің және тәртіптілігінің шарты болады.
Бейімделу(адаптация)-тіршілік ету жағдайына адамның өз тұлғасын
қолайлау әрекеті.Тарбиелену және оку барысында байланыста қоғамда
белгіленген ережелерге оқушылардың өз тәртібін сәйкестендіру болып
табылады.
Бейімділік(склонность)-белгілі бір іс әрекетпен айналысуға оқушының
бағыттылығы.Оқушының таңдамалы белсенділігімен, оның өз еңбегіне дұғалық
берілгенділігімен сипатталады,толық еңбек, оқу, кез келген шығармашылық іс-
әрекетінің маңызды шарты ретінде қаралыады.Іс әрекетке сәйкес қабілеттердің
дамуына тәуелді.Бейімділік қандай іс-әрекет пен айналысуына , оның қарқыны
мен шеңберіне қарай айқандалады. Мұғалімнің,тәрбиешінің міндеті оқушыға өз
бейімділігін көріп, анықтауына көмектесу және олардың дамуына жағдай жасау
болып табылады .
Библиография-басылымдарды оқырмандардың саяси,ғылыми тәрбиелік
мақсатта тиімді пайдалануы үшін хабар беруді қамтамассыз ету жолдарын
зерттейді Библиография әдебиеттердің басылып шығу мерзіміне , аймақтық
белгісіне мемлекет, өлкелік жергілікті т.с.с. тақырыптық ауқымына қарай
болінеді
Болжам(гипотеза)-құбылыстардың өмір сүру себептерінің шындығын
қасиеттерін түсіндіру мақсатында алға қойған негізделген жорамалды
көрсететін ғылым түрі.Болжам деп кез келген ойдан туған жорамал немесе
қиялды айтуға болмайды.Обьектіге байланысты болжам жалпы және дербес болып
бөлінеді.Ғылымда іске басшылық болжамы маңызды орын алады.Зерттеудің
бастапқы кезінде алға қойылатын бақылау нәтижелерін тұңғыш жүеге келтіру,
бірақ оларды түпкілікті түсіндіру қамтамассыз етпейтін шартты долбар
болады.Болжам арқылы дамытудың 2 кезеңі бар: олар болжамды құру,
тексеру.Болжамды құру алғашқы белгіленгендерді табу және сұрыптау.Болжамды
тексеру одан туындайтын нәтижелерді және оларды нәрселердің нақты күйімен
салыстыруды жалпыдан жеке қарай жүретін ой туындалын жүзеге асыру.
Білік (умение) -әйтеуір бір ережеге және оны нақты міндеттерді шешу
барысында лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті меңгерудің
нәтижесі.Білікті әрекеттің орынды тәсілдерін таңдай білуден, тек қана
таңдай білуден емес оларды тәжірибеге қолдану.
Біліктің және дамуның ең тиімділігін қамтамамсыз жалпы шарттар:
-тұжырымдалған ережені тусіну:
-орындалатын қажет әрекет бейнесін қалыптастыру:
-жаңа міндеттерді шешу барысында әрекетті оындаудың нәтижілігі жөнінде
хабар алып отыру:
Білім(знание)адам ойында шындықты дұрыс бейнелеуі қоғамдық тәжірибеде
тексерілген таным барысының нәтижесі. Білім адамдардың қоғамдағы
материалдык және рухани іс әрекеті нәтижесі ретінде пайда болады кез келген
шындықты бейнелеу білім болмайды(жануарларға байланысты қарайтын болсақ)
адам өзін өмірдегі ісінен , оның обьективті жағдайлары мен заттарынан
бөліп қарайды. Адамдар болмысының тәсілдерінің өзі олардың әлемге
қатынастарының тәсілдерінің мақсатқа сәйкес және тек басқа адамдармен қарым-
қатынасымен жүзеге асатын нақты іс. Сондықтан да әрбір жеке адам өз
әрекеттері мен заттарына сырттай қатынасатын сияқты. Әрбір құбылысының
өзіндік қасиеттері мен сапалары бар шын әлем оған сыртқы обьективті өмір
ретінде көрінеді. Адамның обьективті әлем заттары мен құбылыстарының
обьективті мүмкіндіктері жөніндегі ойы оның білімдерінің алғашқы түрі. Тек
білімдер ғана іс мақсатын көруге береді. Бұл жерде адамның шындыққа
қатынасы аралыққа айналды. Осы қатынас яғни адамдардың шын өмір барысын
олардың болмысын саналы қабылданған болмысқа айналдырады. Сана дегеніміз
адамның әлемге қатынасының өзі осы әлемнің шын қабылеті қандай және оған
өзінің заттары мен күштері арқылы әсер еткенде не болатынын біле отырып
қатынас жасау.
Білім беру(образование)-жүйеге келтірілген білім ,білік және
дағдыларды игеру барысы және нәтижесі , оқушы өмірге және еңбекке
дайындаудың қажетті шарты , білім берудің негізгі жолы мектепте оқыту б
ілім берудің мектепке дейінгі бастауыш, ора, жоғары тағы сол сияқты
сатылары бар.
Білім беру әдістемесі(методика образование)-ғылыминегізделген оқудың
әдістері, ережелері, тәсілдері,, жүйесі осының арқасында оқушының дуниеге
көз карасын қарастырып алған білімдерін тәжірбие жүйесі осының арқасында
оқушыеның дүниеге көзқарасын қалыптастырып алған білімдерін тәжірбиеде өз
бетімен қолдану дағдыларымен қаруландыру
Білім беру әдістемесі таным теориясына суйенеді. Педагогика ,
психология, логика және т.б бірқатар ғылымдар жетістіктерін басшылыққы
алады. Білім беруде оқытуға қойылатын талаптарды шығармашылықпен қолдану
үлкен пайда келтіреді.Психология ғылымындағы оқушы зейіні , иесі ,
қабылдауы, қызығуы мәселелерін оқыту барысында есепкеалу қажет. Логика
мұғалімді ойлау заңдарын білу мен, сендіру әдістерімен, алға қойған
қағидаларды ғылыми дәлелдеу тәсілдері мен қаруландыру .
Оқыту барысының кезеңдерінде сәйкес әдістемедемұғалімнің сабаққа
дайындалу , жаңа материалдарды баяндау ,оқушылардың әдебиеттер мен өз
бетімен жүұмыс істеуі олардың оқу және тәжірбелік тапсырмаларды орындауы
қорытындылау білінін тексеружәне бюағалау тәсілдері қарастырылады.
Білімді бекіту(закрепление знание)-оқытудың барлық кезеңдерінде ж
үзеге асатын білімді игеру беріктігінің міндеттерін шешуге мумкіндік
беретін барыс.Әдетте білімдерді бекітуге арнайы уақыт бөлінеді . Оқылатын
материалды тусіндіру барсында оның негізгі мазмұнын қайталау үшін әңгіме
ұйымдастырылады . Білімді бекітудің ең тиімді тәсілі оларды тәжірбиеде
қолдану болып табылады. Білімді бекіту оқытатын жаңа материалмен
байланыстар негізінде бұрынғы білімдерді тереңдетуді, білім , білік,
дағдыларды жетілдіруді талап етеді . Білімді бекітудің үйреншікті әдістері
мен түрлері бұрын оқылған материалдар б/ша әңгіме, жинақтау сипатындағы
сабақтар, шолулар, кітаппен жұмыс, тәжрибелі тапсырмалар болып табылады
.Ұмытудың алдын алу білімдерді бекіту мақсатында оқу жұмысының барысында
тексеру және қайталау жұмыстары жүргізіледі. Бұл оқу материалы жуйеге
келтіруді ,жинақтауды, толықтыруды және білім мен біліктің беріктігін
қамтамассыз етеді. Осы жұмысты жүргізуге мұғалім болашақ оқу жұмысына
қажетті білім қырларына басназар аудара ды.Әдістемелік тұрғыдан дұрыс
ұйымдастырылған білімді бекіту жұмыстары түрлі анықтама әдебиеттерді жұмыс
орындауда , бақылау орындауда тиімді пайдалануға оқушылардың танымдық
қызығуын , өз беттерімен білім алу қабілеттерін дамытуға бейімдейді.
Білімді ұғып алу(усваение знание)-білім , білік дағдылады игеруге
бағытталған іс-әрекет. Зерттелетін құбылыстарды деректерді, барысмтарды
талдау және мсұрыптау нәтижесінде ғылыми ұғымдардың негізін қалайтын
жинақтау қалыпта сады. Білімдерді ұғып алудағы жинақтаулар сипатын
оқушылардың жеке ерекшеліктерімен және қабілеттерімен анықталады. Мұғалім
бул ерекшелктерді еске ала отырып оқушыларды талдау, сұрыптау,
жинақтаужалпылау, сияқты ақыл адамдарын үйретеді мысалы, жалпы ұғымда
шығару үшін жеткілікті деректер мен құбылыстарды талдай отырып бекітеді .
Оқыту барысында тек дайын білімдерді беру ғана емес , оқушыларға оларды өз
бетімен алу білігін үйрету, оның тиімді тәсілдері мен әрекекттеін
қалыптастыру маңызды нәрсе болып табылыады.
Білімді тексеру(проверка знании)-оқыту барысының құрамды бөлігі .
Мұның мақсаты -оқушылардың алған білімдерінің және оларға негізделген
дағдыларының толықтығын , тереңдігін жүйелігін, осы білімдерді өздерінің
танымдық және тәжірбиелік істерінде қай шамада пайдалана алатын анықтау
болып табылады . Білімді тексеру мұғалім дер кезіндегі білімдегі кеткен
кемшілікті көре білу, оны жоюға қол жету, оқушылардың өз бетімен білім алу
мүмкіндігіне жеткізеді. Осымен қатар оқушылардың оқуға қатынасын олардың
мұддесін жеке ерекшеліктерін анықтауға осыны есепке ала отырып ұжымдық және
жеке орқу жұмысының лайықты әдістерін пайдаланып оқу барысын жетілдіруге
жол ашады .
Білімді тексергенде оның ауқымы мен сапасы ,оқылған материалды түсіну
мен игеру негізгі ойлау адамдарын меңгеру дәрежесі , әрекеттерінің
бірізділігі сенімділігі, өз бетінділігі түрлі жағдайларда тәжірибеде ол
білімдерде пайдалану білігі есепке алыну қажет. Білімді тексергенде жүйелі
мағыналы , оқушылардың таным істерінің қарқынын күшейтуге көмектесу
талаптары орындалуы керек.
Білім беру және оқыту теориясы(теория образование и обучение дидактика
)-педагогика ғылымының саласы. Білім беру және оқыту теориясы жас
кезеңдерінің барлық сатыларына сәйкес оқытудың заңдылықтарын оған қойылатын
талаптарды , білім беру міндеттерін мазмұнын , оқыту мен оқу түрлерін
әдістерін оқу барыснда ынталандыру мен бақылауды анықтайды. Білім беру және
оқыту теориясының методологиялық негізі таным теориясы, оқушы тұлғасын жан-
жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілім болып табылады. .Бұл теория
білім беру және оқытуда арнайы ұйымдастырылатын іс деп қарайды. Оқыту
барысында оқушылардың білім , білік , дағдыларды меңгеруде мұғалім мен
олардың өз бетіндік іс бірлігі айқындалады .
Білім беру және оқыту теориясы адамның ісін санасын ,қарым-қатынасын
зерттейтін философия.Бұл теориның мақсаты оқытудың заңдылықтарын қоғам
қажеттігіне сай оқытудың мақсаттары мен міндеттері, әдістері, түрлері және
нәтижелері байланысын ашу. Заңды байланыстардың көптеген түрлерін жинақтай
отырып бұл теорис оқытуға қойылатын талаптарды қалыптастырады. Бұл
талаптарды орындай отырып мұғалім оқу барысын қолайлы етіп құра алады.
Соңғы жылдары білім беру және оқыту теориясы оқу жүктемесін тиімді және
ұтымды ету тұрғысынан оқытудың әрбір нақты жағдайын сапалы және мақсатты
ұйымдастыруға мүмкіндік беретін оқыту барысын қолайлы ету теориясын жасап
шығарады. Қоғамдық қажеттілікті есепке ала отырып әрбір тарихи кезеңге
білім беру және оқыту теориясын ,оқыту міндеттерін, білім беру мазмұнын
таңдап алу белгілерін , оқу жоспарларын , бағдарламаларын, оқулықтарды оқу
құралдарын, дидактикалық материалдарды жасаудың негізін ашып береді. Білім
беру және оқыту теориясы оқыту әдістерін зерттейді, оларды түрлі негізде
топтайды, тәжірбиелік эксперименттік және педагогикалық озат тәжірбие
негізінде жаңа әдістер мен әдістемелік жүйелерді жасайды. Бұған шешімі
табылуға тиісті мәселе көтере отырып , оқушылардың танымдық іс жасау күйін
туғызу , ізденіс , әдістерінің пайда болуы дәлел. Білім беру және оқыту
театры оқытуды ұйымдастыру түрлері мен құралдарын қарастырады.
Ғғылым(наука)-мақсаты мен қызметі адамның өзі және оны қоршаған әлем
жөніндегі білімдерді жасап шығару болып табылатын адамзаттың іс шеңбері,
қоғамдық санның бір түрі. Ғылым деген атау мен табиғат қоғам құбылыстарын
түсінуге және олардың дамуын алдын ала болжауға мүмкіндік беретін бірте
кеңейіп келе жатқан теориялық білім жүйесін белгілейді. Қазіргі кезде ғылым
тікелей өндіргіш күшке айналып отыр.
Ғылыми абстрактілеу(научная абстракция)-заттардың белглі бір
қасиеттерін немесе қатынастарын ойша бөлуді өз бетімен қарастыруды қамтитын
танымның бір жағы, түрі . Мұның мақсаты мүғалімдердің теориялық деңгейін
білімдігін әдістемелік дайындығын көтеру, педагогика ғылыми жетістіктерін
насихаттау, озат тәрбиені жинақтау, оқушылармен жұмысты тиімді әдістер мен
жұмыс түрлерін қолайлы пайдалануды өндіру.
Ғылыми тәжірибелік конференция-оқыту және тәжірибелеу жұмыстарының
өзекті мәселелерінің тәжірибесін ұжым болып зерттеу және талқылау
түрі.Мұның мақсаты- теорияны басшылыққа ала отырып нақты тәрбие мекемесінің
тәжірибесіндегі белгіленген мәселенің шешілу барысын жан- жақты талдау.
Ғылыми педогогикалық хабар(научно педогогическая информация)-
пеодогогика ғылымы пайдаланылатын арнайы басылымдар, техникалық құрылымдар
және басқалар арқылы таратылатын оқу және тәрбиелеу теориясы мен
тәжірибенің барлық салаларының дамуы жайындағы мағлұматтар жүйесі.
Дағды (навык)-еңбек және басқа да іс-әрекет құралдарымен белгіленген
дәлдікпен және шапшандықпен оқу немесе ойын міндеттерін орындауда оқыту мен
қайталау нәтижесіндегі білік негізінде жақсы қалыптасқан әрекет. Оқыту
барысында , еңбек дағдыларын қалыптастыруда тек қозғалыс емес, мақсатқа сай
және орынды әрекеттер танымдық іс дағдыларына ерекше зейін аудару қажет.
Оқыту дағдыларына оқушылардың кітаппен және басқа түрлі басылымдар мен өз
бетімен жұмыс істеу, ауызша баяндағанның және оқығанның мағынасын ажырата
білу, конспекті жазу және баяндау жоспарын құру көпшілік алдында сөз
сөйлеуі жатады.
Даму(развития)-өзіне тән ерекшелігі бар сапалық қозғалыстың түрі.
Құбылыстардың пайда болуы мен жойылып кету дамуға байланысты. Кез- келген
даму уақытпен байланысты болады. Дамудың бағытын тек уақыт анықтайды .
Дәлелдеу(доказательства)-әйтеуір бір қағиданың ақиқаттығын осымен
байланысты бар басқа ақиқаттар және пайымдаулар көмегімен тауып алудағы
логикалық амал. Дәлелді пікір ғылыми ойлау өрнегінің ажырамас белгісі,
ғылыми сенімдерді қалыптастыру кезеңі. Сондықтан ұстаздық жұмыста дәлелдеу
тактикасы мен методологиясы маңызды орын алады .
Дәлелдеу амалы құрылымы негізінен 3 буыннан тұрады. Негіздеуді қажет
ететін қағида ой желісі , бұрын анықталған ақиқат пікірлер дәлелдер ой
желісі мен дәәлелдердің логикалық байланысы көзін жеткізу. Дәлелдеудің әр
буынына ой желісі айқын және анықталған болуы, дәлелдеу барысында өзгермеу
керек. Ой желісін қалыптастыруда пайаланылатын атаулар мағынасы оқушыларға
қол жетерлік болуы керек , олай болмаса олар хабарламаның негізгі идеясын
түсіндіре алмайды. Жәңа атаулар оқушыларға сәйкес түсініктер арқылы
ұсындырылады.
Күрделі ой жүйесі әдетте бір қатар бөліктерге бөлінеді, олар әрқайсысы
өз бетінше талқылау обьектісіне айналды. Осының барысында оларға берілген
бағалауда алшақтық пайда болса, берілген ой желісіндегі қарама-қайшы
пікірлер бөлігіне айналды, ой желісі оқушылар алдында сөйлеуден дәлелдеудің
негізі болады, сондықтан дәлелдердің ақиқаттығын қарама-қайшылықсыздығы ,
негіздеушісі ой желісінен бөлектігі, пікір айтуға қолданылатын түрлі ақыл
қорытындылары (дедукция, индукция, салыстыру) дәлелділікті көрсету болып
табылады. Қорытынды сәйкес ақыл тұжырымында ереже ретінде сақтау
дәлелдеудің логикалық дұрыстығын қамтамассыз етеді. Дәлелдеу тәсіліне сай
тура және жанама түрде болады. Тура дәлел қандай да бір болмысын қосымша
құрылымдарсыз ой желісін шығаруға мүмкіндік беретін етіп дәлелді негіздеу.
Жанама дәлел ой желісіне қарама-қарсы пікірдің жалған екендігін көрсете
отырып оны негіздеу.
Дәстүрлер(традиция)-ұзақ уақыт бойына қоғамда адамдар арасындағы
қатынасқа сақталып ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әлеумттік және мәдени
мұралардың құрамды бөлігі.
Ұлы педагогтардың еңбектері жайында қысқаша мәлімет:
Джон Локк- "Тәрбие жөніндегі ойлар" және " Ақылды тәрбиелеу туралы"
деген еңбектерінде тәрбиенің психологиялық негіздеріне және адамгершілік
қалыптастыру мәселесіне мән берді.
Жан - Жак Руссо - француз жазушысы, ағартушы-философы және педагогы.
Ол баланы табиғаттан дарынды деп таныды.
Иоганн Генрих Песталоции -педагогикада алғашқылардың бірі болып тәрбие
мекемелерінде теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекеті бірлігінің
маңыздылығын көре білді.
Иоганн Гербарт - оқыту мен тәрбиенің психологиялық негіздерін жобалап
берді, баладағы адамгершілік қасиетті қалыптастыру үшін оның саналылығын
көтеріп, онымен сыйластық қатынас жасау қажеттігін жариялады.
Адольф Дистерверг - неміс педагогы. өзінің педагогикалық теориясын
прогрестік демократиялық бағытта дамытқандардың бірі.
В.А. Сухомлинский - "Жастарды адамгершілікке" тәрбиелеудің
проблемаларын зерттеді.
3 ДӘРІС ТАҚЫРЫПТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖАЗУҒА ӘДІСТЕМЕЛІК
НҰСҚАУ
Дәрісті тыңдап жазуға әдістемелік нұсқау.
Мақсаты:студенттерді курс бойынша тиісті теориялық білімдерін қамтамасыз
ету.
Міндеттері:
- Әр тақырыпты меңгерту барысында жүйелі білім беру;
- Әр тақырып бойынша негізгі ұғымдармен таныстыру және меңгерту;
- Пәнге қызығушылығын арттыру және өздігінен жұмыс істей білуге үйрету.
Дәріс -жоғары оқу орындарындағы оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы.
Ол студенттерге олар үшін жаңа ақпараттарды беруге тиімді.
Дәріс студенттерге пәнге деген қызығушылығын арттырады, алынған білімді
практикалық міндеттерді шешуде қолдануға көмектеседі.
Дәріс - студенттерге өздігінен терең білім алуға ізденіс туғызады.
Дәріс сабағын тыңдау және жазуға даярлық
- Сабаққа кешікпеңіз;
- Дәріс дәптеріңізді және қаламыңызды ұмытпаңыз.
- Дәріс барысында мәтінді қалмай жазып отыруға талпыныңыз.
3.1 ДӘРІС ТАҚЫРЫПТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ.
Модуль 1 Педагогиканың теориялық-әдіснамалық негіздері
Тақырып 1 Педагогиканың әдіснамалық негіздері (2 сағат)
Мақсаты: педагогика ғылым туралы, мұғалімнің теориялық және праткикалық
іс-әрекетін ұйымдастыруда дәіснаманың ролі туралы ұғамды қалыптастыру.
Міндеттері:
а) педагогика және оның категориялық аппараты туралы ұғым беру;
б) педагогикалық пәндердің мазмұнын ашып көрсету;
в) педагогиканың басқа ғылымдармен байланысын көрсету;
г) педагогиканың және педагогикалық пәндердің әдіснамалық мәнін ашып
көрсету.
Педагогика тәрбие туралы ғылым. Педагогика өзінің атауын гректің
«paidagogas» баланы жетектеуші сөзінен алған. Ең алғашқысында бұл сөз
қожасвның баласын мектепке жетектеп апарушы дегенді білдірсе, кейін ол
тәрбие туралы ғылымның аты ретінде қалды. Тәрбие – қоғамның кейінгі
ұрпақтарда өзін қайта көрсетумен байланысты атқаратын негізгі қызметтерінің
бірі. Әрбір келешек ұрпақтың қоғамдағы орнын табуы ең алдымен өткен
ұрпақтардың жинаған әлеуметтік тәжірибесін меңгеру деген сөз. Адамзат
есейген сайын, мазмұны жағынан әлеуметтік тәжірибеде күрделене түседі.
Сондықтан уақыт өткен сайын еңбектің қоғамдық бөлінісінде қоғамның
«тәрбиенің» қызметін жүзеге асырумен байланысты кәсіби іс-әрекет бөлініп
шықты. Өсіп келе жатқан балалардың әлеуметтік тәжірибені игеруі үшін –
делдал – ұстаз, мұғалім керек. педагогика басқа ғылымдар сияқты, белгілі
бір ақиқат саласындағы білімдерді жүйеге келтіреді. Қандайда болса ғылымның
дамуы ұғымдар жүйесі арқылы ғылыми білімнің тұрақтануымен байланысты.
Ғылымның негізгі ұғымдары категориялар деп аталады. Педагогикада негізгі
ұғымдар «категориялар) жүйесі жүзжылдық бойында қалыптасты. Ол кездейсоқ
емес, өйткені алдымен педагогикалық білімдер философия төңірегінде
жинақталған, педагогика философиядан бөлінуі педагогикалық ғылымның
объектісінің (насынасынысң) анықталуымен байланысты.
Категориялар мазмұндарында объективті шындықтың маңызы жақтары
бейнеленуі, яғни уақыт анықталған категорилар құрамы, ос ығылым зерттейтін,
объектвиті шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасауға мүмкіншілік береді.
Бірақта бұл үшін зерттеліп отырған шындықтың шекарасын білу керек.
ғылымдарды олардың нысанасы мен пәні бойынша ажыратау,а болады. Ғылымдарды
олардың ақиқатының нақтылы сол ғылым зерттеуге латын саласы. Пән – бұл
нақтылы ақиқаттың мәнін құрайтын негізі. Педагогика қоғамның тәрбиелік
қызметін жүзеге асырумен байланысты ғылым. Демек, педагогикалық іс-әрекет
іске асырылатын объективтік шындықтың жақтары, педагогиканың насынасы
болады.
Ал педагогика пәні – индивидтің өткен ұрпақтардың әлеуметтік
тәжірибесін меңгертетін оқу және оқудан тысуақыттың бірлігіндегі тұтас
педагогикалық процесс болып табылады. Ұстаздар әлеуметтік тәжірибенің
мазмұны мен оқушылар арасындағы келістіруші делдал болып табылады, тұлғаның
қалыптасуы олардың белсенді қайта өзгерткіш әрекетіне байланысты.
Сонымен қатар, педагогикада жалпы ғылыми басқада адам туралы ғылымдар
,ұғымдар пайдаланады.
- тұлға, іс-әрекет, даму, қалыптасу, педагогикалық болмысқа қатысты іс-
әрекет мағналы болады, егерде ол табысты болса, өйткені осы жағдайда тұлға
өзін-өзі ұйымдастыра алатын жүйе ретінде өмір сүре алады. Яғни іс-әрекет
табыстылығы, қазіргі кезеңдегі білім берудің тұлғаға бағытталған
парадигмасы тұрғысынан, педагогикалық негізгі категориялар құрамына кіретін
ұғымға жатады.
Педагогиканың негізгі ұғымдары (категориялары) өзара тығыз байланысты –
мазмұнды түрде бір-бірін өзара толықтырады, әртүрлі жақтарын бейнелейді.
Толық бағалы теориялық білім дәл негізгі ұғымдар рақылы бекітіледі.
Педагогикалық ғылымдар және олардың мазмұны. ХІХ ғасырға дейін ғылыми
ізденістердің пәндік саласын анықтауға байланысты ғылымдардың
бөлінуі(даралануы) белсенді жүрып жатты. Сонымен бірге білімдер аумағының
өсуі жеке пәндерінің бөлінуіне алып келеді, яғни пәннің өзінің ішінде
бөлініп даралануы басталды. Педагогика да бірте – бірте жалпы пәнмен
байланысты бола отыра, мақсатары, жаса ерекшеліктері, оқу-тәрбиелеу, оқу
орындарындағы типтері бойынша ерекшелегі бар салалар айқындала түсті.
|Уақыт | | | | | |
| | | | | |Іс-әрекет табыстылығы, ХХI ғ.|
| | | | | |А. Рысбаева |
| | | | |әлеуметтендіру ХХ ғ. | |
| | | | |С.Т. Шацкий, П.П. Блонский | |
| | | |Педагогикалық процесс | | |
| | | |ХIХ ғ. П.Ф. Каптерев | | |
| | |Тәрбие, | | | |
| | |ХVIII ғ. Р. Оуэн | | | |
| | ХVIII-XIX ғ. білім беру | | | | |
| |Д. Локк, И.Г. Песталоции | | | | |
|оқыту, | | | | | |
|ХVII Я.А. Коменский | | | | |Түсінік |
1.1-сурет «Тәрбие», «білім беру», «педагогикалық процесс», «оқыту»,
«әлеуметтендіру», «іс-әрекет табыстылығы» ұғымдарын, «категорияларын»)
педагогикалық құбылыстарды танып білуде қолданылуы
Педагогика ғылымдарының жүйесіне, жалпы педагогика, жас ерекшелік
педагогикасы, мектепке дейінге педагогика, кәсіби педагогика, педагогика
мен білім берудің тарихы, салалық педагогика, корекциялық педагогиика,
салыстырмалы педагогика, жеке пәндер әдістемесі және т.б. жатады. Кейінгі
кезде педагогикалық білімнің дербес салалары ретінде әлеуметтік педагогика
және т.б. бөліне бастады.
Жалпы педагогика педагогиклық процесс пен білім берудің негізгі
заңдылықтарын зерттейді.
Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесінде. Педагогика білім беру,
педагогикалық шындық туралы ғылым ретінде педагогикалық процестің дамуы мен
қызмет етуінің заңдылықтарын зерттейді, теориялық білімдерді жинақтайды
және жүйеге келтіреді, педагогоикалық шындық тәжірибесін зерттейді, яғни
практика үшін педагогикалық шындықты қайта құру үшін негіз жасайды.
Сондықтан осы саладағы ғылыми зерттеулер практикалық бағытталған сипатта
болады. Міне осыдан педагогиканың гуманитарлық білімдер жүйесімен
байланысы басталады. Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесіне кіргеніне
қарамастан, ол педагогикалық мақсаттылық және тұлғаның қалыптасуына
педагогикалық басшылықты зерттейтін бірден бір ғылыми пән.
Педагогикалық ой алғашында жалпы философиялық білімдер жүйесінлде, діни
ілімдерде, саясатануда, заңда, әдебиетте дамиды. Педагогиканың дербес ғылым
ретінде бөлініп шығуы (дифференциалдануы) белгілі бір уақыт кезеңінде ішкі
ғылыми дифференциалдануға,педагогика ғылымдары жүйесінің түзелуіне алып
келді. Бірақ ХІХ- ХХ ғасырлардағы зерттеулер педагогиканың ғылым аралық
байланыстарының жоғарыда мәні болғанын көрсетеді. Қазіргі замандағы
педагогика психологиямен тығыз байланысты. Психология адам психикасының
дамуының заңдарын, ал педагогика – тұлғаның дамуын басқаруды зерттейді.
Ойлаудың, іс-әрекетті мақсаттылықпен өзгерту психологиялық білімдерсіз
мүмкін емес. Мұндай білімдерсіз тұлғаның оқығанын және тәрбиелілігін
бағалуға мүмкін болмайды. Сондықтан педагогикада психологиялық білімдер
ғана емес сонымен бірге педагогиклық міндеттерді шешу үшін тұлғаны зерттеу
әдістері (рейтинг, психометрия, жұптық слыстыру және тағы басқалар)
пайдаланылады.
Педагогика ол ағзаның материалды-энергиялық түрлілігін ашып көрсететін
физиологияға, соның ішінде жоғарғы нерв қызметінің заңдылықатырна
(И.П.Павлов, П.К.Анохин) сүйенеді. Мұндай білімдерді меңгеру танымдық іс-
әрекет және тұлғаның әлеуметтену процестері табиғатын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Педагогиканың социологиямен жан-жақты байланысының өте маңыздылығы ол
қоғам туралы біртұтас жүйе ретіндегі және оның бөліктерінен тұратын ғылым
болып табылады. Міне осыдан, педагогикның социологияның білім социологиясы,
студенттер социаологиясы және т.б. тарауларына деген қызығушылығы туған,
себебі тек қана социологиялық зерттеулер арқасында педагогтар, ұстаздар
және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, демографиялық және мәдени
ортаның жағдайы туралы біле алады.
Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы. «Әдіснама» грек тілінен
аударғанда «әдіс туралы ғылым» деген мағынаны береді. «Метод» «әдіс»
термині тікелей нақты бір нәрсеге деген жол ретінде анықталады, яғни
методология мағынасы жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым болады.
Сондықтан әдіснама – зерттеу процесі туралы ілім ретінде де түсіндіріледі.
Бұл ілім жалпы әдіснама, ғылыми ұғымның, теориялық нгізі, ретінде дамуы
мүмкін. Сонда бұл нақтылы философиялық жүйемен байланысты. Ғылыми
әдіснаманы жетілдірудің бастамасын және негізін Гегель салды, ол өз назарын
бірінші болып философиялық әдістің ерекшелік сипатына, оның нақтылы
ғылымдар әдістерінен айырмашылығына және әдіснаманың олармен
үйлесімсіздігі назар аударды. Гегель әдіс дегеніміз мазмұның қозғалысы,
құбылыстың мәнін ашып көрсету және оның мазмұнынан тыс жасалмайтындығын
баса көрсетті.
Материалистік диалектика объективті шындықты тану әдістері негізінде
табтғат, қоғам және адам ойлауының заңдары жатқанын негізге алады. Таным
әдісі табиғат пен қоғамның объективті заңдарын көрсеткнеде ғана ғылыми бола
алады. Сондықтан ғылыми танымның принциптері, оның категориялары мен
ұғымдары адамның ақылымен жасалған кездейсоқ ережелерінің қосныдысыемес, ол
табиғат, адам және қоғам заңдылықтарының бейнесі болып табылады.
Педагогикадағы жалпы теориялық зертетулерге педагогикалық процестің
мәнін, заңдылықтарын, биологиялық пен әлеуметтіктің ра қатынасын;
педагогикалық процесте тұлғаны қалыптастыру; тұлға және ұжым; ұжым тұлғаны
қалыптастырудың әлеуметтік ортасы ретінде; педагогиклық процестің
принциптері, оны ұйымдастырудың формалары мен әдістері және т.б. жатады.
Әрине, қазіргі педагогиканың кең көлемдегі сұрақтары пәнаралық және
ғылым аралық байланыстарын дифференциаландыру мен интеграцияландыру
негізінде педагог – зертетушілер мен праткиктардың зерттеу процесін
ұйымдастырудағы дайындығына байланысты тиімді жасалуы мүмкін.
Қандай да салада болмасын ғылыми таным, таным субъектісі (зерттеуші)
зерттеу процесінің барлық элементтерін білуін талап етеді:
- тақырыпты үйлестірудегі және оның көкейкестілігін дәлелдей білуді;
- ғылымдағы тақырыптың зерттелу жағдайын дәне пайда болған
қайшылықатрын анықтай білуді;
- зерттеу мәселесін үйлестіре білуді (яғни жауапты талап ететін
сұрақты);
- мақсат (қандай нәтиже алуға болатындығын) нысана және зерттеу пәнін
анықтай алуды:
Ғлыми зерттеуге тән нәрсе, сол мәселеде үйлестірілген сұрақ және
болжамды белгілін бір жобаланған жауап ретінде бейнеленеді.
Осыдан зерттеудің міндеттері шығады: зерттеу пәнінің теориясын
негіздеу (теориялық сипаттама) және зерттеудің теориялық моделін жасау,
эмпирикалық тәжірибені меңгеруді анықтаушы эксперимент және пелагогикалық
шындықты қайта құруды қамтамасыз ету қлыптастырушы эксперимент.
Қойылған міндеттерді шешу зерттеушінің соған сай ғылыми әдістерді
қолдауын талап етеді. Теориялық және теориялық қолданбалы міндеттерді шешу
үшін – теориялық деңгейдегі әдістер (теориялық және салыстырмалы талдау,
нақтыдан абстрактылық және абстралылықтан нақтылыққа көтерілу, моделдеу,
ойша эксперимент) қолданылады. Теориялық қолданбалы және қолданбалы
сипаттағы міндеттерді шешу үшін: бақылау, әңгімелесеу, анкеталық
педагогикалық құжаттарды оқып танысу, эксперимент қолданылады.
Ғылыми зерттеулердің басты белгісі қолдантын терминдердің біртектілігі
(бір мағыналылығы) болып табылады, себебі басынан бастап, басты ұғымға
қандай мағына мән берілетіндігі, не туралы екендгі айқын болуы керек.
Бір терминді (сөзді) бірнеше мағынада қолдануға болмайды. Бұның
маңыздылығы сонда, зерттеу пәнінің ұғымдық сиапттамасы зерттейтін
құбылыстың мәнін мазмұнды ашып көрсетудің оның теориялық моделін жасаудың
кепілі болады.
Соңғысы арқылы зерттеу құбылытарының нақытлы педагогикалық шындықтағы
жағдайын және практикалық іс-әректетер үшін берілетін нұсқаулардың
тиімділігі бағаланады, олар праткика үшін қажетті әдістемелік материалдар
мен нұсқаулар пакеті ретінде болашақ педагогикалық іс-әректетер жобасыда
қаланады.
Тақырып 2 Теория мен тәжірибенің дамуындағы ғылыми-педагогикалық
зерттеу әдістері (1 сағат)
Мақсаты: болмысты ғылыми тану тәсілдері туралы түсінікті ?алыптастыру,
ғылыми-педагогикалық ойлауды дамыту.
Міндеттері:
а) «Ғылыми зерттеу әдісі» ұғымының мәнін ашу.
ә) Болмысты ғылыми таңудың әр түрлі әдістерін көрсету.
б) Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық және теориялық деңгейлері
әдістерінің мәні мен мазмұнын ашу.
в) Ғылыми зерттеу әдістерінің таным объектісінің ерекшелігіне
тәуелділігін сипаттау.
Жоспар:
1. Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы философиялық ілім ретінде.
2. Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістері.
3. Теориялық деңгей әдістері.
Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы философиялық ілім ретінде.
Әдіснама, әдіс пен теория әрқашан бір-бірімен тығыз байланысты. Теория
педагогикалық құбылыстардың кез-келген әдіснаманың негізі болып табылады
және сол әдістеменің көмегімен табылған фактілер арқасында кеңейеді. Теория
– таным процесінің нәтижесі, ал әдіснама болса осы танымға жету мен оны
құру тәсілі болып табылады. Бұл – теориялық және практикалық ғылыми-
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен құрастырудың негізі мен тәсілдер
жүйесі, бұл – осы жүйені тану жолы. Таным теориясы тұтас таным іс-әрекеті
процесін және ең алдымен оның мазмұндық негізін зерттейді. Әдіснама шынайы
және практикалық түрде тиімді білімге жетудің әдістері мен жолдарына көп
көңіл бөледі, осы білімді дамытудың тәсілдерін іздестіреді.
Кез-келген әдіснамалық мәселелерді шешу белгілі бір гносеологиялық
принциптер негізінде құралған бастапқы әдіснамалық тұжырымда жүзеге асады.
Адамның танымдық іс-әрекетінің жалпы заңдылықтарын, оның даму заңдарын
қалыптастыру философия ғылымының мәселесі. Білімді философиялық,
аксиологиялық түсіну философияға тән және ол ғылыми білім туралы
түсініктердің қалыптасуына шешуші ықпал етеді. Алайда зерттеушінің
әдіснамалық тұжырымына жалғыз философия мен оның гносеологиялық негіздері
ғана әсер етпейді. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымдама, көбінесе, ғылыми
білімді құру мен дамыту теориясы болып табылады, өйткені ол психологиялық-
педагогикалық ғылымға және оның тарихына бағытталады. Осыған орай, әрбір
әдіснамалық тұжырымдама психологиялық- педагогикалық теориялар негізінде
құрылып, соларға сүйенеді, өйткені олар осы тұжырымға жақын және оның ең
басты құрылымдары болып табылады.
Әдіснамалық тұжырымдар ғылымның философиялық негіздері мен
педагогикалық ғылымның зерттелетін саласының жетістіктеріне байланысты
ажыратылады. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымының қалыптасуына бұған дейін
қалыптасқан және басқа да психолгиялық-педагогикалық тұжырымдар әсер етеді.
Жаңа әдіснамалық тұжырым оған дейінгі пайда болған әдістемелік концепциялар
желісінде пайда болып, дамиды, ол нені іздеу керек және қалай іздеу
керектігін дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, олар зерттеушіні
тежеп, оның еркін ойлауына кедергі жасауы да мүмкін.
Зерттеушіге, кейде, ғылымдағы көпшілік қабылдаған, тұрақты ережелер
туралы, әдістемелік көзқарастар, ғылыми мектептер бағыттары туралы ұмытып,
олардан бас тартып, оларды дәлелді түрде жоққа шығарудың пайдасы көп
болады. Сондай-ақ, әр түрлі тұжырымдарға, олардан шығатын мәселелерге және
оларды шешудің ерекше тәсілдеріне сын көзбен қараудың да пайдасы зор. Іске
осылайша қарау теориялық материалға деген өзіндік қатынасты қалыптастыруға,
белгілі бір тұжырымдарға сүйеніп, бір жағынан философиялық ережелер
ықпалындағы, ал екінші жағынан ғылыми-педагогикалық танымның белгілі бір
саласына бағытталған кейбір тұжырымдарды сынауға көмектеседі.
Зерттеу жұмыстарына жаңадан араласқан зерттеушіге ғылыми талдау
жүргізіп, ғылымдағы тұрақты философиялық және теориялық тұжырымдар мен
қортындыларға сүйенудің пайдасы мол. Бұл зерттеліп жатқан саладағы жаңа
жүйелік тұтастық білімдерін алуға көмектеседі. Эмпирикалық деңгейдегі білім
қайта құрылып, теориялық білім мен нақты шындықтың өзара қатынасы
саласындағы теориялық қортындылар мен нақтыландырулардың негізін құрастыру
қажет. «Теориялық білім» дегеніміз сөздің, жалпы мағынасында, белгілі бір
педагогикалық құбылысты талқылауға, қолдануға және түсіндіруге бағытталған
ғылыми көзқарастар, түсініктер, идеялар жиынтығы. Ал, тар және арнайы
мағынасында, ол дегеніміз педагогикалық іс-әрекеттің зерттелініп жатқан
саласының заңдылықтары мен байланыстары туралы тұтас түсінік беретін ғылыми
білімді ұйымдастыру формасы. Бұл тұтас білім жүйесіндегі ішкі шектеу, ол
бір элементтердің басқа элементтерге тәуелділігін сипаттайды, ал теория
мазмұны пікірлер мен түсініктер жиынтығынан тұрады. Теория көбінесе жеке
тұлғаны тәрбиелеу, оқыту мен қалыптастырудың қалыптасқан тәжірибесін
шығармашылықпен қайта құрумен байланысты. Осылайша, ол педагогикалық
тәжірибені қортындылап, жеке тұлғаның болашақта қалыптасуы мен дамуының
жоспарын анықтайды.
Теория өзара байланысты білімдер жиынтығы ғана емес, сонымен қатар, ол
– осы білімдердің белгілі бір зерттеу бағдарламасы түрінде құралуының
механизмі. Теория шынайы өмірде жоқ, бірақ теориялық-әдіснамалық білімдерге
сүйеніп жүзеге асыруға болатын нәрсені құрастыруға көмектеседі. Осының бәрі
ғылыми білімдердің жалпы жүйесі ретінде педагогикалық теорияның тұтастығын
құрайды.
Теориялық білім зерттеушіге оның не нәрсені біле алатынын көрсетсе,
практикалық білім оның не істеу керектігіне бағыттайды. Кез-келген
теорияның ақиқаттылығының белгісі – болмыстың практикалық өзгерісі.
Практика теориялық түсінікке қарағанда әлдеқайда кең және күрделі. Алайда,
басқа жағынан қарағанда, теориялы? болжамдар, мысалы, Д.И. Менделеевтің
химикясы практикаға белгісіз жаңа химиялық элементтердің ашылуын болжаған.
Осылайша Нептун ғаламшарының ашылуы да бірінші теория жүзінде болжанып,
практика жүзінде заманға сай телескоптар пайда болған кезде ғана оны көре
алған. Іс жүзінде таза теория болмайды, өйткені ол әрқашан зерттелінетін
пәннің әдістемесімен өзара тығыз байланыста болады және зерттеу іс-
әрекетінің бағытын анықтайтын бастапқы нүкте болып табылады.
Қазіргі замандағы ғылымның әдіснамасы білімнің жеке бір саласы ретінде
дамып келе жатыр, оған нақты-ғылыми деңгейде өкізілген зерттеулер сүйенеді.
Әдіснама дегеніміз әдістер туралы ілім, оларды зертттеушінің ойлау
сипатын, оның танымдық процесінің дамуының жолын анықтаушы ретінде
қарастыру қажет. Таным процесіндегі әдіске антикалық философияда-ақ үлкен
мән берген, онда алғаш рет зерттеу нәтижесі мен ғылыми таным әдісі
арасындағы өзара қатынас айқындалған болатын. Қазіргі уақытта таным
әдістері, олардың қалыптасуы мен даму процесі зерттеу объектісін тану мен
өлшеудің анық ғылыми нәтиже бере алатын нақты әдістерін талап ететін
деңгейге жақындап келеді. Сондықтан ғылыми-педагогикалық зерттеу
әдістерінің дамуы мен жетілдіру процесі тұтас педагогикалық ғылымның
дамуының ең басты құрамды бөлігі болып табылады.
Ғылыми зерттеудегі әр түрлі әдістердің өзара байланысы мәселесі
көкейкесті мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе аспектілерінің бірі ғылыми
танымдағы философиялық әдістердің орны туралы мәселе болып отыр.
Зерттеушінің теориялы? ойлауының негізінде материалистік диалектика әдісі
жатыр, ол ізденушіні ғылыми фактілерді жинастыру мен түсіндірудегі
субъективті көзқарастан, олардың біржа?тылығынан босатып, зерттеушіні
зерттеу мәселесіне тарихи анализ жасауға , оның дамуының тенденциясы мен
заңдылықтарын табуға, таным мен болмысты қарама-қайшылықтарды шешудің
тәслдерін ашуға шақырады. Бұл объективті заңдылықтармен анықталатын білім
мен ақиқаттың әр түрлі формаларының өзара байланысын анықтауға, қоғамдық
және жаратылыстану ғылымдарының ілгері дамуына икемделген ойлаудың басқа да
диалектикалық әдістерін тереңірек түсінуге көмектеседі.
Тарихи материализм әдісі барлық қоғамдық ғылымдар үшін жарамды және ол
әлеуметтік, педагогикалық және басқа да заңдылықтар мен олардың дамуының
ерекшеліктерін танудың негізі болып табылады. Ғылыми танымның осы әдістері
шешуші мәнге ие, зерттеудің бағыты мен оның тағдырын анықтайды, ал оның
таным объектісін зерттеудегі принциптік ыңғайы зерттеу нәтижелері мен
олардың әдістемелік құндылықтары бағасының дүниетанымдық көрсеткіштері
болып табылады.
Таным процесінде белгілі бір, нақты ғылымдарды (физика, математика,
химия, тіл білімі) зерттеудің жекелеген, арнайы әдістері бар. Нақты
ғылымдардың әдістерімен қатар жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де кездеседі,
олар барлық дерлік ғылымдарда қолданылады: байқап-бақылау, теңеу, талдау
және жинақтау, дәріптеушілік, өлшеу, эксперимент, абстрактіден нақтыға
қарай өрлеу, индукция мен дедукция; бұлардың әрқайсысы жеке ғылымдарда
нақтылана түседі. Сонымен қатар, ғылыми әдістер ғылыми танымның эмпирикалық
және теориялық әдістері болып екіге бөлінеді.
Сонымен, зерттеу әдісі дегеніміз күрделі танымдық әдістемелер, ал олар
болса зерттеудің таным операцияларының іске асуының белгілі бір тәртібін
белгілейтін әр түрлі әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан тұрады.
Зерттеу әдістері педагогикалық ғылым дамуының басты құрамды бөлігі
болып табылады. Педагогикалық ғылым мен тұтас педагогикалық білімнің дамуы
педагогикалық зерттеу әдістерінің даму деңгейіне байланысты. Ғылыми
нәтижелердің анықтығы алғашқы ақпаратарды алудың жолдары мен тәсілдеріне
және зерттеу әдістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық
зерттеу белгілі ғылыми білімдерді дәлелдеу емес, ол – жаңа білімдерді табу
процесі. Ол адамның зерттеу объектісі, заттары мен құбылыстарының мәнін
ашуға бағытталған жан-жақты танымдық іс-әрекетінің бір түрі.
Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістері. Педагогикада зерттеудің
үш деңгейі бар: эмпирикалық, теориялық, әдіснамалық. Эксперименталды-
эмпирикалық деңгей әдістерінің тұтас бір тобы бар (гр. Empeiria –
тәжірибе).
1. Бақылау– заттар мен құбылыстарды мақсатты зерттеу, мағлұматтарды
іріктеп жинау, көзбен көргенді сезім мөшелерімен қабылдау және санада бұл
ақпаратқа талдау жасау; зерттеу объектісінің сыртқы жақтары, қасиеттері мен
белгілері туралы мәлімет алу. Бақылау, ең алдымен, бақылаушының өзі,
зерттеу объектісі, бақылау шарттары, сондай-ақ құралдары – видеоаспаптар,
аспап-құралдар мен өлшеу құрал-саймандары жатады.
Бақылаушының бастапқы ұстанымы нені бақылау керек және қандай
құбылыстарға көңіл бөлу керектігін анықтайды. Түйсік, сезім арқылы қабылдау
мен түсініктерден басқа бақылап-зерттеуде зерттеушінің ұтымды жақтары да
қатысады. Мысалы, геолог-зерттеуші мен тәжірибесі жоқ адам бір тасқа қарап
тұрып, оны әр түрлі қабылдайды: біреуі құнды минерал деп қараса, екіншісі
оған жай тас деп қарайды. Бұны мынандай әйгілі нақылмен түйіндеуге болады:
ғалым адам көзімен көреді, басымен түсіндіреді: Зерттеу барысында бақу
түрлерінің әр алуан жіктемесін ажырата алады:
- тікелей бақылау, зерттеуші- мұғалім оқу-тәрбие жұмысының тікелей
басшысы; сонымен қатар ол тікелей куәгер бола тұраып бейтарап адам және
зерттеу мүшесі ретінде зерттеушілер тобына кірген кезде тікелей бақылау
жүзеге асырылады. Мұғалімнің рөліне байланысты эмпирикалық фактілерді
жинақтаудың техникасы мен әдісі таңдалып алынады;
- жанама бақылау, ол тікелей бақылауы толықтырады және зерттеушімен
бірге, оның бағдарламасы бойынша жұмыс істейтін өкілдер ар?ылы жүзеге
асады. Зерттеуші біреу туралы немесе бір нәрсе туралы жанама деректер
алады;
- жасырын немесе елеусіз бақылау тұйық теледидар желісі және сынып
бөлмелерінде телекамералары бар мектептерде жүргізіледі. Сабақты жасырын
бақылап-зерттеу оқушылардың танымдық іс-әрекетінің және мұғаліммен ара
қатынасы туралы шынайы мәлімет алуға мүмкіндік береді. Жасырын бақылап-
зерттеу зерттеушіге құнды мәліметтер береді, оқушылар өздерін бақылап
отырғанын көрсе өздерін басқаша ұстайды.
- үздіксіз бақылау оқыту процесін, екі-үш оқушының сабақтағы,
ойындағы, сыныптан тыс, мектептен тыс мінез-құлқын зерттеуге қолданылады;
- дискретті (үзік-үзік) бақылау объектіні ұзақ уақыт бақылайтын кезде
қолданылады. Бақылап-зерттеу ұзақ уақытқа созылуы мүмкін – жарты жыл немесе
бір жыл. Бақылап-зерттеу белгілі бір уақытта үзіліп, кейін қайтадан
жалғастырылады;
- монографиялық бақылау біреуді немесе бір нәрсені бақылау кезінде
қолданылады;
- шағын мамандандырылған бақылау жалпы тұтастықтан бақылап-зерттеу
мақсатына сай бір құбылысты немесе деректі бақылау кезінде қолданылады;
- ізденіс бақылау көп деректер арасынан зерттеуші өзіне керек деректер мен
құбылыстарды іздеген кезде қолданылады. Мұндай бақылау көп уақыт пен
зерттеушіде тиянақты талдау жұмысын талап етеді.
Педагогикалық құбылыстар мен деректердің сандық және сапалық сипаты
мен өлшемінің тәртібі бақылаудың негізін құрайды. Өлшем – зерттеу
объектісін сипаттайтын белгілі бір өлшем шамасының бірлік ретіндегі басқа
біртекті шамаға қатынасын анықтау процесі. Сандық бақылап-зерттеулер мен
өлшемдер оларды математикалық өңдеуге жол ашып, теориялық болжамдардың
эксперименталды тексеруін тиімдірек жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
2. Педагогикалық эксперимент танымның эмпирикалық дейгейіндегі
зерттеудің негізгі әдісі болып табылады, ол құбылыстарды олардың өту
барысының нақты белгіленген жағдайларында зерттеуге бағытталған.
Эксперимент жағдайларында құбылыстың табиғи жағдайларда бақылап-зерттеуге
болмайтын белгілерін ашуға болады. Эксперимент зерттеу құбылыстарын басқа
шарттар мен жағдайлардан бөліп алып, құбылыстар мен деректерді «таза
күйінде» зерттеуге мүмкіндік береді. Эксперимент ғылыми зерттеудің
теориялық ж?не эмпирикалық деңгейлері арасындағы байланыстырушы буын болып
табылады. Оның мақсаты ғылыми теория немесе болжамды растау немесе жоққа
шығару, сондай-ақ эмпирикалы? заңдылықтарды шығару және нақты білімге жету.
Эксперименттің тағы бір мақсаты білімнің көлемін ұлғайту, оқушыларды оқыту,
тәрбиелеу тұлғасын дамыту тәжірибесін жаңарту.
Эксперимент пен практикалық іс-әрекеттің басқа формалары арасындағы
шектеулер шамалы, сондықтан эксперимент таным әдісі де, оқу-тәрбие процесін
оңтайландыру әдісі де бола алады.
Педагогикада эксперименттің бірнеше түрі бар: табиғи, оқыту мен
тәрбиенің күнделікті жағдайларында жүзеге асады; лабораториялық,
о?ушылардың белгілі бір топтарын бөлу арқылы жүзеге асады. Сондай-ақ,
эксперименттің анықтаушы түрі бар, ол зерттеу объектісінің бастапқы күйін
белгілеп, көрсетеді; қалыптастырушы – зерттеу объектісін қайта құруға
бағытталған. Эксперимент жаңа зерттеу материалына танып білуді болжайды. Ол
теориялық болжамдарды тәжірибелі тексеру,бұл болжамдарды растауы немесе
жоққа шығаруы мүмкін. Педагогикалық эксперименттің ерекшелігі – зерттеуші
оқушылармен жұмыс істейді сондықтан оның, әсіресе оқытуда, теріс нәтиже
алуына құқығы жоқ, өйткені зерттеушінің құрастырған сәтсіз бағдарламасынан
оқушылар жапа шегуі мүмкін.
Эксперименталды жұмыстың жоспары, мақсаты болуы, эксперимент түрі
таңдалып, оның мүмкін нәтижелері де ойластырылуы қажет. Зерттеу құбылыстары
мен оның қасиеттеріне ықпал ететін факторларды, сондай-ақ эксперименталды
жұмыс кезінде бақылануы тиіс объектілерді бөліп алған жөн. Қазіргі
экспериментті жүргізу бақылаудың техникалық құралдарынсыз және өлшеу
саймандарынсыз өткізу мүмкін емес және де олар практикада тексерілген,
теориялық тұрғыдан дәлелденген, зерттеу мәселесін дұрыс шеше алатын
болулары қажет.
3. Сұрақ-жауап әдістері. Олардың ерекшелігі педагогикалық жағдайлардың
элементтерінің объективті қасиеттері емес, қоса өзара әрекеттесуші «субъект
– субъект» жүйесінің қасиеттері танылып, есепке алынады. Эмпирикалық
зерттеу әдістемелерін құрастыру кезінде субъектінің өз іс-әрекетінің
жағдайын оның сол іс-әрекет туралы түсінігі ретінде қабылдайтынына сүйену
керек. Бұл ретте «түсінік» терминінің мағынасы «білім» терминіне қарағанда
кеңірек. «Түсінік» ұғымында субъектінің танымдық педагогикалық жағдайды
қабылдау ерекшілігі дұрысырақ беріліп, нақты-сезімдік пен абстрактілі-
түсініктемелік бейненің бірлігі жақсырақ белгіленеді. Сұрақ-жауап әдісінің
мақсаты субъект-субъект жүйесінің- жекелігі және тұлғалығы жоғалып
кетпесін, өйткені олар жоқ болса жалпы абстрактіге айналуы мүмкін.
Сұрақ-жауап әдісінің мынандай түрлері бар:
а) Әңгіме. Бұл ұйымдастырылуы мен мазмұны жағынан еркін диалог, онда
әңгімелесушілер арасында бейресми және еркін қатынастар орын алады. Әңгіме
алдын-ала дайындалуы мүмкін, зерттеуші оның жоспарын құрып, өзіне қажет
мәселелерді бөліп алады, әңгімені тіркейтін құралдарды дайындайды (бейне
таспа, аудио таспа, стенография). Зерттеушінің кәсіби білімі және үлкен
әдепті сезімі болуы қажет, сол арқылы ғана ол әңгімелесушіні ашық сөзге
тарта алады.
Әңгіме әңгімелесушілердің әр түрлі шеңберлерінде жүргізіледі (мектеп
директоры, оның орынбасарлары, ата-аналар, оқушылар, білім берудің әр түрлі
деңгейдегі басшылары). Білім беру саласының жағдайы мен ондағы өзгерістерге
олардың кәсіби баға беруі басқа әдістер арқылы алынған ақпараттарға маңызды
қосымша болып табылады. Алдын-ала дайындалған әңгімелерден басқа экспромт
әңгіме-сұ?баттарды жүргізуге болады.
ә) Сұқбат – әңгіменің бір түрі. Әңгіменің бұл түрі зерттеушінің
объектісінің өзінің іс-әрекеті туралы түсінігін баяндау динамикасын
белгілеуге көмектеседі. Сұрақ-жауаптың бұндай түрінде зерттеушінің сұрақ-
жауап мәтінінде белгіленген іс-әрекет туралы жорамал түсінігі зерттеу
ақпаратына аз ғана әсер етеді. Зерттеушінің міндеті зерттеушінің әңгімесін
қолдауда. Сұқбат зерттеушінің жоғары кәсібилігін және жеткілікті
тәжірибесін қажет етеді. Сұқбаттың мақсаты – зерттеушінің педагогикалық
жағдаяттарға деген көзқарасын қайта құруда, сұхбаттасушылардың міндеттері
мен мәселелері арқылы ішкі және сыртқы байланыстарының ерекшеліктерін
зерттеушінің түсінуінде. Зерттеуші күрделі кәсіби-педагогикалық іс-
әрекеттің жалпы заңдылықтарын түсіну сұрақ-жауап субъектісінің терең қарым-
қатынас жасай отырып, оның жекелік-мотивтік, когнитивтік және операционалды
компоненттерін түсіну жағдайында ғана мүмкін екенін ескеруі қажет. Көптеген
мамандарға сұрақ-жауап жүргізу барысында тенденциялар мен құбылыстар
дамуының заңдылықтарын қортындылап түсіну мен анықтау мүмкіндігі туындайды.
Хаттамаларда тіркелген мәліметтерге сапалық және сандық тұрғыдан
талдау жасау қажет. Сұқбат нәтижелерінің талдауы мен олардың түсіндірмесі
зерттеудің нақты міндеттеріне байланысты әр түрлі жүргізілуі мүмкін.
б) Сауалнама жүргізу. Бұл арнайы іріктелген танымдық сұрақтар мен
олардың мүмкін деген жауаптарының варианттарының қатал логикалық құрылысы,
сауалнама құрастырушы ұсынған алдын-ала белгіленген бірнеше мүмкін деген
жауаптары бар жабық сұрақтардан тұрады. Егер анкетадағы сұрақтардың
жауаптары болмаса, онда ол ашық сұрақтар деп аталады. Жабық сұрақтарға
қарағанда ашық сұрақтарға статистикалық өңдеу жасау қиынырақ.
Сауалнама жүргізу әдісі көбінесе адамдардың бір-біріне, оқиғаларға,
іс-әрекет түрлеріне, пікірлерді зерттеген және т.б. қатынасын айқындау үшін
қолданылады.
4. Мұғалімдердің, жаңашыл-педагогтардың тәжірибесін зерттеу өсіп келе
жатқан ұрпақты оқыту ж?не тәрбиелеумен байланысты. Тәжірибе дегеніміз
педагогтің ұзақ жылдар бойындағы практикалық педагогикалық іс-әрекет
нәтижесінде меңгерген шеберлігі, ол практик-мұғалімнің тәжірибелігі.
«Тәжірибе» және «практика» ұғымдарының ұқсас еместігі айқын. Практика
ұғымының мәні тереңірек, өйткені онда мұғалімнің оқу-тәрбие жұмысының озат
тәжірибесімен қатар, мазмұны тар тіпті теріс тәжірибесі жиналуы мүмкін.
Басқа адамның педагогикалық тәжірибесін толық зерттеу оңай шаруа емес.
Мұғалімнің баяндамалары, ғылыми мақалалары, әдістемелік жұмыстары,
көрнекілік құралдары, компьютердегі педагогикалық тәжірибе мағлұматтарын
зерттеу, сабақтарға, педагогикалық оқуларға, сыныптан тыс шараларға қатысу,
сынып жетекшісімен, ата-анамен әңгіме және т.б ізденушінің танып білуінің
қайнар көзі бола алады. Мұғалімдердің озат педагогикалық тәжірибесін
меңгеру қажет және керек тиіс, бірақ оны оқушылармен жұмыс кезінде орынсыз
қолдануға ендіруге болмайды. Оған тек мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жүзеге
асыратын зерттеушінің жеке дара қасиеттерін есепке ала отырып сүйенуге
болады.
5. Эмпирикалық әдіс ретіндегі дәрігерлік-пелагогикалық тексеру
медикалық- педагогикалық кестені кешенді жаппай дайындаумен жиі байланысты.
Ол кестелер оқушыларға қатысты жеке дара қолданылады, оқушылар әр түрлі
ғылыми мамандар тексеруінен өтеді. Тексеру барысында оқушылардың өмір-
баяны, психологиялық-педагогикалық мінездемелері, олардың үлгерімі, жеке
тұлғалық дамуының генезисі, ауырған ауруларының сипаты, олардың туа біткен
кемшіліктері, балалардың, олардың ата-аналарының денсаулығы, таным процесі
барысының ерекшеліктері (ақыл-есі, ойлауы, қиялы) зерттеледі.
Зерттеушінің кесте мәліметтері мен балаларды тексеруінің мазмұндық-
мағыналық талдауы негізінде оқушылардың оқу іс-әрекетін орындауының және
оқу-тәрбие процесіне бейімделуінің даралық ерекше әдіс-тәсілдері
айқындалады. Медикалық-педагогикалық тексеру кестелеріне талдау оқушылардың
ішкі даралық және аралық даралық айырмашылықтарын айқындауын ескере отырып
жүргізуі қажет. Оларға қорытынды жасай отырып, нақты бір оқушыларды
оқытудың, тәрбиелеу мен дамытудың жолдары мен тәсілдерін ойластыруға көшуге
болады. Медициналық-педагогикалық кестедегі белгілі бір концептуалды-
әдістемелік үлгі бойынша педагогика мен психология жетістіктеріне сүйеніп,
жеке тұлғаның әлеуметтену мәселесінің жеке дара және ұжымдық шешімін табуға
болады. Бұл оқушылардың ресми және бейресми қарым-қатынасы кезіндегі
конструктивті және іс жүзінде пайдалы іс-әрекетін ұйымдастырудың
интеллектуалды-танымдық және коммуникативті-жекелік аспектілерін тереңірек
түсінуге мүмкіндік береді. Зерттеушінің міндеті талдаудың сандық және
сапалық талдау әдістемелерін құрастыру.
6. Оқушылардың жазбаша, графикалық және шығармашылық жұмыстарын
зерттеу ізденушіге оқушылардың интеллектуалды-даралық ерекшеліктері мен
қабілеттері туралы түсінік беретін әдістің бір түрі.
7. Педагогикалық құжаттарды зерттеу білім беру жүйесі қызметінің
негізгі бағыттарының жағдайы мен даму тенденцияларын көрсетеді. Оқу
жоспарлары, бағдарламалары, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар,
мұғалімдердің сабақ жоспарлары, жалпы білім беретін мектептердің,
лицейлердің, колледждердің оқу-тәрбие бағдарламалары мен жоспарлары, сынып
журналдары, мұғалімдердің есеп берулері, оқушыларды оқыту, тәрбиелеу мен
дамытудың мазмұндық компоненттері тіркелетін барлық құжаттар зерттеудің ең
маңызды қайнар көзі болып табылады. Мектеп іс-әрекетінің нәтижесіне баға
беру үшін тестердің, емтихандардың, бақылау жұмыстарының, шығармалардың,
эсселердің, жобалардың, суреттердің және т.б.ерекшелігін зерттеудің маңызы
зор. Бұл зерттеушіге мектептің іс жүзіндегі іс-әрекетінің шынайылығын
анықтауға, себеп-салдарлық байланыстарды, оқушы жеке тұлғасының дамуына
әсер ететін факторларды айқындауға мүмкіндік береді.
Осылар және зерттеудің бірнеше басқа да әдістері алғашқы эмпирикалық
ақпаратты алуға бағытталған. Аланған ақпаратқа педагогикалық ұйымдар
жүйесінде және зертеудіңконцептуалды құрылымының әдіснамалық ерекшеліктері
жүйесінде түсінік берілуі және талдау жасалуы керек.
Зерттеу – белгілі бір мәселені ойлау, концептуалды-тұлғалық және
практикалық процесі. Алайда бұл мәселені тек эмпирикалық деңгей әдістерін
қолдана отырып шешу мүмкін емес. Зерттеуші нақты ғылыми деректерден олардың
теориялық қортындыларына көшуі қажет. Сонда ғана оларды зерттеудің негіз
деп санап, зерттеу мәселесінің теориясын құрастырудағы дәлел ретінде
педагогикалық ғылымға енгізуге болады.
Теориялық деңгей әдістері. Ғылыми танымның екінші деңгейі – теориялық
деңгей. Ол зерттеушіге зерттеу әдістері мен ғылыми нәтижелер арасындағы
себеп-салдарлық тәуелділікті айқындауға, эмпирикалық деректерден теориялық
қортындыларға көшу барысындағы педагогикалық заңдылықтарды анықтауға
көмектеседі. Теориялық деңгей әдістері:
1. Әдебиет көздерін оқып білу зерттеу зерттеудің құрамдас және
бөлінбейтін бөлігі болып табылады. Бұл кез-келген ғылыми іс-әрекеттің
алғашқы кезеңі. Зерттеуші ғылымның осы саласында оған дейін қандай
мәселелер зерттелгенін анықтау үшін, зерттеу мәселесінің бұрыңғы мен
қазіргі жай-күйін және оған қатысы бар барлық мәселелерді түсіну үшін
таңдап алған тақырыбы бойынша әдебиеттермен танысуы қажет.
Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді білу зерттеуші мәдениетінің,
оның ғылыми адалдығы мен зерттеу нәтижелерінің құндылығының шарты болып
табылады. Ғылымның зерттеліп отырған саласының жай-күйі мен дамуын тану
үшін зерттеуші әр түрлі педагогикалық бағыттар, көзқарастар, ғылыми
мектептер, отандық және шетелдік баспалардың арасынан өзіне керекті
әдебиетті таңдап алып, көптеген авторларға ортақ және білім беру
процесіндегі заманға сай тенденцияларды анықтайтын жалпыны табуы қажет.
Әдебиеттерді зерттеу кезінде оларға талдау жасау, оларды салыстыру,
теңестіру, жалпыға ортақ ғылыми әдістерді анықтау сияқты жұмыстар
жүргізіледі, ол қоршаған болмысты тануда үлкен рөл атқарады. Әдебиет
көздерін зерттеу әдісі ғылыми танымның белгілі бір кезеңіндегі зерттеудің
нақты мақсаттар мен міндеттерімен анықталады. Бұл әдістің қажетті
әдебиеттерді іздеу, әдебиет материалдарына алдын-ала талдау жасау, оқу мен
жазып алу техникасын ескеру, тақырыптық белгілері бойынша жеке картотеканы
құру, әдебиеттерді бір жүйеге келтіріп қолдану, әдебиеттерді зерттеу сияқты
сатылары бар.
2. Талдау мен жинақтау. Талдау келесі түрлерге бөлінеді; эмпирикалық
материалды механикалық бөлу; тұтастың құрамындағы элементтердің өзара
қатынасы формаларын анықтау; білім құрылымын ашып көрсету, зерттеу
объектісінің сипаты мен динамикасын айқындау және т.б.. Талдау элементарлы
сипатта болуы мүмкін, бұндай талдауда элементтердің бір біріне және
тұтастай бастапқы жүйеге қатынасы айқындалмайды. Сондай-ақ ол қисынды
сипатта болуы мүмкін, мұндай талдауда элементтердің бір біріне қатынасы
көрініс табады. Талдау барысында зерттеу нәтижелерін бағдарламалар,
кестелер, жоспарлар, жүйелер түрінде жинақтауға болады, бұл ретте жоққа
шығару ережесі қолданылады, яғни күрделі пікір болған жерде оның құрамды
сөйлемдері де болуы керек. Конъюнкция (лат. сonjunction – одақ, байланыс)
ережесін де қолдануға болады, бұл ереже бойынша екі немесе одан да көп
пікірлерді бір күрделі сөйлемге біріктіруге болады. Талдау мен жинақтау
диалектикалық түрде бір бірімен өзара байланысты, «талдау» термині көбінесе
зерттеу процесін тұтастай зерттеу кезінде қолданылады. Сондай-ақ белгілі
бір нәтижелері бар жүйеге кірерде және одан шығарда деректерге талдау
жасап, салыстыруға болады.
3. Абстракциялаудың (дерексіздендіру) екі түрі бар: талдап қорыту
және жекелеп бөлу. Талдап қорыту – көптеген бірыңғай заттар мен
құбылыстардың жалпы, бірдей белгілерін анықтау. Жекелеп бөлу – бір затты
немесе құбылысты зерттеп, талдау үшін зерттеушіге қажетті бір қасиетін
немесе сапасын бөліп алу процесі.
Дәріптеушілік – (идеолизациялау) дерексіздендірудің бір түрі, оны
ғылыми танымның жеке тәсілі ретінде қарастыруға болады. Дәріптеушілік
процесі барысында зерттеуші ой жүзінде заттың барлық шынайы қасиеттерінен
бас тартып, оның мазмұнына іс жүзінде мүмкін емес жаңа түсінік пен белгі
береді. Дәріптелген объектінің зерттеушіге теория жүзінде шынайы
объектілерді, әсіресе материалдық объектілерді зерттеу мен санада сақтауда
тигізер пайдасы мол.
4. Тұжырым жасаудың индуктивті және дедуктивті әдістері; бұл әдістің
көмегімен эмпирикалық деректер қортындыланып, жекеден жалпыға қарай және
керісінше жалпыдан жекеге қарай қисынды салдарлар айқындалады.
5. Ұқсастыру әдісі заттар мен құбылыстардың жалпылығын айқындау үшін
қолданылады.
6. Теория жүзінде мүмкін жағдайдың, құбылыстың немесе заттың моделін
жасау әдісі. Модельдеу – зерттеу объектісі өзімен ұқсастық қатынастағы
басқа бір объектімен алмастырылатын зерттеу әдісі. Бірінші объект түпнұсқа
болады да екінші объект оның моделі болады. Зерттеуші модельді зерттеп,
алған нәтижелерін ұқсастық және үйлестік заңы бойынша түпнұсқаға көшіреді.
Модель және модельдеу әдісі түпнұсқаны зерттеу қиын немесе мүмкін емес
болғанда немесе түпнұсқаны зерттеу үлкен қаражат шығынын талап еткен
жағдайда қолданылады. Модель мен түпнұсқа арасында белгілі бір ұқсастық
болу керек. Мұндай ұқсастық зерттеушінің модельді зерттеу кезінде алған
ақпараттарын түпнұсқаға көшіруге мүмкіндік береді, ал көшіру үшін
ұқсастықтың, талдау мен жинақтау әр түрлі формалары қолданылады. Модельдің
физикалық табиғаты түпнұсқаның физикалық табиғаты сияқты болу керек
(түпнұсқаның толық көшірмесі болған модель, модель бола алмайды). Модельдің
түпнұсқадан айырмашылығы оны зерттеу оңай, алайда оның бойында модельге де,
түпнұсқаға да тән негізгі сипаттары мен өлшемдері болуы қажет. Модель
ұқсастық ретінде түпнұсқа, оны жетілдіру, қайта құру және оны басқару
туралы білімді зерттеу, сақтау және кеңейту үшін қолданылады.
Модельдеу логикалық, физикалық, математикалық, заттық, белгілік
болады. Модельдің түрін таңдау таным зерттеу объектісінің күрделілігіне
байланысты.
7. Болжау әдісі зерттеушінің қатысуынсыз педагогикалық жүйе немесе
білім беру жүйесінің қозғалысын көрсету үшін қолданылады. Зерттеу
нәтижесінде алынған нақты ғылыми деректерді сандық көрсеткіштерге,
кестелерге, графиктерге, сызбаларға, диаграммаларға, формулаларға,
ұғымдарға мен заңдарға айналдыру зерттеушінің ойлау абстракциясының жоғары
деңгейі мен дәрежесі қажет. Осының бәріне бүгінде болашақтағы білім беру
жүйесінің даму заңдылы?тары мен тенденцияларын түсіну үшін теориялық
жағынан терең ойланудағы талпындыруды.
8. Математикалық және статистикалық әдістер педагогикалық құбылыстар
мен олардың сапалық өзгерістері арасындағы сандық тәуелділікті айқындау
үшін қолданылады. Бұл әдіс зерттеу жиынтығын өңдеу үшін, байланыс пен ықпал
ету көрсеткіштерін есепке алу үшін, өз ара тәуелділікті айқындау үшін, әр
түрлілік көрсеткіштерін бөлу деңгейін анықтау үшін, орташа арифметикалық
қате мен оның мөлшерін айқындап, осы мөлшерді бөлу дәрежесін (дисперсия),
орташа квадраттық ауытқуларды, әр түрлілік коэффициенттерін есептеу үшін
қолданылады.
Тіркеу әдісі педагогикалық зерттеулер ішіндегі кең тараған әдіс, ол
зерттеушінің объектісінің белгілі бір қасиеттерін айқындап, есептеу үшін
қолданылады. Тіркеу әдетте белгілі бір белгісі бар не жоқ бір құбылысты
өлшеу үшін қолданылады. Бұл белгісі бар объектіні анықтап алып, оны бұл
белгісі жоқ басқа бір объектіден ажырата алу қажет. Сондай-ақ, шартты
критерилер қажет, мысалы қандай оқушыны тәртіпті, ал қандайын тәртіпсіз
деп, өзімшіл немесе көпшіл деп, үлгерімі жа?сы немесе үлгерімі нашар деп
айтуға болады.
Ранжерлеу әдісі деректердің, құбылыстардың, сапалардың,
белгілердің өсуі немесе төмендеуін анықтау үшін қолданылады. Өлшеудің бұл
әдісі ретке келтіру әрекетіне негізделген, яғни зерттеу объетілері немесе
құбылыстары нақтыланған бір белгісінің мөлшерінің ұлғаюы немесе төмендеуі
тәртібі бойынша орналастырылады. Сандық (интегративті) тізім әдісі сандық
көрсеткіштерге сапалық талдау жасауға мүмкіндік береді. Орташа мөлшерді
анықтау әдісі орташа сандық көрсеткіштерге, бағаларға талдау жасап,
нәтижелері мен оларды дәрежесі бойынша орналастыру, өзара үйлесімдік
коэффициенттерді есептеу үшін ?олданылады, бұл зерттеушінің математикалық
статистика және мүмкіндік теориясы саласында арнайы дайындығын талап етеді.
Теориялық деңгей әдістерінің бұл тобы эмпирикалық деректерге және
олардың теорияны құрастыруға ықпал етуіне терең талдау жасап, ондағы
заңдылықтарды ашуға, сыртқы факторлар және олардың ішкі мазмұнының
фаторларын түсіндіруге бағытталған. Егерде эмпирикалық әдістер объектіні
философиялық категория ретінде «құбылыс» деңгейінде зерттесе, онда
теориялық әдістер «мәні» деңгейінде зерттейді. Болжауды бұл ретте екі әдіс
те объектіні таңудың ғылыми сатысы болып табылады, онда құбылыс мәннің
көрініс формасы, ал мән тек құбылыста ғана көрініс табады. Олар бір бірімен
өзара байланысты, бірақ бір-біріне ұқсас емес. Құбылыс мәнге қарағанда
қозғалмалы болып келеді. Зерттеу объектісінің мәнін теориялық түрде тану
оның даму заңдылықтарын ашуға көмектеседі. Зерттеудің теориялық және
эмпирикалық әдістері ғылыми таным деңгейлері ретінде бір бірімен
дилектикалық өзара байланысты және бір бірінсіз өмір сүре алмай әрі
дамымайды.
Ғылыми танымның үшінші деңгейі ең жоғары деңгей – әдіснамалық
деңгей.Танымның теориялық және эмпирикалық деңгейлері негізінде өзгеше
ғылыми ұстанымдар қалыптасады және ғылыми педагогикалық зерттеудің жаңа
әдістері айқындалады; таным іс-әркетінің іргелі әдіснамалық теориясы
құрылады.
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
1) Ғылыми зерттеу әдісі дегеніміз не?
2) Ғылыми зерттеу әдісінің әдіснама мен гносеологиямен өзара
байланысын көрсетіңіз.
3) Зерттеудің эмпирикалық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.
4) Зерттеудің теориялық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.
5) Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық және теориялық деңгей
әдістері тобының өзара байланысын көрсетіңіз.
Әдебиеттер.
1. Введение в научное исследование по педагогике М., 1988.
2. Монахов Н.И. Изучение эффективности воспитания: теория и методика –
М.: Педагогика, 1981.
3. Педагогическая диагностика (Под ред. А. И. Кочетова – Минск: Нар.
асвета,
4. 1987).
5. Радугина А.А. Психология и педагогика. М.: Издательство Центр. 1999.
6. Скалова Я. Методология и методы педагогических исследований. М., 1989.
7. Скаткин М.Н. Методология и методика педагогических исследований - М.
1986.
8. Успенский В.Б., Чернявская А.Г. Введение в психолого-педагогическую
деятельность. М.:Издательство Владос – Пресс. 2003.
Тақырып 3 Жеке тұлғаны қалыптастырушы факторлар – тұқым қуалаушылық,
орта және іс-әрекет (1сағат)
Мақсаты: жеке тұлға, оның даму факторлары туралы бiлiм жүйесiн
қалыптастыру.
Мiндеттерi:
а) жеке тұлғаның дамуы, тәрбиесi және қалыптасуының өзара байланысының
негiзгi ұғымдарын ашу.
ә) жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық-әдіснамалық негiздерiн
сипаттау.
б) жеке тұлғаның дамуына әсер ететiн факторларды анықтау.
в) субъектiнiң іс-әрекетi рөлiн жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының
жетекшi факторы ретiнде негiздеу.
Жоспар
1. Жеке тұлға туралы түсiнiк.
2. Жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық- әдіснамалық негiздерi.
3. Тәрбие – жеке тұлғаны қалыптастырудың ең маңызды факторы.
4. Субъектiнiң іс-әрекетi – жеке тұлғаның дамуының факторы.
Жеке тұлға туралы түсiнiк. Тәрбиенiң негiзгi мақсаты – қалыптасып келе
жатқан жеке тұлғаның әлеуметтiк тәжiрибенi меңгеруi, оның жан жақты
үйлесiмдi дамуы. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы мәселесiнiң көп
ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектiлi және әр түрлi ғылымдардың тоғысында
қарастырылады. Ертедегi грек ғалымдары жеке тұлғаның дамуына табиғи тума
қабілет, қоршаған орта да әсер етедi деп есептеген. Жеке тұлғаның
қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесi дәуiрлердiң прогрессивтi
философиялық және психологиялық-педагогикалық пiкiрлерiнде өз жалғасын
тапқан (Э.Роттердамский, Я.А Коменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро,
А.Дистервег, К.Д.Ушинский, К.Маркс, Ф.Энгельс, З.Фрейд, Д.Дьюи, Э.
Торндайк, Н. К. Крупская, П. П. Блонский, А. С. Макаренко, Л. С. Выготский,
Э. И. Моносзон. Л. И. Божович, С. Л. Рубинштейн, В. В. Давыдов т.б.)
Адам – өзiне тән биологиялық құрылысы бар тiршiлiк иесi, сондықтан
табиғат заңдары оның дамуына да әсер етедi. Қоршаған ортаға бейiмделiп, өз
тiршiлiгi үшiн дайын заттарды пайдаланатын жануарларға қарағанда, адам
өзiне керектiнi өз қолымен жасайды. Адам табиғатының өзгеруi адам өмiрiнiң
әлеуметтiк жағдайларының әсерiнен болады, адамның тектiлiгi тек биологиялық
жағынан ғана емес, сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесiнде де пайда болады.
“Әлеуметтiк мұрагерлiк” адамның қоғамдық тәжiрибеге ие болуы нәтижесiнде
орын алады. Сонымен, адамның жалпы дамуында өзара байланысты биологиялық
және әлеуметтiк бағыттар әсер ететіндігі байқалады. Адам биологиялық
тiршiлiк иесi болып туады, алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтiк
тiршiлiк иесiне айналады.
Психологияда “жеке тұлға” деген ұғымның әр түрлi түсiндiрмелерi бар,
бiрақ олардың көбiсi мына түсiнiкке келiп тiреледi: жеке тұлға дегенiмiз
әлеуметтiк қатынастар мен саналы іс-әрекеттiң субъектiсi ретiндегi индивид.
Жеке тұлғаның ең басты белгiсi – оның әлеуметтiк мәнiнiң болуы және оның
әлеуметтiк функцияларды (қызметтердi) (болмысқа, адамдарға, өзiне, еңбекке,
жалпы қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға, сондай-ақ, психологиялық
дамудың белгiлi бiр деңгейiне ие (темперамент, мiнез-құлық, қабiлеттiлiк,
ақыл-ой дамуының деңгейi, қажеттiлiктер, мақсат-мүдделер).
Жеке тұлға – бұл интегративтi жүйе, әлдебiр ыдырамайтын тұтастық.
Алайда, жеке тұлғаны зерттеумен айналысатын ғалымдар бұл тұтастықтың
“өзегi” бар деп мойындайды, олар оны “Мен – жүйе” немесе жай ғана “Мен” деп
белгiлейдi. Жоғарыда келтiрiлген жеке тұлға туралы түсiнiк жалпылама ұғым
болып табылады.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгiлерi – оның саналылығы, жауапкершiлiгi,
бостандығы, қадiр-қасиетi, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның
қасиеттерi мен іс-әрекеттерiнде қоғамдық прогрестiң тенденцияларының,
әлеуметтiк белгiлер мен қасиеттердiң айқын және өзіне тән ерекшелігінің
көрiнiс табуы, оның іс-әрекетiндегi шығармашылық қасиетiнiң деңгейi арқылы
анықталады. Бұл орайда “адам”, “жеке тұлға” деген ұғымдардың қатары
“даралық” деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Даралық бiр адамның басқа бiр адамнан, бiр тұлғаның басқа бiр тұлғадан
айырмашылығын, оның ешкiмге ұқсамайтынын, өзiне тән ерекшелiгi бар екенiн
сипаттайды. Даралық, әдетте, адамның мiнезi мен темпераментiнiң ерекше
белгiлерi (мысалы, салмақты-жiгерлi және мақсатты адам), шығармашылық
қызмет-әрекетi мен қабiлеттiлiгiнiң өзгешелiгi арқылы ерекшеленедi.
Осылайша, мұғалiмнiң даралығы оның терең бiлiмдарлығы, педагогикалық
көзқарастарының ауқымдылығы, балаларға деген ерекше қатынасы, жұмыстағы
шығармашылық ниетi, т.б. арқылы көрiнедi. “Даралық” ұғымы бiр адамды басқа
бiр адамнан, бiр тұлғаны басқа бiр тұлғадан ажыратып, оған өзiне тән
сұлулық пен қайталанбас қасиет беретiн ерекшеліктерден тұрады.
Адам қасиетiн түсiндiретiн тағы бiр ұғым – “индивид”. Бұл сөз латын
тiлiнен алынған және оның қазақша баламасы – “жекелiк”. Ұғым ретiнде бұл
сөз адамзат тұқымының еш қасиеттерi ескерiлмеген бiр өкiлiн бiлдiредi. Бұл
орайда әрбiр адам индивид болып табылады. “Жеке тұлға” ұғымы мен онымен
байланысты бiр тектес ғылыми категориялардың мәнi осында.
Адамның жеке қасиеттерi өмiр жолында дамып, қалыптасқандықтан жеке
тұлғаның “дамуы” мен “қалыптасуы” ұғымдарының мәнiн ашу педагогика үшiн
маңызды мәселе болып табылады.
Даму табиғатқа, қоғамға және әрбiр жеке тұлғаға тән жалпы қасиет болып
табылады. Даму дегенiмiз – төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделiге қарай
қозғалыс; сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секiрiс түрiнде
жүзеге асатын жоғары сапалы күйге қарай спиральды өрлеу процесi. Даму
барысында барлық философиялық заңдар жүзеге асады: өзгеру, санның сапаға
ауысуы, бiр сапаның басқа бiр сапаға ауысуы (бұлардың кейбіреуі,терiске
шығарылуы мүмкін).Жеке тұлғаның қозғалыс күшіне, яғни қарама-қайшылық
күресінің арқасында бұл қозғалыста өзгеріс жүріп жатыр.
Жеке тұлғаның дамуы дегенiмiз, ең алдымен, оның қасиеттерi мен
сапасындағы сандық өзгерiстер процесi. Адам дүниеге келгеннен соң дене
жағынан үлкейедi, яғни оның кейбiр дене мүшелерi мен нерв жүйесi өседi.
Оның тiлi шығып, сөздiк қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтiк-тұрмыстық
және моральдық бiлiктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретiнде дамуындағы ең бастысы – оның бойында болып
жатқан сапалық өзгерiстер (танымдық, сезiм, моральдық-жiгерлiлік т.б.).
Мiнез-құлықтың реактивтi формалары белсендi түрде қалыптасып келе жатқан іс-
әрекеттiлiкке айналады, дербестiк пен өз мiнез-құлқын билей алу
қабiлеттiлiгi артады. Осы және басқа да өзгерiстер адамның жеке тұлға
ретiнде даму процесiн сипаттайды.
Сондықтан, даму дегенiмiздi адамның анатомиялық-физиологиялық
жетiлуiндегi, оның жүйке жүйесi мен психикасының дамуындағы, содай-ақ
танымдық және шығармашылық іс-әрекетiндегi дүниетанымы, өнегелiлiгi,
қоғамдық-саяси көзқарастары мен сенiмдерiнiң кеңеюiндегi орын
алатын сандық және сапалық өзгерiстердiң өзара тығыз байланысты процесi деп
түсiнген дұрыс. Адамның дамуына iшкi және сыртқы, меңгерiлетiн және
меңгерiлмейтiн факторлар әсер етедi, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
бiлiм беру жетекші рөл атқарады.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның “қалыптасуы” терминi жиi
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесi дегендi және оның пайда
болып, тұтастыққа, бiр қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын
бiлдiредi. Қалыптастыру (қалыптасу) дегенiмiз – бiр нәрсеге пiшiн (форма)
мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бiр түр беру. Бұл арада тұқым
қуалаушылықтың мәнi өте зор – баланың ата-анасынан немесе ата-бабаларынан
қалған биологиялық ерекшелiктердiң жиынтығы. Тұқым қуалаушылық жер
бетiндегi тiршiлiктiң тарихы және белгiлi бiр түрдiң (бiздiң жағдайымызда –
адамның) өмiрiнiң тарихын анықтайды. Адамның тұқым қуалаушылығын екi түрге
бөлуге болады: жалпы адамзаттық (тiк жүру бейiмдiлiгi, сана, ақыл, сезiм
мүшелерi дамуының бейiмдiлiгi, шартсыз рефлекстер, нәсiлдiк және ұлттық
белгiлер) және даралық (жүйке жүйесiнiң түрi, анатомиялық-физиологиялық
(нышан) тума қабілеттер).
Ағзаның тектiлiк негiзi немесе генотипi төмендегi суреттегідей болып
бөлінеді (сурет 1). Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар, қоршаған
орта: адам және қоғам өмiрiндегi әлеуметтiк-экономикалық, тарихи
қалыптасқан жағдайлар әсер етеді. Қоршаған орта макро және микро болып
бөлiнедi. Макро-орта бұл – адамға қажетті әлеуметтiк-экономикалық
ықпалдардың мол жиынтығы (өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастар
деңгейi, өмiрдiң қаржы жағдайлары, мәдениеттiң даму деңгейi, бұқаралық
ақпараттар құралдары). Микро-орта бұл – баланың ең жақын қарым-қатынас
ортасы, ол – адамды әрдайым қоршайтын және оның дамуына әсер ететiн өзара
байланысты заттар, құбылыстар мен адамдар әлемi. Жеке тұлғаның дамуы мен
қалыптасуына, белгiлi бiр мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта
(климат), табиғат жағдайлары әсер етедi. (Кесте 1).
Кесте 3. 1 Орта компоненттері және олардың бала дамуына әсері
|№ |Орта компоненттері |Олардың бала дамуына әсері. |
|1. |Табиғи және географиялық орта |Бала организмінің мүмкін болатын |
| |(климат, табиғат жағдайлары) |күштерін оятады. |
|2. |Әлеуметтік орта (макро-орта) |Адамға талап қояды, мінез-құлық |
| |а) өндіріс күштерінің деңгейі; |үлгісін береді, санаға әсер етеді,|
| |б) өндіріс қарым-қатынастарының |белгілі көзұарас енгізеді. Даму |
| |деңгейі; |жағдайын қамтамасыз етеді. |
| |в) өмір сүрудің материалдық | |
| |жағдайы; | |
| |г) мәдени даму дәрежесі; | |
| |д) көпшілік ақпарат құралдары; | |
| |е) техникалық құралдар. | |
|3. |Микро –орта (үй-іші ортасы, баланы|Талап-тілектерді анықтайды, |
| |қоршаған жақындарының ортасы, |құндылықтырды қалыптастырады, |
| |аула, көше әсерлері. |қарым-қатынас негізін қалайды. |
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететiн факторлардың арасында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиенi белгiлi бiр әлеуметтiк қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретiнде қарастыру қажет (ұрпақтан ұрпаққа
берiлетiн әлеуметтiк тәжiрибе, жалпы адамзаттық мәдениет, т.б.), ал шағын
педагогикалық мағынада тәрбие дегенiмiз – өсiп келе жатқан ұрпаққа жалпы
адамзаттық құндылықтарды игерту үшiн мұғалiм мен оқушылар, балалар мен
ата-аналар арасындағы бiрлескен іс-әрекеттердiң педагогикалық процесiн
ұйымдастыру.
Сурет 3. 2 Жеке түлғаның тұқым қуалаушылық негіздері
Жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық-әдіснамалық негiздерi.
Ғылымда бұрыңғы заманнан берi келе жатқан жеке тұлғаның дамуы мен
қалыптасуының биологиялық және әлеуметтiк факторларының ара қатынасы туралы
пiкiрталас бiтер емес. Осы бiр көпғасырлық айтыс нәтижесiнде әртүрлi
көзқарастар пайда болды. Осы көзқарастардың бiрiн жақтаушылар адамның
дамуын, негiзiнен, табиғи ерекшелiктер анықтайды деп санайды. Ал тәрбиенiң
маңызы аз деп есептелiнедi. Жеке тұлғаның дамуын түсiндiретiн осындай
(биологизаторлық) бағыт ерте заманнан бастау алады. Сонау Платон (427-347
ж.ж. б.з.б.) мен Аристотель (384-322 ж.ж. б.з.б.) өз кездерiнде-ақ
адамдардың қоғамдық мiндеттерiн олардың табиғаты анықтайды деп санаған.
Аристотельдiң пiкiрiнше, туылған сәтiнен бастап-ақ кейбiр адамдар бағыну
үшiн, ал кейбiреулерi билiк ету үшiн жаралған.
XVI ғасырда пайда болған преформизм (латынша – қайта құру, өзгерту)
деген философиялық ағым төмендегiдей ойды ұстанған: адамның ұрығында
болашақ жеке тұлғаның барлық қасиеттерi бар, ал даму олардың тек сандық
жағынан артуын ғана бiлдiредi. Бұл орайда әлеуметтiк факторлар мен
тәрбиенiң маңызы жоққа шығарылған.
Бихевиоризм бағыты да жеке тұлғаның дамуының биологиялық бастауларын
жақтайды. Осы бағыттың негiзiн салушы американдық психолог және педагог Э.
Торндайктiң (1874-1949 ж.ж.) пiкiрiнше, жеке тұлғаның барлық қасиеттерiн
(соның iшiнде сана-сезiмiн, қабiлеттiлiгiн) тек тектiлiк, тұқым қуалаушылық
қана анықтайды. Оның ойынша, ақыл-ой қабiлетi балаға “көздерi, тiстерi және
саусақтары” сияқты дүниеге келгенiнен-ақ берiледi. Ол адамды ұрпақтан
ұрпаққа сол қалпында берiлетiн және жеке тұлғаның барлық қасиеттерi мен
келешегiн толығымен анықтайтын “гендердiң жинағы немесе батареясы” ғана деп
санаған. Жеке тұлғаның дамуын биологизаторлық жағынан түсiндiру прагматизм
бағытына да тән. Прагматизм грекше – прагма дегенiмiз – iс-әрекет,
тәжiрибе. Бұл бағыттың негiзiн салушы – Джон Дьюи (1859-1952 ж.ж.).
Ендiгi бiр көзқарастың негiзiн классикалық түрде ағылшын философы Джон
Локк (1632-1704 ж.ж.) салып, француз материалистерi оны ары қарай дамытқан.
Бұл бағыт бойынша адам өмiрiнiң жағдайлары мен тәрбие жеке тұлғаның
қалыптасуының шешуші факторы деп есептелген. Д. Локктiң белгiлi бiр
пайымдауы бойынша баланың жаны дүниеге келген сәтiнде таза тақтаға ұқсас
(tabula rasa) болып келедi және тек оның өмiр жағдайлары мен тәрбие ғана
жеке тұлғаның белгiлi бiр қасиеттерiнiң пайда болуына себепшi болады.
Осыдан кейiн бұл көзқарас социологизаторлық бағыт болып қалыптасты, ал оның
өкiлдерi жеке тұлғаның қалыптасуына әлеуметтiк ортаның әсерiн бiрiншi
орынға қойып, оның дамуының iшкi заңдылықтарын жоққа шығарады. Олар адамның
рөлін төмендетеді.
Жеке тұлғаның дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын бiрiншi
орынға қойып, тәрбиенiң күшiн жоққа шығаратын бұл теориялар XIX ғасырдың
аяғында психологиялық-педагогикалық зерттеулердегi ерекше бiр бағыттың
пайда болуына себепшi болды, бұл бағыт “педология”, яғни тура аударғанда
“балалар туралы ғылым”, “балатану” деген атқа ие болды. Қазiргi уақытта
ғалымдардың көбiсi педологияны индивидтiң сәби, жас өспiрiм, жастық
шағындағы дамуының жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретiнде қарастырады.
Социалистiк құрылыс жағдайларында бiздiң елiмiзде педология өкiлдерi
баланың дамуының биогенетикалық заңын белсендi түрде насихаттаған және
соған сүйене отырып балалардың әлеуметтiк теңсiздiгiн түсiндiруге тырысқан.
Осы мақсатта оқушылардың ақыл-ойының дамуын зерттейтiн кең көлемдегi жүйе
құрылған болатын. 1936 жылы ОК БК(б)П “сол заманғы педологияның теориясы
мен практикасын” “жалған ғылыми антимарксистiк ережелерге” сүйенген деп
айыптаған. Бұндай ережелерге, ең алдымен, сол заманғы педологияның басты
заңы – балалардың тағдырының биологиялық және әлеуметтiк факторлармен,
тұқымқуалаушылықтың бiр тұрақты ортаның ықпалының фаталистiк түрде алдын
ала анықталып қойылу заңы жатады.
Сол уақыттарда балалардың психологиялық дамуын зерттеуде сауалнама
және тест жүргiзу сияқты ?дістер ерекше сенiмсiздiк туғызған. Шынында да
тәжiрибесiз практик-педологтар қолданған бұл ?дістер сол уақыттарда көп
зиян келтiрген. Алайда педологияны ғылым ретiнде түбегейлi шектеу қате
болған едi. Педология баланы барлық жағынан және жанама зерттейдi, бұл
туралы өз кезiнде К. Д. Ушинский: “Егер педагогика адамды барлық жағынан
тәрбиелегiсi келсе, онда оның адамды барлық жағынан тануы да керек”, –
деген болатын.
Жеке тұлғаның даму факторлары туралы философиялық және психологиялық-
педагогикалық ойдың тарихы материалистiк iлiмде және оның бiр бағытында –
материалистiк диалектикада өз жалғасын тапқан. Бұл бағыттың өкiлдерi жеке
тұлғаның қалыптасуына әсер ететiн факторларды тереңiрек зерттеп қана
қоймай, сонымен қатар ол факторлардың өзара байланысымен олардың адамның
даму процесiне ықпал ету тетіктерін де ашып көрсеттi. Қоғамның тарихын
талдай отырып, олар адамдардың шығармашылық-қайта құру әрекетi өндiрiстiң
дамуы мен көркеюiне, әлеуметтiк қатынастардың қалыптасуына, ғылыми бiлiмнiң
молаюына, рухани өмiр мен өнегелiлiк-эстетикалық мәдениеттiң баюына себепшi
болды деп көрсеттi.
Осылайша қоғамдық игiлiкке ие болып және оны дамыта отырып, адам
әлеуметтiк тiршiлiк иесi ретiнде, жеке тұлға ретiнде қалыптасады.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына сыртқы, қоршаған орта ықпалының
мәнi зор екендiгiне сене отырып, философ-материалистер адамның биологиялық
табиғатын жоққа шығармады. Олардың ойынша, адам тiкелей табиғи тiршiлiк
иесi, сондықтан ол бойына бiткен нышандар ретiнде көрiнiс тапқан табиғи
күштерге ие деп сендi. Алайда ол нышандар оның бойында тек лайықты орта мен
мақсатты тәрбие бар кезде ғана дами алады.
Сонымен қатар, адамды әлеуметтiк тiршiлiк иесi деп қарастыра отырып,
философ-материалистер тұқымқуалаушылық бағдарламасымен еш байланысы жоқ
индивидтiң “әлеуметтiк тұқымқуалаушылығы” туралы ойды ұстанады. Егер
биологиялық нышандар адамға да, жануарларға да тән болса, әлеуметтiк
тұқымқуалаушылық тек адамға ғана тән.
Материалистiк философия орта мен биологиялық нышандар қатарында
тәрбиеге ерекше орын бөледi, тәрбие – жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының
үшiншi факторы. Бұндағы айта кететiн жағдайдың бiрi – материалистiк
түсiнiкте жеке тұлға тек объект ретiнде ғана емес, сонымен қатар, ең
бастысы, тәрбиенiң субъектiсi ретiнде, өзiндiк қайта құру қызмет-әрекетiнiң
субъектiсi ретiнде қарастырылады.
Тәрбие – жеке тұлғаның қалыптасуының шешуші факторы ретiнде. Тұқым
қуалаушылық, орта және тәрбие жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының
негiзгi объективтi факторлары болып табылады. Бұл орайда тұқымқуалаушылыққа
(биологиялық факторға) жалпы адамзаттықпен қатар тұлғалық гендік қордыда
қамтиды. Іс-әрекеттiң кез-келген түрiне деген анатомиялық-физиологиялық
нышандар жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуында ерекше рөл атқарады.(мысалы,
есту мүшелерiнiң құрылысы, ойлау қабiлетiндегi ерекшелiктер, т.б.). Олар
баланың қабiлеттiлiгi, дарындылығы және дарыны дамуының алғышарттары болып
табылады. Кейбiр жағдайларда бұл нышандар өте ерте (сәби кезiнде және
мектепке дейiнгi жасында), кейбiр жағдайларда кешiрек, ал ендi бiрде, ер
жеткен кезде ғана көрiнiс бере бастайды.
Биологиялық нышандар мен қасиеттердiң дамуы адамның функционалды пісіп
жетiлуі мен қалыптасу процесiн сипаттайды, содан кейiн оның сүйектерi,
бұлшық еттерi, сонымен қатар iшкi мүшелерi мен жүйелерi дамиды. Адамның
биологиялық пісіп жетiлуі мен өзгеру процесi оның дамуы мен мiнез-құлығының
жас кезеңдерiнде көрініс табады. Адамға табиғи берілген белгілерді
дамытуда ең маңыздысы, жанұяда болсын, қоғамдық тәрбиелiк-бiлiм беру
орындарында болсын, оларға дер кезiнде сауатты диагностика беру болып
табылады. Қазiргi уақытта баланың іс-әрекеттiң қандай түрiне бейiмдiлiгi
бар екенiн анықтайтын алуан түрлi әдiстер бар. Олардың iшiнде тест әдiстерi
кеңiнен қолданылады.
Тәрбие мен бiлiм беруде адамның табиғи қасиеттерiн ескеру қажет, оның
нышандары мен қабiлеттiлiгiн анықтай отырып, олардың ары қарай дамуының
амал-тәсiлдерiн, формалары мен әдiстерiн айқындау керек. Қызметтiң қандай
да бiр түрiне деген анатомиялық-физиологиялық нышандарының одан ары жемiстi
дамуы үшiн баланың оған деген ықыласын арттырып, оны сол іс-әрекетке
араластыра отырып, сол салада тәжiрибе жинастыруға жағдай жасау қажет.
“Жеке тұлға” деген ұғымда адамның қоғамдық мәнi ашылады. К.Маркстiң
айтуынша, адамның мәні жеке индивидке тән абстрактiлiк емес, өз болмысында
ол барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы. Сондықтан ортаның жеке тұлғаның
дамуына әсерi туралы сөз болғанда, ең алдымен, кең мағынада қолданылған
әлеуметтiк орта деп түсiну керек, өйткенi адамның жеке тұлғалық қасиеттерi
әртүрлi орталық қатынастар әсерiнен, яғни, адамдармен және түрлi қоғамдық
институттармен өзара-қатынасы арқасында қалыптасады.
Қоршаған ортаның адамның дамуына әсерiн қарастыра отырып, философиялық
және педагогикалық ағымдардың көбiсi адамның жеке тұлға боп қалыптасуы
үшiн, сөйлеу, ойлау, тiк жүру секiлдi адамға ғана тән нышандар дамуы үшiн
адами қоғам, әлеуметтiк орта қажет дейдi. Сәби жасынан жануарлар ортасына
тап болған балалар туралы оқиғалар олардың бойында осы адами нышандардың
дамымағаны дәлел бола алады, ол қасиеттердiң қалыптасуына деген
қабiлеттерiнiң табандалып қалғаны соншалықты, олар адамдармен қарым-қатынас
жасаудың ең қарапайым формаларын үлкен қиыншылықпен үйренiп, заманына сай
адамның тұрмыс қалпын қабылдай алмады.
“Әлеуметтiк орта” деген ұғым, кең мағынасында, қоғамдық өмiрдiң
материалдық жағдайлары, әлеуметтiк және мемлекеттiк құрылыс, өндiрiстiк,
қоғамдық қатынастар жүйесi және олар анықтап отырған әлуметтiк жүйе сипаты
мен қоғамда пайда болған әртүрлi мекемелер қызметiн қамтиды. Шынында да,
жеке тұлғаның әлеуметтiк бейнесi, белгiлi бiр мөлшерде, оның қай мемлекетке
жататыны арқылы көрiнедi, адам дүниеге келгеннен соң қандай да бiр қоғамның
азаматы болады. Адамның дамуына барынша әсер ететiн әлеуметтiк орта,
әсiресе қазiргi уақытта, ең алдымен, экономикадағы өзгерiстер, идеологияның
өзгеруi, қала мен ауылдағы өмiр жағдайлары, миграциялық процестер (яғни,
адамдардың белгiлi бiр мемлекет территориясы аясында көшiп-қонуы, сонымен
қатар, одан көшiп кетуi), демографиялық процестер, сәбилердiң дүниеге
келуiндегi, өмiр ұзақтығындағы өзгерiстер, т.с.с. жатады. Жеке тұлғаның
қалыптасуында географиялық орта белгілі рөл атқарады. Баланың айналасы-
үйдегі ортаға көп көңіл бөлінеді.
Қоғамдық мекемелердегі оқу-тәрбие процесін ұйымдастырғанда мұғалiмдер
мен тәрбиешiлер балаға кең әлеуметтiк ортамен қатар, мектептен тыс ең жақын
айналасының әсерiн ескерулерi тиiс, өйткенi кейде аулада, көшеде,
оқушыларға, әсiресе жасөспiрiмдерге белгiлi бiр мөлшерде әсер ететiн
жағымсыз (қоғамға қарсы) топтар пайда болуы мүмкiн. Бұл орайда, оқушыларды
жақын айналасының қоғамдық-экономикалық өмiрiнiң әртүрлi саласына белсендi
әлеуметтiк іс-әрекетке араластыру қажеттiлiгi туындайтынын ескеру керек.
Тұқымқуалаушылықпен, ортамен қатар тәрбие үшiншi шешушi фактор болып
табылады, тәрбие – педагогтардың басшылығымен әлеуметтiк тәжiрибенi
меңгерудегi баланың саналы мақсатты басқарылатын іс-әрекетi. Тәрбиенiң зор
күшiн көптеген өткен кезеңнің прогрессивтi педагогтары мойындаған. Мысалы,
ұлы славян педагогы Ян Амос Коменский табиғат адамға дүниеге келген сәтiнде
бiлiм игеруге мүмкіндік бередi, бiрақ бұл тек тәрбие мен бiлiм арқасында
ғана дами алады деп оқытқан. Белгiлi педагог А. С. Макаренко педагогикалық
теория мен тәжiрибеде “қиын”, тiптi “т?рбиесі ?иын” балалармен жұмыста
тәрбиенiң игiлiктi күшiн дәлелдеген болатын.
Тәрбие – бұл тұлғаның қалыптасуына мақсатты бағытталған процесс,
сонымен қатар тәрбие туа біткен нышандарды түзетеді және микро-ортаны
өзгертеді.. Барлық балалар тәрбиелiк-бiлiм беру мекемелерiнен өтедi, ол
мекемелер педагогикалық процестi сауатты құрастырып, оқушылардың жан-жақты
іс-әрекетiн нәтижелі ұйымдастырады, өйткенi ол жеке тұлғаның дамуының
шешушi шарты болып табылады.
Тәрбие жеке тұлғаның тәрбиелiлiгi нәтижесiнiң белгiлi бiр эталонының
болуын талап етедi. Тәрбие мен оқыту адамның қоғамдық қажеттi бiлiм, бiлiк,
дағдылардың белгiлi бiр жиынтығымен қарулануын, оның қоғам өмiрi мен
еңбегiне дайындығын, осы қоғамдағы нормалар мен мiнез-құлық ережелерiн
сақтауын, адамдармен қарым-қатынасын, оның әлеуметтiк институттармен ара
қатынасын алдын-ала болжайды Тек тәрбие ғана жеке тұлғаның дамуының
әлеуметтiк бағдарламасын жүзеге асыратын, оның нышандары мен қабiлеттiлiгiн
жетiлдiретiн шешушi құрал.
Тәрбиенiң оның мақсаттылығынан басқа ерекше өзгешелiктерiнiң бiрi оның
осы бiр әлеуметтiк қызметтi орындау үшiн қоғамның арнайы дайындаған
адамдары арқылы жүзеге асырылуы. Педагогиканың ұлы классигi К. Д. Ушинский
жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиешiнiң ерекше орны туралы былай деген:
“Тәрбиешi тұлғасының жас жанға әсерi оқулықтармен де, моральдық
нұсқаулармен де, жазалау мен мадақтау жүйесiмен де алмастыруға болмайтын
тәрбиелiк күштi құрайды”.
Осылайша жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының жемiстi болуының шарты
тарихи анықталған және әрдайым өзгерiп отыратын үш фактор: тума қасиеттері,
орта және тәрбие болып табылады.
Жеке тұлғаның қалыптасуында тәрбиеге шешушi мән бере отырып, өзара
күрделi байланыста болып отырған мақсатты тәрбие мен баланың дамуының ара
қатынасының мәнiн дұрыс түсiне бiлу керек.
Психологиялық-педагогикалық теорияда бұл мәселеге қатысты әр түрлi
көзқарастар бар. Олардың бiрi баланың дамуы, тәрбие мен оқытудың тәуелсiз,
яғни тез түрде жүзеге асады дейдi (Э.Мейман. А.Ф.Лазурский,
Ж.Пиаже). Бұл орайда тәрбие мен оқыту дамуға бейiмделедi, “баланың дамуының
соңында бірге жүредi” (Л.С.Выготский). Келесi бiр көзқарас бойынша даму іс-
әрекеттiң тарихи қалыптасқан формаларын меңгеруi арқылы жүзеге асырылады
(яғни, оқыту мен тәрбие көмегiмен), бұл орайда оқыту мен тәрбие баланың
дамуының қол жеткiзген деңгейiнде ғана тоқтап қоймай, сонымен қатар алдағы
міндетін шешу (К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, Л.С.Выготский). Л.С.Выготский
оқыту мен дамудың ара қатынасын зерттей отырып, оқытуды ұйымдастыруда
баланың “дамудың ең жақын аймағына” сүйену керектiгiн айтқан. Ол былай деп
жазған: “Дамудың алдында болған оқыту ғана жақсы болып табылады”.
Сондықтан, тәрбиенiң ең маңызды құралы – табиғи нышандар жиынтығын мұқият
айқындау, сол арқылы оларға және қоршаған орта жағдайларына сүйене отырып,
баланың соған сай іс-әрекетін арнайы ұйымдастыру.
“Бала дамуының ең жақын аймағы” туралы сөз ете отырып,
Л.С.Выготский оқушының тапсырманы өздігінен орындауға әзiрлiгiнiң
дәрежесiн айтқан болатын. Осылайша ол бұл әзiрлiктi екi деңгейге бөлген
болатын: оқушы тапсырманы мұғалiмнiң көмегiнсiз орындайды (ол осы кезеңдегi
өз дамуының деңгейiне жеттi), ары қарай оған мұғалiмнiң көмегiн қажет
ететiн қиынырақ тапсырма беру керек, яғни жаңа танымдық мәселе қойылады
(қиындық, қарама-қайшылық), бұл оқушының ақыл-ойының дамуын ынталандырады.
Субъектiнiң іс-әрекетi – жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының
факторы. Жеке тұлғаның дамуының маңызды факторларын сөз еткенде және бұл
процесте тәрбиенiң орны ерекше екенiн баса айтқанда, адамды ортаның
әсерімен тәрбие ықпалының пассивтi объектiсi деп қарастыруға болмайды. Кей
кездерде қолданылатын педагогиканың “баласыздық” деген сөздiң астарында
тәрбие туралы кейбiр еңбектерде балаға сыртқы педагогикалық әсерлердiң әр
түрлi формалары мен әдістері туралы айтылып, осы әсерлердiң арқасында пайда
болатын баланың iшкi дүниесі ескерiлмей келетiнi туралы мағына жатыр. Жеке
тұлға өзiнiң қалыптасу барысында өзiндiк дамуының объектiсi ғана емес,
сонымен қатар субъектiсi де екенiн ескеру керек.
Сана мен іс-әрекеттiң тұтастығы материалистiк диалектика мен
психологияның ең маңызды заңдылығы болып есептелiнедi. К. Маркс адам
жағдайдың пассивтi жемiс емес, ол қоршаған ортасын, жағдайларды және өзiн
белсендi түрде өзгерте алады деп жазған болатын. Демократиялық
педагогиканың классиктерi де (И. Г. Песталоцци, Я. А. Коменский, К. Д.
Ушинский, Ы. Алтынсарин, т.б.) жеке тұлғаның өзiнiң белсендiлiгiне, оның
шығармашылық-қайта құру іс-әрекетiне үлкен мән берген.
Белсендiлiк адамның табиғи қасиеттерiнiң бiрi болып табылады.
Психологияда белсендiлiктi іс-әрекет деп атайды. Жеке тұлғаның белсендiлiгi
оның қажеттiлiктерiнен туады (материалдық және рухани, жеке немесе қоғамдық
қажеттiлiктер). Адамның белсенділігінің жануарлардан айырмашылығы оның
қажеттiлiктерi сәби жасынан бастап-ақ қоғамдық қажеттiлiктермен
реттелiнедi. Адамның белсендiлiгi (немесе оның іс-әрекетi) оның себеп-
салдарымен, мақсат пен мiндеттерiн дұрыс қоя білуімен, оларды орындау
құралдарын дұрыс таңдай алуымен байланысты.
Белсендiлiктiң өзiне және жеке тұлғаның қоршаған орта мен тәрбиелiк
(сыртқы) әсерлерге қатысты iшкi ұстанымдарына байланысты ол әр түрлi
бағыттарда қалыптасуы мүмкiн. Егер оқушының осы әсерлерге деген көзқарасы
терiс болса, ол тәрбиешiсi қалағанынан қайшы бағытта дамиды. Мысалы,
мұғалiм оқушылардың бiлiмiн тексеру кезiнде оқушының бағасын төмендетiп
қойса да, оқушы оған ренжiп қалады. Мұндай жағдайда мұғалiмнiң үлгерiмдi
жақсартуға шақырған әрбiр сөзi оқушыда жасырын, кейде тiптен ашық қарсы
әрекет тудырады. Тәрбиешi, оның педагогикалық әсерi iшкi өрiсте, яғни
тәрбиеленушiнiң санасы мен сезiмiне оң әсерiн тигiзбесе, барлық жағдайларда
әрдайым осылай болып отырады.
Осының нәтижесiнде, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуында көрiнiс
табатын барлық әсерлер мен ықпалдар екi топқа – iшкi және сыртқы болып
бөлiнетiн болды. Ортаның әсерi мен тәрбие жеке тұлғаның дамуының сыртқы
факторларына жатады. Табиғи әсерлер – бейiмдiлiк пен әуестiк, сонымен
қатар, адамның сезiмдерi мен күйзелiстерi, оның сыртқы әсерлердiң ықпалымен
пайда болатын сылтаулары мен қажеттiлiктерi – барлығы iшкi факторларға
жатады. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы осы екi фактордың өзара
байланысының нәтижесi болып табылады.
Егер тәрбие жеке тұлғаның өз өзiмен жұмысы кезiндегi белсендiлiгiне
деген iштей ықпалына әсер ететiн болса, онда оның жеке тұлғаның дамуында
шешушi рөл атқара алатыны түсiнiктi. Осы бейiмдiлiк пен өсiп келе жатқан
адамның жеке тұлға ретiнде жетiлуiне деген өзiндiк ынтасы ғана түбiнде оның
дамығанын анықтайды. Осылайша бұл шын мәнiсiнде, өзiн-өзi дамыту, өзiн-өзi
тәрбиелеу сипатына ие болады. Л.Н.Толстойдың адамның дамуын жемiстi ағаштың
өсуiмен салыстыруы тегiн емес. Өйткенi, сөздiң тура мағынасында оны ешкiм
өсiрмейдi, ол өздiгiнен өседi. Адам тек қана топырағын қопсытады,
тыңайтқыштар себедi, артық бұтақтарын кеседi, яғни оның өзiндiк дамуына
мүмкiндiк беретiн қажеттi сыртқы жағдайларын жасайды, ынталандырады. Ал
өзiндiк даму өзiнiң iшкi заңдары бойынша жүредi.
Жеке тұлғаның өзiндiк дамуына қоршаған орта мен тәрбие секiлдi сыртқы
факторлар әсер етсе де, бұл факторлар оның iшкi дүниесiне оң әсер еткенде
ғана және оның өз өзiмен жұмысы кезiндегi өзiндiк белсендiлiгiн
ынталандырған жағдайда ғана жеке тұлғаны дамытып, қалыптастыра алады. Осы
бiр аса күрделi процесс тәрбиенiң персонификациясы (лат. – жеке тұлға)
деген атауға ие болды. Тәрбиенiң персонификациясы дегенiмiз – ақпараттық
мазмұндағы, адамның тұтас модусын (модус – қажеттiлiктер, мақсат-мүдделер,
наным-сенiмдер, бағалау критерийлерi, ынта-ықыластар) құрайтын саналық-
психологиялық және идеологиялық процестердiң, қасиеттер мен қатынастардың
әр алуан түрлерi бар жеке тұлғалық факторлардың мiнез-құлығын
әлеуметтендiрiп, реттейтiн өзара әрекет күрделi де қарама-қайшылыққа толы
болады. Персонификация әлеуметтенудiң антиподы ретiнде оған қарама-қайшы
емес, ол әлеуметтенудiң бар болуының iшкi механизмi болып табылады.
Осылайша, жеке тұлғаны әлеуметтендiретiн сыртқы факторлар, соның iшiнде
тәрбие де, жеке тұлғаның өз өзiмен жұмысы кезiндегi өзiндiк белсендiлiгiнiң
iшкi механизмдерiмен, яғни оның қажеттiлiктерiмен, сенiмдерiмен, мақсат-
мүдделерiмен өзара тығыз байланыста болғанда ғана оның дамуы мен
қалыптасуына әсер етедi.
Баланың, оқушының белсендiлiгi іс-әрекеттiң әр алуан түрлерiнде
көрiнетiнi психологияда дәлелденген. Өмiр барысында қарым-қатынас, таным
белсендiлiктерi, өзiн-өзi жетiлдiру мен қоршаған өмiрдi түрлендiру, өзгерту
белсендiлiктерi дамиды. Кiшкентай баланың өзi де пассивтi емес түрде
өмiрдiң жағдайларына бағынады. Ол өзiнiң талаптарын орындатқанда
(үлкендерге) белсендi, ол қоршаған адамдарға қатысты өз түзетулерiн
енгiзедi. Ол адамдарға деген (ұнату, ұнатпау) және заттарға деген (керек,
керек емес, жақсы көретiн, жақсы көрмейтiн) өзiндiк жеке тұлғалық қатынасын
көрсетедi. Бұл қатынастар оның іс-әрекетiнде жеке тұлғаның өзгешелiгiн
жасай отырып пайда болады.
Қарым-қатынас – генетикалық түрде баланың белсендiлiгiнiң ең ерте
белгісі. Адамның әлеуметтiк тiршiлiк иесi ретiндегi ерекшелiктерi осы қарым-
қатынаста көрiнедi. Онда адамдарға деген қатынастың көптеген алуан түрлi
реңктерi бар: ата-анаға, мұғалiмдерге, таныстарына, таныс емес адамдарға,
құрдастарына, өзiнен кiшкентайларға, достарына. Бала өзiне дос таңдайды, ол
адамдардың белгiлi бiр шеңберiмен қарым-қатынас iздейдi, ол басқаларға
ықпал етедi. Ұжымда ол кейде ұйымдастырушы, кейде орындаушы болады. Қарым-
қатынас белсендiлiгi жеке тұлғаның ең маңызды жақтарының дамуына жағдай
жасайды, олар – адамгершiлiк, қайырымдылық, қамқорлық, өз өзi үшiн, адамдар
алдындағы өз iстерi үшiн жауапкершiлiк.
Баланың дамуы барысында жеке тұлғаның танымдық белсендiлiгiнiң өрiсi
кеңейiп, тереңдей түседi. Кейбiр заттардың қасиеттерiн тану үшiн оларды
қолына ұстап көргеннен кейiн бала “Бұл не? Бұл кiм? Қалай аталады?” деген
сияқты сұрақтар сұрай бастайды. Бұл сұрақтардың жауабы балаға заттар мен
құбылыстардың жалпы мәнiн ашып бередi. Мектептегi жүйелi оқыту баланың
таным белсендiлiгiнiң қалыптасуы мен тереңдеуiне мүмкiндiк жасайды,
сыныптан сыныпқа көшкен сайын оқушы өз бетiнше бiлiм игеруге, оларды
практикалық іс-әрекетте еркiн пайдалану қабiлетiне ие болады. Оқыту
барысында бiртiндеп оқушының ойлау қызметiнiң әдiс-амалдары қалыптасады.
Орта және жоғары сынып оқушыларының танымдық белсендiлiгi зерттеу
жұмыстарында, тәжiрибелiк ұйымдастыруларда, iскерлiк қызметте көрiнiс
табады.
Адамның белсендiлiгi қоршаған өмiрге ықпал етедi, болмысты қайта құру
мен өзгертуге бағытталады. Әлеуметтiк белсендiлiк дегенiмiз осы. Жеке
тұлғаның белгiсiне айналып, бұл белсендiлiк қоғамдық өмiрдiң барлық
саласындағы ғылыми жаңалық, өнертапқыш, жаңашылдықтың бастауы мен қозғаушы
күшiне айналады.
Жеке тұлғаның белсендiлiгiнiң аталмыш бағыттары оқушының әр алуан іс-
әрекеттерiнде көрiнiс табады: оқу-танымдық, еңбек, қоғамдық-пайдалы
жұмыстар, ойын, эстетикалық, спорттық-сауықтыру. Оқушының іс-әрекетiн
парасатты, педагогикалық дәл және дұрыс ұйымдастыру оның белсендiлiгiнiң
барлық бағытта дамуының бастауы болып табылады. Әрбiр баланы белсендi
қайраткер орнына қойып, оны баланың барлық күшiн белсендi жұмсауға, іс-
әрекеттегi баланың жеке тұлғаға сай өзгешелiгiн зерттеуге, жеке тұлғаның
потенциалды мүмкiндiктерiнiң ашылуына барынша көмектесуге мүмкiндiк
туғызатын іс-әрекеттi ұйымдастырудың әдiс-тәсiлдерiмен қаруландыру – осының
бәрi баланың дамуының нәтижелiлiгiн қамтамасыз ететiн тәрбиенiң басты
қызметі.
Сондықтан жеке тұлғаның белсендiлiгiн жан-жақты қалыптастыра отырып,
тәрбиешi сол баланы өзiне одақтас етiп алады. Оқушының қажеттiлiктерiне
негiзделген тәрбие мен өзiндiк тәрбие процестерi – ең жағымсыз деген сыртқы
жағдайларды жеңе алатын күш.
Жеке тұлғаның дамуы үшiн баланың қарқынды іс-әрекетi қажет. Алайда кез-
келген іс-әрекет баланың қабiлетiн, дарынын, мiнез-құлық белгiлерiн, бiлiк
пен дағдыларын дамыта алмайды. Мысалы, мыңдаған балалар күнi бойы музыкалы?
гаммаларды ойнайды, бiрақ музыкант бола алмайды. Баланың қабiлетiн оята
алмайтын репетиторлық жұмыстар қаншама. Немесе тағы бiр мысал, төменгi
сыныптарда балалардың көбiсi едәуiр ынталы, бiрақ жоғары сыныптарда ондай
балалардың саны аз.
Қабiлеттiлiктiң дамуы үшiн өз барысында баланың бойында жағымды
сезiмдер туғызатын іс-әрекет қажет (В. Е. Чудновский, В. С. Юркевич). Ал
мұндай көңiл-күйге түсу (немесе басқа да) жұмыстан пайда болған сүйсiну
сезiмiмен сипатталатын танымдық қажеттiлiктермен байланысты. Дарынды бала
белгiлi бiр жұмыспен мiндет үшiн емес, баға үшiн емес, жарыста немесе
олимпиадада жеңу үшiн емес, сол жұмыспен айналысқысы келетiн болғандықтан
жетістікке ұмтылады, яғни ол балада жағымды сезiмдермен байланысты
қажеттiлiк бар. Осыған байланысты әдебиеттерде өте сирек айтылып жүрген
жеке тұлғаның дамуының тағы бiр бастауы өзiне көңiл аудартады. Бұл – жеке
тұлғаның мәдени ұстанымдарынан бастау алатын өз-өзiне деген
қалыптастырушылық, жасампаздық ықпал-әсерi. М. Князеваның ойынша, адамның
өзiн өзi дамыту күштерi жеке тұлғаның дамуының ең маңыздысы болып табылады.
Оның пiкiрiнше өткен ұлы адамдардың өмірбаяны, күнделiктерi, естелiк
жазулары, сырлары, хаттары өзiн өзi қалыптастыру, өз өзiне талап қою
жұмысында аса зор күш жұмсағандарының дәлелi бола алады, ал ол қасиеттер
олардың кәсiби еңбектерiнiң бастауы болып, өмiр жолында әрдайым серiк
болған:”... адам тек қоршаған дүниенi, табиғатты, қоғамды ғана
қалыптастырып, түрлендiрмейдi. Адамзаттың бүтiн тарихы – өзiн-өзi
қалыптастыру мен қайта құру».
Сонымен, жеке тұлғаның дамуы, тәрбиесi, қалыптасуының өзара байланысы
мәселесiнiң көп ғасырлық тарихы бар. Ғылымда жеке тұлғаның мәнi, оның дамуы
мен қалыптасуына әсер ететiн факторларды түсiндiретiн әр түрлi көзқарастар
кездеседi. Ғалымдардың жеке тұлғаның қалыптасуында биологиялық (тұқым
қуалаушылық) және әлеуметтiк факторлардың ( орта, тәрбие), сонымен қатар іс-
әрекет пен қарым-қатынастың орны ерекше деген қорытындысы еш дау
туғызбайды. Сонымен жеке тұлғаның дамуны және қалыптастыруына әсер ететін
факторлар төмендегідей болып келер. (сурет 2)
Сурет 3.3 Тұлғаның дамуына және қалыптасуына әсер ететін факторлар
Қазiргi ғылыми көзқарас бойынша баланың жеке тұлғалығы тәрбиенiң
объектiсi ретiнде де, субъектiсi ретiнде де қарастырылады. Оның объект болу
себебi оның қалыптасуы сыртқы ықпал-әсерлерге, әсiресе, тәрбие мақсатты
әсерлерге тәуелдi. Субъект болу себебi жеке тұлғаның белсендiлiгiнсiз,
сыртқы ықпал-әсерлерге деген белсендi ы?палынсыз даму ілгері жүрмейді; тағы
бiр себебi: адамның дамуы өзiн- өзi дамыту процесiнде ғана жүзеге асады,
сондай-ақ жеке тұлғаның дамуында өзiн-өзi тәрбиелеудiң де алар орны ерекше
(сол субъект қалағанындай жеке тұлғаға тән белгiлi бiр қасиеттерiн
қалыптастыру мақсатында өз бетiнше жұмыс).
Қазiргi заманғы зерттеулер дарындылық тұқым қуалау арқылы берілмейді
дейдi. Н. И. Дубининнiң айтуы бойынша, дарындылық болу үшiн “жөндi
универсалды генетикалық бағдарлама” керек: ал оның аса мол потенциалын
жүзеге асыру үшiн, әсiресе жеке тұлғаның дамуының өте ерте кезеңiнде,
қолайлы жағдайлардың болуы.
Бала өмiрiнiң алғашқы үш-бес жылын ғалымдар “Ұлы бастаулар уақыты” деп
атайды. Адам психикасының сырттай көрiнiстерiнiң қасиеттерi өмiр барысында
қалыптасады, сондықтан оларды ата-ана, педагогтар және баланың өзi
қадағалап, реттей алады.
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар;
1) “Жеке тұлға” деген ұғымды және оның құрылымдық
компоненттерiнiң мағынасын ашыңыз.
2) Жеке тұлғаның қалыптасуымен байланысты негiзгi ұғымдарды
сипаттаңыз.
3) Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының негiзгi теориялық-
?діснамалық амал-тәсiлдерiнiң сипаттамасын берiңiз.
4) Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететiн негiзгi факторларды
атаңыз.
5) Тәрбие мен дамудың өзара байланысты екенiн дәлелдеңiз.
6) Субъектiнiң іс-әрекетi жеке тұлғаның қалыптасуының басты
факторы екенiн дәлелдеңiз.
Әдебиеттер
1. Бейсенбаева А.А. Теория и практика гуманизации школьного
образования. Алматы: Гылым, 1998.
2. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М.,
1968.
3. Измайлов А.З. Народная педагогика: педагогические воззрения народов
Азии и Казахстана. М., 1991.
4. Керимов Л.К. Педагогические основы индивидуализации перевоспитания
трудных подростков. Алматы. 1994.
5. Кон И.С. Психология подростка. М., 1981.
6. Кон И.С. Психология ранней юности. М., 1989.
7. Костюк Г.С. Движущие силы развития и воспитания. Хрестоматия по
педагогике /Под ред. З.И.Равкина. М., 1976.
8. Петровский В.А. Личность – феномен субъективности. Ростов на Дону.
1993.
9. Рысбаева А.К. Успешность деятельности как категория педагогики. –
Алматы: КНПУ им. Абая, 2003.
10. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Использование материалов казахской
этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. Алматы. 1996
11. Фридман Л.М., Пушкина Т.А. Изучение личности учащихся и ученических
коллективов. М., 1988.
Тақырып 4 Оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне психологиялық-
педагогикалық сипаттама (1 сағат)
Мақсаты: мектеп оқушыларының жас мөлшеріне қарай және жеке басына тән
ерекшеліктер туралы түсінік қлыптастыру және осы ерекшеліктерді оқу-тәрбие
процесінде ескеру.
Міндеттері:
а) мектеп оқушыларының жас мөлшерінің кезеңдеріне сипаттама беру;
ә) мектеп оқушысының жеке тұлғасының өзіндік ерекшеліктерін ашу;
б) педагогикалық процесте мектеп оқушысының жас мөлшерінің
психологиясын есепке алу.
Ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский, «Егер педагогика адамды барлық
жағынан тәрбиелегісі келсе, онда оның адамды абрлық жағынан тауны да керек»
- деген болатын. Осындай ережеге байланысты, жұмыс барысында педагог
балалардың психологиялық, физиологиялық және жас ерекшеліктерін міндетті
түрде білу керек.
Барлығына мәлім, балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу және бала
тұлғасына арнайы қтынас, тәрбие мен оқытудың басты принциптері болып
табылады. Сондықтан мектептің педагогикалық ұжымы, оқу-тәрбие процесінде
оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу маңызды.
Мектеп жасындағы балалар бастауыш, орта (жеткіншек) және жоғары буынға
бөлінеді. Жеткіншек кезең кіші және жоғары деп бөлінеді.
Кесте 4.1 Оқушылардың дамуының жас кезеңдері
|Кезеңдер |Жылдар |Сыныптар |
|І. Бастауыш оқушылар |6- 10 |I – IV |
|ІІ. Орта (жеткіншек) |11-14-15 |V- IX |
|ІІІ. Жоғары |15-18 |X – XII |
Бастауыш сынып жасындағылардың ерекшеліктері мен дамуы.
Адамның белгілі сипаты мен сапасын қалыптастырудағы тәрбиешілердің
мақсат тәрбиесі белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағыталған, осы арқылы
сол топта тәрбиенің мүмкінідктері мен міндеттері, әдістемелері қолданылады.
Адам өмірінің мектепке дейінгі кезінде, есейген шақ кезеңдеріндегі,
жасөспірім шақта, әлеуметтік ортада, мектепте қлыптасқан мінез-құлқы
ерекшеленеді.
Жас мөлшерінің психологиясы курсында оқылатын жоғарыда айтылған жас
мөлшерлік топтардың әрқайсысының сипаттамасын бұл тұста нақтылап
қарастырмай-ақ, педагогтың әрбір жас мөлшері тлбымен жүргізетін оқу-тәрбие
жұмысында ескерілуі тиісті кейбір тірбие ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Жастарды өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің, әрбір жас адамның
жеке тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын анықтайтын дүниетанымын
қалыптастырудың қоғам алдындағы зор міндеттері мектепке жүктелген.
Тәрбие, шын мәнінде, жек етұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның негізгі мақсты
болып табылады және ол қоғамның әрбір мүшесінің жан-жақты дамуына жағдай
жаасуға бағытталған.
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігіне
тін ерекшеліктер мен сипаттардыф айтамыз. Бұл еркшеліктерді педагогикалық
процесте ескеру қажет және осған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті
түрін, әдістемесін және тәсілін пайдалану керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6
жастан 12 жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18
килограмнан 36 килограмға дейін ртады. Осы жаста бала миының көлемі де
ұлғаяды, яғни, ол 5 жаста үлкен адам миының 90 пайызындай болса, 10 жаста
95 пйызына тең болады.
Жүйке жүйесінің жетілу де жалғасады. Жүйке жасушалары арасында жаңа
абйланыстар түзіліп, мидың жарты шарында икемділік күшейеді. 7-8 жаста
жарты шарды жалғап тұрған нерв талшықтары жетіле түседі және олардың өзара
қарым-қатынасының арта түсуін қамтамасыз етеді. Жүйке жүйесіндегі бұл
өзгешеліктер баланың ақыл-ойы дамуының келесі кезеңінің ірге тасы
қалануына негіз болады.
Бала мектеп табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы
өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі қалыпта
болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды
құрастыру болып қала береді. Оқу іс-әрекеті әлі де дамуды қажет ететін
деңгейде болады. Оқу іс-әрекетнідегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс-әрекетке
еріктілік беру алғашқы кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын
арада істелінуі тиіс мақсатар және оның күшс алуын қажет ететін
тапсырмалардың мөлшерінің аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті
түрде назар аударту ол балаға жеңіл тиеді.
Мектеп оқушыларында болатын ерекше белсенді\ліктің себебі әлі күнге
дейін толық анықталған жоқ, бірақ көптеген жағдайларда байланысты белгілі
бір пайымдаулар айтылып жүр. Мысалы, сарапшылар мұндай жағдайды орталық
нерв жүйесінің генетикалық әсерімен түсіндіреді. Көптеген зерттеушілер оның
себептерін күнделікті ішіп жүрген тағамынан, баланың өзінің ерік-
жігерінен, оның өрескел қылықтарына қолдау көрсетушіліктен іздейді. Бүгінгі
таңда мұндай келеңсіз жайттардың алдын алу мен емедудің түрлі әдістемелері
қолданылып жүр. Кейбір дәрі-дәрмектер бесленді балаларды тыныштандырады.
Сондай-ақ кең таралған әдістің бірі – тағамның құрамынан қантты, жасанды
дәмдеуіштер мен тағамға қосылатын затарды алып атстау арқылы диета қолдану.
Баланың мінез-құлқына ата-ана мен мұғалімдер тарапынан үнемі және табанды
бақылаудың жасалуы және срытқы әсерді, мысалы, қоғамдық орындарда көңілді
тыныштандыратын көгілдір жарықтың түсірілуі жақсы нәтиже береді.
Бастауыш мектеп жасындағы бала үшін ең маңыздысы – педагог. Балаға
қарап жылы жүзбен жымиюдың аса маңызды әсері туралы И.М.Юсупов былай дейді:
«Педагогикалық қарым-қатынаста балаға қарап жымию баламен диалогтың ең
қажетті құралы болып табылады. Сөйлесетін адамың неғұрлым кішкентай болса,
ол өзінің іс-әрекетіне үлкнедердің соғұрлым үнсізде жылы жымиысына баға
беруін қажетсінеді. Тек қана оқу процесінде емес, жай қарым-қатынастарда да
бастауыш сынып жасындағы баалар мен жасөспірімдерді жылы жымиыспен
ынталандырудың маңызы зор. Сондықтан да педагогтың вербальды емес қарым-
қатынаста өз бет әлпетінің жылығымен әсер етуге сараңдығы бала мен педагог
арасындағы, онсыз да үлкен жас айырмашылығын оданс айын қашықтатпайық».
Үлкендердің баламен әр түрлі қарым-қатынасы және олардың балаға беретін
бағасының сипататмасы оның бойындағы өзіне баға бере алу қасиетін дамытады.
Бір жағдайда оның өзінің ақылды еендігіне сенімі артса, басқа бір
жағдайларда өзінің көріксіз немесе қателігін мойындайды. Үлкендердің
тікелей әсер етуімен баланың бойында пайда болатын осныдай өзіне өзі баға
берушілігінен оның басқа адамдарға да баға беруінің негізі қаланады.
Модуль 2 Тұтас педагогикалық процестің теориясы мен практикасы.
Тақырып 5 Тұтас педагогикалық процесс педагогиканың пәні және мұғалім іс-
әрекетінің объектісі (1сағат)
Мақсаты: Тұтас педагогикалық процестің ерекшеліктерін анықтау.
Міндеттері:
а) «Объект» және «пән» деген ұғымдардың мәнін ашу
б) педагогикалық процесс-педагогикалық теорияның объектісі
болатындығын көрсету.
в) Тұлғаның тұтас педагогикалық процесте дамуына сипаттама беру.
Педагогикалық процесс мұғалім іс- әрекетінің объектісі. Адамның
қандай да болмасын іс-әрекетінің заттық саласы қалайда білімдер жүйесінде
көрінеді. Сондықтан синтетикалық спатының біртұтастық объектілері
жасалмайынша субъектінің іс-әрекетінің сәтті болуы мүмкін емес. Санның
тұтастық объектілері белгілі бір шындық саласындағы білімдерді меңгерудің
нәтижесінде пайда болған объектілері, субъектінің іс-әрекетінің сыртқы
талаптарды орындау тәсілдері мен адамның субъекті тұлғалық құндылықтарына
бағыт табу болып табылады.
Педагогикалық іс-әрекетте еңбек субъектісі мұғалім болады. Мұғалімнің
еңбек құралдарының өзіндік сипаттары – ол оның білімі, білігі, тұлғалық
қасиеттері. Осыған байланысты, білім «сананың біртұтастық объектісі» болып
есептелуі керек, мұғалімнің іс-әрекеті, оның білім және тәжірибесі кәсіби
шеберліктің деңгейіне тікелей қатысты екендігі анық.
Қажетті тәжірибені жинақтауға әкелетін іс-әрекет мұғалім тұлғасын
қалыптастырудың шарты болады, ал ол «оқу-әдістемелік» құралдарының өзінде
орныққан. Бірақ бұл іс-әрекет тиімді болуы мүмкін емес, егер еңбек
объектісі толық айқын болмаса, еңбек субъектісінің зейіні теріс түсініп
объектіге аударылса, бұндай жағдайда еңбек субъектісінің әрекеті объективті
өмір сүретін кәсіби іс-әрекеттің объектісіне сәйәкес болмайды.
Қазіргі кезеңдегі тұтас педагогикалық процестің мәні туралы түсінік
ғалымдардың бірнеше ұрпақтарының күш салуларының арқасында жинақталады,
өйткені педагогикадық құбылыстар компонентетрінің, қасиеттері, заңдылықтар
туралы дербес білімдері бірте-бірте жинақталады. Бірақ, бөлік туралы білім
әлі біртұтас туралы білім емес. «Педагогикалық процесс» деген сөздік
(термин) ғылыми айналымға ХІХ ғасырдың екінші жартысында (П.Ф.Каптерев)
енгізілгенімен, ұғымның мазмұндық сипаттамасын тек қана тұлға теориясы, іс-
әрекет теориясының дамуы арқылы құбылыстарды зерттеуде жүйелілік тәсіл
қолдануды қалыптастыру арқасында мүмкін болды.
Педагогикалық процестің белгілері, спалары мен қасиеттері.
Тұлғаны қалыптастыру ұзақ процесс, ол қарама-қайшылықтарды шешумен бұл
іс-әректетегі ересектердің мәдениеттердің заттық өзгерілген формасын
субъектінің әрекеттік қабілеттеріне өзгерту мен көзқарас формасындағы
адамзаттың әрекет күштері мен қабілеттерінің заттық формаға ауысуының
бірлігі. Демек, егер педагогикалық процестің түпкі мақсаты адамның тұлға
ретінде қалыптасуы болса, онда педагогиклық процестің элементар бірлігі,
оның «кереге көзі» бастапқы абстракция болып «қалыптасудың қас қағым сәті»
болуы керек.
Бұл процестің ең кіші бірлігі, одан әрі оны тану сапалық қасиеттерін
жоғалтпай мүмкін болмайды.
Тұлғаның қалыптасуы даму барысында негізгі қайшылықтарды жеңуде жүзеге
асады. Бірақ бұл үшін, бөліну болған жөн- ересектер қызметін алады, яғни.
әлеуметтік тәжірибеде алынған іс-әрекет тәсілдерін айқындаушы. Сонымен
бірге қозғалыс формаларындағы адамзаттың әрекет күштері мен қабілеттерінің
заттық формаға ауысуы жүзеге сасады. Тұлғаның іс-әрекет субъектісне
алмасуы, оқушының даму процесінде қалай болатындығы көрінеді.
Барлық мәдени байлықтарды және іс-әректтер түрлерін меңгеру пәндік
оқыту арқылы жүргізген тиімді. Бұнымен тағы бер жүйенің пайда болуы
байланысты, оған мұғалім «сынып ұстаздары» элементі ретінде кіреді. Сынып
ұстаздарының балалардың бастапқы ұжымы мен өзара әрекетері барыснда жоғары
деңгейдегі жүйе «сынып оқушылары» пайда болады.
Сурет 4.2 Педагогикалық процестегі басқару қатынастарының қабаттары
Мектеп педкеңесі
Директор
Мектеп ата-аналар
комитеті
Класс жетекшілердің
бірлестігі IV
Класстан тыс жұмысты IV
ұйымдастырушы
III
II оқушы Отбасы
Класс жетекші
Әдістемелік бірлестіктер
Оқу бөлімінің меңгерушісі
Жеке индивидке қатысты жоғары деңгейлі жүйе ретінде қарастырылатын
оқушы ұжымында, оқушының тікелей жұмысы қажетті. Мұғалім жеке оқушының
педагогикалық процестің басқа да кіші жүйелерімен байланыстырушы орта буыны
болып табылады (4 суретті қараңыз).
Сурет 4.3 Педагогикалық үрдісте кіші жүйелердің байланысы.
Тақырып 6 Тұтас педагогикалық процестің заңдары (1 сағат)
Мақсаты: Болашақ мұғалімдердің ғылым мен тәжірибеде заңдардың рөлі
туралы ұғымын дамыту.
Міндеттері:
а) Заңдардың ашылуына тәжірибенің ықпал етуін көрсету;
ә) Ғылымның заңдарының объективтік сипатын ашып көрсету;
б) Педагогикалық процесс заңдарының мазмұнын негіздеу.
Заңдар педагогикалық теорияның даму деңгейінің бейнесі. Әр бір ғылымның
ең маңызды міндеттерінің бірі ақиқат шындықата әрекет ететін объективті
заңдарды танып білуі болып есептеледі.
Бір заттық саланың теориясын құруға және әрине, тәжірибелік міндеттерді
тиімді түрде шешуге тек заңдарды танып білу ғана мүмкіншілік береді.
Ғылыми білім құбылыстарды жазып баяндау ретінде қалыптасқаны, сонан соң
тәжірибе негізінде эмпирикалық теориялардың қалыптасқанын және жеке
заңдардың ашылғанын ғылыми ізденістер терихында қарап көруге болады.
Тек осы заттық саланың ерекше заңдары ашылғаннан кейін қазіргі
кезеңдегі ғылыми білім теориясы дамытады.
ХХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап педагогика оқулықтарында заңдар мен
заңдылықтар жайында пераграфтар орын тапты. Бірақ, олардың біреуінде де бұл
не екенін түсінік берілмеген. Ұғымдар өз бетінше қалыптасқан, неліктен
автор осыны заң әлде заңдылық деп санайтыны түсініксіз. Одан басқасы, нені
заңдарғаа, ал нені заңдылықтарға жатқызуға болады екені ажыратылмаған.
Осының барлығы тек педагогикалық заңдар мәселесінің теориялық тұрғыдан
зерттелмегенін ғана дәлелдейді. Белгілі дәрежеде бұл филисофитардың зерттеп
дайындаған заңдар мен заңдылықтар туралы түсініктерін есепке алмағандықпен
байланысты /4,5,6,7/.
Екі мың жылдық өткен соң Д.Бруно "табиғат заңы" ұғымын алғашқы рет
пайдаланаады. Бірақта ұғымның кең қолдануы Декартқа жатады, ол заңға екі
атрибут - мәңгілік және тұрақтылық пән деп санады. Яғни, егерде объективті
шындықтың бұл саласы орынды болса, оның заңдары мәңгі және тұрақты, адамдар
ерігіне тәуелді емес - объективті. Мысалға бет бұрайық: материя бар және
материя мен энергияның сақталу заңы бар. Жер үстінде өмір, және ассимиляция
және диссимиляция заңы бар. Ғаламда денелер бар және әлемдік салмақ заңы
бар.
Жаңа дәуірде "заң" ұғымын жете зерттеуімен әр түрлі философиялық
жүйелердің өкілдері шұғылданады. Ф.Энгельс өзінің "Диалектика проироды"
деген еңбегінде адамдар, заңдардың әрекетін өздерінің бақылауларында
әлдеқашаннан белгіледі және соңы тәжірибені жетілдіруде қолданды деп айтып
өтті /8/. Сондықтанда ғылыми заңдар бірден ашылмайды, ал ашылғандар сол
заттық саладағы жаңа білімдерге байланысты анықтала береді. Жеткілікті
көрнектілік мысал - химияда Д.И.Менделеевтің периоды заңының анықталуы.
Әлеуметтік жүйелер өзін-өзі ұйымдастыруға қабілеттің тек бір жағдайда
болады. Егерде әр бір индивид, осы жүйеге қатысушы үйлесімді дамуына және
өзін іс жүзінде көрсетуге қажетті және жеткілікті шарттарына ие болса.
Демек, педагогикалық процеске маңыздысы - индивидтің қалыптаса басталуы,
олардың жеке даралығының және әлеуметтік пісіп-жетілуінің қалыптасуы.
Педагогика тәрбие туралы ғылым ретінде дамиды, сол қоғамдық қызметіне
сай биологиялық мұра болмайды, өткен ұрпақтың әлеуметтік тәжерибесін өсіп
келе жатқан мұрагерлердің менгеруіне байланысты. Демек, тәрбиенің мәні және
оның мақсаты индивидтің, адамның барлық қоғамдық қатынастардың бірлігі
ретінде қалыптасуы болады. Әлеуметтік тәжірибені меңгеру процесі барысында
қалыптасқан қоғамдық болмыстың барлық жақтарымен қатынастары.
Ұстаздың табысты кәсіби іс-әрекеті танып білген педагогика заңдарына
сәйкес іс-әрекет. Қазіргі кезде кәсіби іс-әрекет табысты нәтижелерінен
бағаланады. Ал бұл білім беру саласында әсіресе маңызды, өйткені бұл жерде
табысты нәтиже - ол орын тапқан тұлға. Егерде білім беру саласында табысты
нәтижелер болса, сонда қоғам өмірінің барлық басқа салалары, кәсіби іс-
әрекеті түрлерінің әр түрлілігі жағымды өзгерістерге мүмкіншілік табады.
ХХ ғасырда бірте-бірте үдейе түскен, білім берудің дағдарысы, 60шы
жылдарда анық білінді. Ф.Кумбс /1/ осы дағдарысқа толық жүйелі талдау
жасады. Бірақ әр түрлі елдерде жасаған реформалау әрекеттері шындығында ең
бастысын қозғамаған: білім алу процесі және нәтижесі ретінде анықталған
білім берудің парадигмасы бұрынғыдай болып қала берді. Сондықтан кездейсоқ
емесв 90шы жылдарда ЮНЕСКО-ның бас конференциясының ХХ сессиясы болып
өткенде бүкіл дүниеде білім беру рөлінің қазіргі кезеңдегі тұжырымдамасы
қабылданды, оған білім берудің жаңа парадигмасы сай келеді: білім беру деп
әлеуметтік пісіп-жетілумен жеке даралық өсуге жеткен тұлғаның қабілеттерін
және міне-құлқын толық жетілдіру процессін және нәтижесін түсіне керек.
Білім беруде алғашқы рет тұлғаның мүдделері бірінші орынға қойылды. Осы
түсінікте болмыстың ең маңызды, материалисттік диалекктикада ашылған
өзгешелікті бейнелеген - ол заттандыру мен затсыздандыру. Білім беру жүйеде
ұстаз ғылыми білімді жинаған әдіс-тәсілдерді айқындайды деген сөз. Оқыту
процесі барысында оқушылар бұл әдістерді игеру арқылы меңгеріп жатқан оқу
пәнін игерді. Дәл осылай /іс-әрекет әдістерін меңгеріп алу/ болғандықтан
оқушылардың тұлғасының өзгерілуі болады /заттандыру/. Шындығында дәл осымен
жеке адам тұрғысына бағытталған білім берудің қажеттілігі белгіленеді.
Яғни, оқушы нені істей алады, оқыту процесі барысна қанждай болады
екенндігіне ерекше назар аудару. Тек сонда ғана оқушылар адамзаттың,
/этностың, аймақтың, жанұяның, мамандықтың /мәдениет меңгеруі және олардың
қоғамдық кәсіби іс-әрекетте дамуы туралы айтуға болады. Яғни педагогикалық
заңдар білім берудің сапасының мәнін түсінуде перспектива ашады-ол социумде
өзін іс-жүзінде көрсете алуға дайын оқушылардың тұлғасын жасау. Бірақ
біртұтас педагогикалық процестің теориясымен оның заңдарын меңгермейінше,
ұстаз ең бастыға қатыссыз жеке бөліктерге шоғырлануы мүмкін. Педагогикалық
заңдарды білу ұстазға практикалық жұмысты нақты мақсатқа яғни, түпкі
нәтижеге анық бағыттарды белгілеп құруға мүмкіншілік береді.
Сурет 6. 1 Педагогтар мен оқушылардың практикалық іс- әрекетінің теориялық
негізі
Тақырып 7 Педагогикалық процестің заңдылықтары (1 сағат)
Мақсаты: Тұтас педагогикалық процестің космпоненттері мен
заңдылықтарының арасындағы оның ішкі құрылымын көрсететін байланыстары
туралы түсінікті қалыптастыру.
Міндеттер:
А) «Заңдылық» ұғымының мәнін анықтау;
Б) Педагогикалық процестің бөліктері арасындағы тұрақты байланыста
заңдылықтардың бейнесін ашып көрсету;
В) Заңдылықтардың нақтылы көрінуінде принциптердің маңызын көрсету.
Жоспар
1. Педагогикалық процестің заңдылықтары.
2. Педагогикалық процестің бөліктері мен құрылымы.
3. Педагогикалық процестегі тұлға аралық қатынастар.
Педагогикалық процестің заңдылықтары
Педагогика ғылымы өзінің пәнін зерттей отырып, оқыту – тәрбиелеу
процесінің теориясын жасайды. Теориялық білімге ұғым (категория), заңдар,
заңдылықтар жатады, оларды зерттеу теорияны жасауға және оқыту – тәрбиелеу
жұмысын, педагогикалық процесті ұйымдастыру әдістеріне бағыт береді.
Ұғымдардың көмегімен педагогикалық шындыққа, сонымен бірге мұғалімнің
іс-әрекетінің объектісі – біртұтас педагогикалық процеске де сипаттама
беруге болады. Педагогикалық процестің заңдарын білу мұғалімнің іс-әрекетін
ұйымдастыруға жол табуға әсер етеді. Заңдылықтар мен принциптер
педагогикалық процестің қызметін және оны нақтылы жағдайға сәйкес құрауды
болжауға мүмкіндік береді.
Мұғалімді дайындау сапасы тұтас педагогикалық процестің әртүрлі
жақтары, қасиеттері мен сапалары туралы теориялық білімдер жайында және
міндеттерге қатысы бар аумағы кең кәсіби міндеттерді қолдануға дайындығынан
көрінеді. Қандай да болмасын қиыншылықтарды, кәсіби міндеттерді шешуде
маман еңбек процесіндегі әртүрлі элементтер, бөліктер арасындағы
байланыстылықты анықтай отырып, оның жалпы құрылымын көре алады деген сөз.
Мұғалім үшін бұның маңыздылығы тұтас педагогикалық процестің жүйелі –
құрылымдық сипаттау, алда болатын іс-әрекеттің ойша моделін жасауға,
нақтылы жағдайды ескере отырып, «ұстаздар-оқушылар» жүйесінің жағдайының
дамуын болжауға мүмкіндік беретіндігімен анықталады.
Әлеуметтік жүйенің қандайы да сияқты педагогикалық процесс ашық болады,
яғни ортаның ықпалын сезеді, бірақ ішкі белсенділік пен өзін-өзі
реттеушілігімен көзге түседі. Осыған байланысты әлеуметтік жүйенің бір
түрлілігі сияқты педагогикалық процесте солардың тегіндегідей белгілері
болады (Абрамова Н.Т., Афанасьев В.П., Блауберг И.В., Садовский В.Н., және
т.б.):
- қоғамның ұсынуымен жүйе жалпы мақсатқа ие, оның қызмет атқаруы
мақсатқа сәйкестік сипатты білдіреді;
- жүйе өзара байланыстағы және өзара тәуелді элементтерден
(компоненттерден) тұрады;
- жүйе тиым салушылық әкелетін ортада өмір сүреді;
- жүйенің белгілі бір қоры бар, ол оның қызмет істелуі мен тұрақтылығын
қамтамасыз етеді;
- жүйенің ішкі құрылымы оның деңгейінің иерархиясы және ортамен
байланысын көрсетеді;
- жүйеге тән ішкі қайшылықтар есебінен жүйе дамуға қабілетті;
- жүйе басқару орталығы арқылы басқарылады (сурет 2)
[pic]
Сурет 7.1 Педагогикалық процесс блоктарының өзара байланысы
Көрсетілген белгілер не себепті әрбір жеке бөлініп алынған педагогикалық
деректі тек қана сипаттауға болатындығын, бірақ егер басқалардың арасында
оның орнын анықтауға және «ұстаздар – оқушылар» жүйесінде жеке бөліктерінің
өзара әрекеттері туралы анық түсінік болмаса қандай шешім қабылдауға қиын
болатындығын түсінуге көмектеседі.
Педагогикалық процестің ерекшеліктері оның құрамындағы бөліктерінің
ішкі байланыстарында бейнеленеді. Процесс (латынның processus – қозғалыс)
алға басу 1) жағдай; 2) белгілі бір нәтижеге жетудегі бір ізді әрекеттердің
бірлігін білдіреді. Көрсетілген «процесс» деген ұғымның мағынасы «ұстаздар-
оқушылар» жүйесіндегі түпкі мақсатқа бір ізді әрекеттер бірліктері арқылы
жету ұстаздан қандай нақтылы жағдайды өзгерту және осыған сәйкес қандай іс-
әрекет істеу керектігін білуді талап етеді. Бұл сұрақтарға жауап өз
тарапынан сол байланыстармен оның болатын, өз арасындағы бар
байланыстарымен және мұғалімнің педагогикалық процестің бөліктері мен
құрылымын білуге тікелей байланысты болатын заңдылықтарымен байланысты.
Педагогикалық процестің компоненттері мен құрылымы.
Педагогикалық процестің жеке дара бөліктері (компоненттері) туралы оның
теориясын жасаудан біраз бұрын практикада жеткілікті дәрежеде жақсы белгілі
болған. Олардың бір бөліктері (мақсат, міндеттері, мазмұны) өзгеру
барысындағы қоғамдық өмірге мектептің әлеуметтік тапсырма ерекшеліктеріне
байланысты қайта-қайта жаңадан қаралып жетілдіре түседі. Көрсетілген
мәселені В.Е.Гмурман, В.С.Ильин, Б.Т.Лихачев және т.б. зерттеген.
Г.К.Костюк ұстаздар мен оқушыларды педагогикалық процестің бөліктеріне
жатқызады. М.А.Даниловтың көрсетуінше педагогикалық процестің ішкі
серпілісі оның негізгі, басты өзегі тәрбиенің мақсаты болады.
Жорамалдау бойынша, қандайда болмасын мақсатқа белгілі бір мазмұнды іс-
әрекеттер міндеттерін шешу арқылы жетуге болады. Сондықтан педагогикалық
процестің (әлеуметтік) бөліктеріне ұстаздарды және оқушыларды жатқызған
жөн. Бұл педагогикалық процестің адамзаттық факторы болады. Олардың іс-
әрекеттерінің бөліктерін (мақсат, міндеттер, мазмұны, құрал, форма, әдістер
мен тәсілдер, нақтылы тапсырманың түрі), маңыздылығы олардың оқушыларды
оқытудың мәнінің құрамына кіруінде. Сондықтан да процестің бөліктері
«ұстаздар мен оқушылар» жүйесін құрайтын адамдар және олардың іс-әрекетінің
бөліктері болды.
Педагогикалық процестің мәнін тереңдеу және жан-жақты түсіну үшін тек
бөлімдер құрамын ғана емес, сонымен бірге олардың әрбірінің ерекшеліктерін
білу керек. Педагогикалық процесс бөліктерінің ерекшеліктерін түсіну
нақтылы оқу орнындағы педагогикалық процесіндегі солардың арасындағы
объективті өмірсуретін ішкі байланыстарын анықтауға мүмкіндік береді.
Бөліктердің ерекшеліктерін қарастырайық.
Отандық педагогикада тәрбиенің мақсаты жан-жақты тұлға дамуындағы,
гумандық бірізділік идеясы тұрғысынан анықталады. Бұл мақсаттың сөз жоқ
өзінің құндылығы бар, оның тәрбие мақсатының қоғамдық талабынан өсіп
түсінуде (Р.Г.Гурова) философтар мақсатты идеал (идеал – мақсат) ретінде
қарастырады.
Алайда мақсат – идеал немесе іс-әрекеттің нәтижесінің өте оңды тамаша
моделі аралық мақсаттарға жету арқылы қол жетеді, оларды мақсат-міндеттер
деп анықтауға болады. Басқаша айтқанда, педагогикалық процеске сай мақсат
идеалға жету осы нақтылы бөлікке шешуге көздейтін кейбір шартты сатыларға
бөлумен байланысты.
Егер идеал – мақсатқа жету ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық
және дене тәрбиесін (біртұтас педагогикалық процесс) міндеттерін бірден
және комплексті түрде шешумен байланысты болса, онда педагогикалық
процестің жеке алынған бөліктерінің мақсат-міндеттері әрине аумағы жағынан
көп кіші және мазмұны жағынан нақтылы (мысалы сабақ үшін) болады.
Кейбір мақсат-идеал мен мақсат-міндеттер арасындағы айырмашылықтарына
қарамастан міндеттер қойылған мақсат бағытында жасалған ерекше қадам болады
және белгіленген нәтиже алу үшін не істеу керек деген сұрақтарға жауап
береді. Ұстаз үшін оқушылармен бірге тек қандай нәтижелерге жетудегі
қозғалыс қайтып ұйымдастыру ғана емес, сонымен бірге алда істелінетін
жұмыстың (не істеу керек) міндеттерін мұқият үйлестіру арқылы қойылған
мақсатқа саналы қозғалысын қамтамасыз ету өте маңызды. Тағыда, оны субъект
– субъектілік қатынастар педагогикалық процестің екі жақтылы болғандықтан
оқушылармен бірге жасау керек.
Педагогикалық процестің мақсаты мен міндеттері таңдап алынатын іс-
әрекеттің мазмұнын анықтайды. Қазіргі кезеңдегі жалпы мәдениеттің теориясы
(Кизимов В.В., Маркарян Э.С. және т.б.) іс-әрекеттің мазмұны әлеуметтік
тәжірибені меңгеруге адамзаттың жинақталған барлық мәдениеттер байлығына
айтылған оқуға (В.И.Ленин) бағытталуы керектігіне сендіреді. Маркарян Э.С.
өте айқын түрде қоғамдық мәдениет (адамзат жинақтаған мәдениет) адамзат
коллективтерінің ұйымшылдығына әкелетін адамдар әрекетін біріктіру мен
ұйымдастыру үшін аса маңызы бар болатындығын дәлелдеді. Әрбір адам
материалдық, рухани және әлеуметтік реттелуші немесе адамгершілік
мәдениеттерді меңгеруі керек.
Әрбір көрсетілген қабаттар өз ерекшеліктерімен көзге түседі.
Материалдық ол мәдениет адамзат жасаған заттар жиынтығы материалдық
құндылықтар (машиналар, саймандар, техника әртүрлі міндеттері бар
объектілер). Бұл мәдениет қабатымен мұра болмайтын біліктер байланысты
адамның бар материалдық құндылықтарды жаңа тәжірибеге енгізуге және жаңаны
жасауға, мүмкіншілігіне себеп болады. Рухани мәдениетті, кейде оны
интеллектуалды дейді, адамдардың айналада қоршаған табиғат пен әлеуметтік
ортада, ғылымда, өнерде белгіленген белгілі бір қабылдау мен бейнелеп
көрсету дейгейін айтады. Әлеуметтік нормативті мәдениет адамдардың қоғамдық
өмірлерін ұйымдастыру мен (экономикалық, құқықтық, саяси этикалық және
т.б.) байланысты және ол әдетте мұра болмайтын жүріс-тұрыстарының әртүрлі
формаларында материаланады. Мәдениеттің әрбір қабаты адамзат белгілі бір іс-
әрекетте «орындаған».
Жалпы адамзат мәдениетінің әрбір қабатының ерекшелігі ең алдымен
тұлғаның жан-жақты дамуы дәл адамзат мәдениетінің барлық байлығын меңгеруді
талап етуін көрсетеді. Екіншіден мәдениет қабатының әрбіреуі, адамды
дайындаудың бір жолын көрсетеді. Үшіншіден әрбір мәдени мұраның мазмұнының
ерекшеліктері, тұлғаның жан-жақты дамуы үшін қолдануға болатын, яғни
индивидке мәдениет мазмұнын меңгеруге көмектесетін іс-әрекет түрлерін,
құралдарды анықтау қажеттігіне бағыттайды.
Тұлғаның қалыптасуы адам тегінің (тек қана адамға тән) құралдарын, іс-
әрекеттерін меңгермейінше мүмкін емес. Әлеуметтік тәжірибенің заттың өзінің
жеке дара элементін адамзат іс-әрекетіне ауысуы, яғни адам өндірісте
қалыптасқан іс-әрекетті айқындау (затсыздандыру). Ұстаз бұл тәжірибе қандай
іс-әрекет тәсілдері арқылы жасалғанын анықтайды. Ал индивидтің іс-әрекет
тәсілдерін меңгеру сол индивид тұлғасының өзгеруіне әкеледі (заттандыру).
Іс-әрекет педагогикалық міндеттерді шешу көзқарасы жағынан ықпал ету құралы
болады. Туған кезінен бастап даму үстіндегі индивидтің өміріне мынадай іс-
әрекеттердің түрлері жүйелі кіреді: қарым-қатынас, ойын, еңбек (тұрмыстық,
ақыл-ой, дене, өндірістік), өнер және табиғатты қорғау.
Сонымен, педагогикалық процестегі оқушылардың іс-әрекеттерін қарастыра
отырып, педагогикалық мақсатты ұйымдастырылған іс-әрекет олардың
творчестволық белсенділігін қалыптастыру жағдайы болатындығына көзіміз
жетті. Әдеттегі іс-әрекеттер түрлері (қарым-қатынас, ойын, еңбек) ортаның
белгілі бір жақтарына бағытталған. Сондықтан педагогикалық ықпал ету
қалыптасу барысындағы тұлғаның ортамен (тек әлеуметтік қана емес, сонымен
қатар табиғаттық, материалдық, рухани) алдын-ала қойылған мақсатқа
байланысты өзара әрекетін реттеу. Тұлға іс-әрекет барысында қалыптасады, іс-
әрекет қандай болса тұлға да сондай екені белгілі. Әртүрлі жас ерекшелік
кезеңдерінде бірғана іс-әрекет түрлері маңызды болып қалмайды, іс-әрекеттің
өзі барлық адамның саналы өмір кезеңдерінде маңызды.
Жоғары айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады:
- қандай да болмасын біршама аяқталған салыстырмалы мектеп жұмысының
формасы болатын уақыт жағынан шектелген педагогикалық процесте (сабақ,
экскурсия, мектеп кештері және т.б.) жұмыс міндеттерінен туатын
педагогикалық ықпал етудің әртүрлі құралдарының қарым-қатынас, еңбек,
ойын тәсілдері және т.б. объективтік алғы шарттарын көруге болады;
- кешенді түрде педагогикалық ықпал ету құралын қолдану мақсатымен
міндеттерді мұқият үйлестіруді, жұмыстың барлық ауыртпалығының ортасын
негіздеуді, демек жетекші, негізгі, өзекті іс-әрекетті анықтауды талап
етеді.
Бірақ мұғалім барлық оқушыларды іс-әрекеттерге қосудың барлық
мүмкіншіліктерін қолдануға қызықпауы мүмкін емес. Сонымен бірге ол
оқушылардың нақтылы өзара әрекеттерін қамтамасыз етуі керек. Демек, барлық
бұрын педагогикалық процестегі нақтылы жұмыстың формасы, оған
қатысушылардың өзара әрекеттерін ұйымдастырудың ерекшеліктерін көрсетеді
деген қорытынды жасауға негіз болады. Бірақ қалай болса солай еркін,
формалды немқұрайлы таңдау жайлы егер бұрынғы бөлшектермен байланысты
болмаса (мақсат, міндеттер, мазмұны және іс-әрекеттер түрлері) әдетте
айыпталмайды.
Біршама консервативтік болғанмен, яғни уақыт өткен сайын аз өзгеретін
таңдап алынған жұмыс формасы қойылған міндеттерді шешуге белгілі бір әдіс,
тәсілдерді қолдануды талап етеді. Нақтылы педагогикалық процесте бұл
әрқашанда нақтылы тапсырмаларды (жүктелген, міндет, іс) орындаумен
байланысты. Ұстаз үшін «еңбегін затын» талдау (ол үшін оқу еңбегінің
мазмұны болады) оқылатын материалды меңгеру үшін оқушылардың танымдық іс-
әрекет тәсілдері ерекшеліктерін айқындауға қажет. Оқушылар үшін таным іс-
әрекетінің «еңбек құралдары» (әдістер мен тәсілдер) олардың оқи алуы үшін,
енді үйренуге керекті заттар. Сонда олардың педагогикалық процестің оқу
және оқудан тыс аймақтарына белсенді қатысу мүмкіншілігі шындыққа айналады.
Сондықтан, егер формада (өзара әрекеті ұйымдастыруда) ынтымақтастықтың
объектитвті алғы шарты ішінде болса, онда олар балаларды іс-әрекетінің
әдістері мен тәсілдерін меңгеру арқылы белгілі бір жеке алынған әрбір
оқушыға немесе топқа арналған тапсырмаларды орындауда жүзеге асырылады
(Котов В.В., Лийметс Х.И., Дежникова Н.С., Первин И.Б., Хан Н.Н.).
Педагогикалық процесс компоненттерінің ерекшеліктерін талдау олардың
арасында ішкі бірліктері мен өзара байланыстылығының бар екендігін
көрсетеді, оны ескерілмейінше педагогикалық процестің жүйе ретіндегі
құрылымы туралы мәселені шешу мүмкін емес. Бұл әрине бөліктер арасындағы
байланыстар анықтаумен бірге, белгілі бір нәтижеге әкелетін, яғни процеске
тән заңдылықтарды нақтылы жағдайларды да анықтауды шамалайды. Педагогикалық
процестің заңдылықтары қандай да болмасын мұғалімнің жұмысындағы ұқсас
жағдайларда байқалатын себеп-салдар детерминдікпен, жалпылықпен
сипатталады. Заңдылықтар объективті осы процеске қатысушылардан – олардың
ұнамды көңіл-күйінің тілектерінен тәуелсіз.
Педагогикалық процестің заңдылықтарының бір бөлігін эмпирикалық жолмен
басқалары теориялық жолмен анықталса, өзгелері теориялық экспериментальдық
жұмыстарды орындау барысында анықталды. Егер заңдылықтардың мәні жеткілікті
дәрежеде терең зерттелген болса онда ол 3 себептен ұтымды болды. Анықталған
заңдылықтар негізінде процестің өзінің белгілі бір құрылым бөліктердің
өзара әрекетін, өзара әсерін анықтауға болады. Осының негізінде жасалған
педагогикалық процестің идеалдық, теориялық моделі ғылыми зерттеуде сол
процестің өзінің және сонымен бірге мектеп ісінің практикасын жетілдіре
түсудің мүмкіншілігін кеңейте түседі. Ең ақырында қандай да болмасын
процестің заңдылықтарын тану оны басқару мен мұғалім іс-әрекетінің
нәтижесін болжауға әкелетін ғылыми талдаудың мүмкіншілігін кеңейтеді.
Педагогикалық ғылымда хх ғасырдың 20-шы жылдарында тәрбиенің
заңдылықтары, зерттеле бастады (Гончаров Н.К., Калашников А.Г., Трахтенберг
О.В.). Біршама кейін педагогикалық процестің оқудан тыс уақытындағы
(болдырев Н.И., Щукина Г.И., Петухов Н.Н.) және оқу процесінің
(Загвязинский В.И.) заңдылықтары зерттеледі. ХХ ғасырдыің соңғы он
жылдығында пайда болған жұмыстарда толық шолу жасалынбағанымен біртұтас
педагогикалық процестің заңдылықтарына шолу жасалған (И.А.Данилов,
Ю.К.Бабанский, Б.Т.Лихачев, В.А.Сластенин).
Педагогикалық процестің заңдылықтары «ұстаздар-оқушылар» жүйе
байланысының бейнесі: жүйенің өзінің ішіндегі кейбір жеке қосымша
жүйелердің және сыртқы басқа одан жоғары сатыдағы жүйелер байланысты
(мектепті қоршаған әлеуметтік орта, қоғам). Көрсетілген сбеп бойынша
педагогикалық процестің қызмет істеуінің ерекшелігін (жағдай, байланыс,
қатынас көрсететін процестің қасиеті мен оның сапасын), бейнелейтін
заңдылықтар анықталады.
Сондықтан да педагогикалық процестің негізгі мынадай заңдылықтары
болады:
- оқу орнының педагогикалық процесі қоғамның әлеуметтік экономикалық
қажеттілігіне сай болады;
- педагогикалық процестің мақсатқа бағыттылығы қоғамның мақсатын
көрсетеді, ол әлеуметтік тапсырыс ретінде, білім беру заңдары арқылы
талап етіледі;
- педагогикалық процесс екі жақты процесс, ол ұстаздар мен оқушылардың,
тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара әрекетімен байланысты,
міндетті түрдегі екі жақты іс-әрекет;
- оқушылардың творчестволық белсенділігі мұғалімнің мұқият ойластырылған
және ұйымдастырылған іс-әрекетінің нәтижесі;
- педагогикалық процестің қызметі онық жасалуы мен ұйымдастырылуы
оқушылар коллективі, сонымен қатар жеке оқушылардың жас ерекшеліктері
мен даму деңгейлеріне сай келуіне байланысты;
- педагогикалық процесс бөліктерінің мағынасы маңыздылығы әртүрлі,
олардың бір бірінен бағыныштылығы (иерархия) мен бір-біріне әсері бар;
- педагогикалық процесс бір қас-қағым сәттік емес, ұзақ мерзімге
бағытталған;
- педагогикалық процестің ішіндегі қосымша жүйелердің ортасы мен өзара
қиылысқан бағыттарының әсері көптеген факторларды тудырады, соның
ықпалы негізінде ең ақырғы нәтиже қалыптасады.
Заңдылықтар педагогикалық процестің ішікі және сыртқы байланыстарын
көрсетеді, олар өз арасында жеткілікті дәрежедегі күрделі байланыстарын
құрайды. Сондықтан, егер ұстаз нақтылы педагогикалық процестің негізгі
жағдайда заңдар мен заңдылықтарды ескермей ұйымдастырса, бұл ең ақырында
оқу-тәрбие жұмысының сапасының төмендеуіне әкеледі.
Барлық педагогикалық процестің заңдар мен заңдылықтарын
айқындалғандарын ескере отырып, баланың тұлға ретінде дамуының тиімді
жағдайын нақтылы әлеуметтік-экономикалық жағдайларда өзіндік дамыту және өз
орнын таба алу қабілетін қамтамасыз еткізетін мұғалімнің басшылыққа алуға
тиісті принциптерінде тұжырымдарға мүмкін болды.
Принциптер мұғалімнің іс-әрекетін ұйымдастыруға қойған негізгі талаптар
болып есептелінеді, олар тұрақты нысаналар болып және педагогикалық
процестің қызмет істеуінде творчестволық түрде көрінеді. Негізінен
принциптерде педагогикалық процестің заңдары мен заңдылықтары жүзеге асады.
Бұл мұғалімнің теориядан практикалық әрекетке көшуі болады:
- педагогикалық процестің ізеттілігі, тұлғалық нысандық бағыттылығы;
- іс-әрекеттің сана мен мінез-құлық бірлігін қалыптастыруға бағыттылығы;
- педагогикалық процестегі іс-әрекеттерді оқушылар тұлғасын дамытудың
көкейкесті қажеттілігін ескере отырып ұйымдастыру;
- педагогикалық талап қоюшылықты оқушының көзқарасын оны адамдарға,
құбылыстарға, процестерге қарым-қатынасын сыйлаумен ұйымдастыру;
- педагогикалық басшылықты оқушылардың инициативасымен, қайраткерлігімен
ұластыру;
- оқушылардың іс-әрекеттерде тиімді нәтижелерге жетуге көмектесу;
- ұстаздардың, оқушылар ұжымының және отбасыларының оқушыларғңа қоятын
талаптарының үйлесімділігі;
- әрбір бала үшін тиімді психологиялық ахуалдың әлеуметтік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету;
- оқушы тұлғасы мен ұжымының дамуындағы жаңа құрылымды үздіксіз бақылау.
Заңдар, заңдылықтар және педагогикалық процесті ұйымдастыру принциптері
өзара байланысты болуы мүмкін. Бұл өзара байланыстылық процестің мәнінен
оған қатысушылардың практикалық әрекеттерінен көрінеді, ал педагогикалық
процестегі мұғалімдер мен оқушылардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру моделі
ретінде ұсынылуы мүмкін (2 суретті қараңыз).
[pic]
Сурет 7. 2 Педагогикалық процестегі компоненттердің өзара кестесі
Суретте тілдің екі бағыты көрсетілген. Сағат тілі бойынша оқушылардың
іс-әрекетінің ұйымдастырылуы көрсетілген, керісінше бағытта педагогикалық
процесте жаңылысқан жерін тауып алу үшін қозғалыс.
Педагогикалық процестегі тұлға аралық қатынастар. Педагогикалық
процестің теориялық моделін жасау қалайша оның мәнінде тәрбиенің нәтижесіне
қол жететіндігін анықтауға мүмкіндік береді. Әдеттегі қалыптасқан көзқарас
бойынша, әсіресе жалпы практикада мұғалімнің екі тәуелсіз оқыту және
тәрбиелеу іс-әрекеттер саласы бар деп есептелінеді. Осыған сай мұғалім екі
рөл атқарады: пән мұғалімі және сынып жетекшісі. Оқытудың тәрбиелік
мүмкіншілігін жоспарда қарастыру әрекетін көбінесе оқылатын материалдар
мазмұнымен байланыстырады немесе оқушыларды қайсарлықты, мақсаттылықты,
жауапкершілікті және т.б. қалыптастыруға ықпалын тигізеді.
Сөзсіз оқу пәндердің мазмұндарының өзінде белгілі бір тәрбие күшті
әсері салынған. Бұл екі мәселемен байланысты: біріншіден меңгерілетін
пәннің мазмұны қаншалықты қоғамның даму деңгейіне, оның мүддесіне сай
келетіндігіне; екіншіден бұл мазмұнның оқушыларды қаншалықты табмғаттың,
қоғамның және адам ойлауының, дамуының объективтік заңдылықтарын түсінуімен
қаруландырады, яғни көзқарастарының қалыптасуына ықпал етуімен байланысты.
Кезінде А.С. Макаренко, тұлға кемшілігін оның қоғамдағы
қатынастарындағы кемшіліктерімен байланысты деген болатын. Демек, процестің
негізгі тәрбиелік тетіктерін оқушылардың қалыптасқан қатынастары
кеңестерінен іздестірген жөн (3 сурет).
ІІІ
Сурет 7.3 Педагогикалық процесте оқушының қарым-қатынас (тәрбиелік
тетіктері) жүйесі
І – ата-ана мен балалардың арақатынасы
ІІ – мұғалім мен оқушылардың арақатынасы
ІІІ – сыныптас және құрбы-құрдастар арақатынасы
Жалпы білім беретін мектептің педагогикалық процесінде оқушы үшін екі
негізгі қатынастың маңызы бар. Ол мұғалімдер мен оқушылар арасындағы өзара
қатынастар және оқушылардың бір-бірімен өзара қарым-қатынастары. Сондақтан
да жалпы білім беретін мектептің педагогикалық процесіне сәйкес екі бір-
бірін өзара толықтыратын және өзара әрекетте болатын тәрбиелеуші тетіктері
туралы айтуға болады.
Бірінші сыныптың өзінде бала үшін оның мектеп мұғалімдерімен, әсіресе
өз мұғалімімен қатынасы тартымды және маңызды болады. Бастауыш мектептерде
мұғалімнің оқушыларға қатынасының маңыздылығының арта түсуі кездейсоқ емес:
себебі кішкентай оқушы өмірінде мұғалімнің маңызы зор, оның тәжірибесінің,
даналығының маңызы зор, оның жетістіктері қандай мұғаліммен
кездескендігінен қатты байланысты оқушыларды бірте-бірте өзінің білім
көлемі, тәжірибесі жинақталады, тұрақты қатынас өрісі қалыптасады,
мұғаліммен қатынасының маңыздылығы төмендейді. Бірақ жоғары сыныптардың
өзінде де толық жойылмайды.
Бірақ зерттеулердің (А.С.Макаренко, Т.Е.Конникова, Л.И. Новикова,
М.Н.Шульц және т.б.) мұғалімнің оқушылармен іскерлік ынтымақтастығында
балаларға еркіндік беруімен іс-әрекет тәсілдерін оқу барысында тактикалық
көмек көрсету арасында тепе-теңдіктің керегі анықталады. Балалар мұғалімнің
біліміне, тәжірибесіне сенеді, алдымен ақылдасуға келеді, себебі қадір
құрмет және шебер тактикалық көмегі болатындығына сенімді. Міне бұл мұғалім
мен оқушылардың өзара қатынастарының тәрбиелік әсерінің ықпалының негізгі
мәнін құрайды, одан оқушының мектепке сол мұғалім беретін пәнге, оның
өнегесі, тәрбиеге көзқарастарға, сенімдеріне, өмір принциптеріне қалайша
қарайтындығы байланысты болады.
Екінші мектеп педагогикалық процестің тәрбиелеуші тетіктің маңыздылығы
да кем емес. Бұл оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынастары Н.К.Крупская
өзінің мақалаларында бірнеше рет балалар ұжымындағы қатынастардың тәрбиелік
рөлі туралы ойды айтқан болатын. Ал А.С.Макаренко нақтырақ болды ол:
«Ұстаздың жұмысы бастапқы ұжымға тым жақын жүруі керек. Оның жұмысының мәні
ұжымның жеке тұлғаларға талабын тудыруға бағытталған болуы керек» дейді.
Тәрбиеші ұжымдағы тәрбиеленушілердің арасындағы нақтылы қатынастарды
ескеруі керек. Бұл қатынастардың өзінде, тіпті олар біздің еркімізден тыс
қалыптасқанда олардың көпшілігі тәрбие бағытында қолдануы мүмкін.
Бұл процестің тиімділігі балалардың ұжымындағы іс-әрекеттерінің мазмұны
мен құрылымының одан әрі дамытуымен, арнайы ұйымдастырылған ерекше бір іс-
әрекет ретіндегі олардың коллективтік қатынастары оқушыларды бір-бірін
тұлғаліқ қабылдау мәдениетін мақсатты тәрбиелеу, оқушылардың өзін-өзі тану
процесі барысында оларға жеке дара көмек көрсету, ұжымда өзіндік жүріс-
тұрысын өзі реттеу және әлеуметтік тиімді өз орнын табумен байланысты.
Оқушылардың өзара әрекеттерімен байланысты тәрбиелеуші механизмінің
мәні сол бұл тетік, бірінші көрсетілген тетік сияқты, тек іс-әрекет
болғанда ғана пайда болатынында және қызмет атқаруында. Сонымен қатар іс-
әрекет ұжымдық және мұқият ұйымдастырылуы керек, сонда ғана іскерлік
ынтымақтастық пен жауапкершілік қатынастарды қалыптастыру үшін алғы шарты
жасалынады.
Сонымен, бірінші және екінші тәрбиелеуші тетіктері арасындағы жалпы
ұқсастық (іс-әрекет пен оның ерекшеліктері) өте маңызды қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Егер негізгі тәрбие сайманы болып балалар ұжымын
қалыптастыру үшін ұстаз әртүрлі іс-әрекеттер арқылы балалардың айнала
қоршаған ортамен белсенді өзара әрекетін ұйымдастыра алса онда оған ұжымдық
іс-әрекетті ұйымдастыру барысында балалардың өз арасындағы қатынасты кәсіби
сауатты қолдануы керек.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1. «Заңдылық», «принцип» деген ұғымдардың мазмұнын анықтаңыз. Бұл
ұғымдарды «тәрбие», «педагогикалық процесс» деген ұғымдармен не
байланыстырады?
2. Неге мұғалім педагогикалық процесті ұйымдастырудың задылықтары мен
принциптерін білуі керек?
3. Нақтылы жағдаяттар негізінде педагогикалық процестің заңдылықтарының
рөлін көрсетіңіз.
4. Ұстаздар мен оқушылардың іс-әрекетін педагогикалық процестің қай
бөліктері көрсетеді?
5. Әлеуметтік тәжірибенің мазмұны неден тұрады?
6. Адамзаттың әлеуметтік нормативтік мәдениеті қалай меңгеріледі?
7. Педагогикалық процестің тәрбиелеуші тетіктеріне сипаттама беріңіз.
Әдебиеттер
1. Вопросы обучения и воспитания / сост. Э.Г.Костяшкин. М., 1972
2. Ленин В.И. Философские тетради ПСС, т.29.
3. Макаренко А.С. Проблемы школьного советского воспитания. Собр. Соч. В
7 т. Т.5. М., 1958.
4. Проблемы методологии педагогики, методологического исследования / Под
ред. М.А.Данилова и Н.И. Болдырева, М., 1971.
5. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. –
Алматы: Ғалым, 1988.
Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар
1. Тақырыптың негізгі ұғымдары дамуының мазмұндың хронологиялық кестесін
жасаңыз.
2. Біртұтас педагогикалық процестің заңдылықтарына жағдаяттарды таңдап
алыңыз.
3. Өзін талдау схемасын мұғалімінің педагогикалық процесті ұйымдастыру
принциптерін басшылыққа алып жасаңыз.
4. Оқушылардың сыныптары мен өзіне қатынасын бағалау үшін керекті
тапсырмаларды құрастырыңыз.
5. Сыныпта социометриялық зерттеу жүргізу үшін сауалнама, талдау
дайындаңыз.
6. Социограмма негізінде сыныптағы тәрбиелеуші тетіктердің әсерінің
педагогикалық міндеттерін үйлестіріңіз.
Тақырып 8 Тәрбие мақсатының әлеуметтік негіздері (1 сағат)
Максаты: тәрбиенiң әдiснамалық негізін айқындау.
Міндеттерi:
а) Педагогика теориясы мен тарихындағы ой-пiкiрлердегi тәрбие максатының
дамуын ашып көрсету.
ә)Тәрбие максатының мәнiн ашу.
б) Жан-жакты‚үйлесiмдi тәрбиенің максат, мiндет, мазмұнының өзара
байланысын ашу, тәрбиемен әлеуметтендiру процесiн үйлестiру.
Жоспар:
1.Педагогика тарихындағы ой-пiкiрлердегi тәрбие мақсатының мәселесi.
2.Тәрбие мақсаты туралы түсінік.
3.Тәрбие және жеке тұлғаны әлеуметтендіру
Мәдениеттану, педагогика тарихы.
Педагогиа тарихындағы ой - пiкiрлердегi тәрбие максатының мәселесi. Тәрбие
мақсаты төңiрегiндегі пiкiрталас ежелі дәуiрдің өзiнде-ақ басталған. Ежелгi
ойшылдар тәрбиенiң мақсаты iзгi, рақымшыл азаматтарды тәрбиелеу деп
түсiндi. Ал, «рақым туралы пiкiрде олардың ойлары бiр жерден шыкпады.
Сократтьң түсiнiгiнше, тәрбиенiң мақсаты- заттардың табиғатын зерттеу емес,
өз-өзiңдi тану, аса құлықтылықты жетiлдiру. Сократтың шәкiртi Платон ақыл-
ой, ерiк және сезімді тәрбиелеуге көп ықылас бiлдiрдi. Ол тәрбиенi
өкiметтiң өзi ұйымдастыру керек, үстемдiк етуші топтар — философтар мен
жауынгерлердiң талап-тiлегiне сай жұмыс iстеу деп түсiндi. Платонның
шәкiртi Аристотель, тәрбиенiң максаты жан рақымы акыл-ес псн ерiк-жiгердi
дамыту деп білдi.
Я.А. Коменский тәрбиенің кушiне сендi, оның ойынша тәрбие үш мақсатқа
жетуге бағытталуы кажет: өзіңдi және қоршағак ортаны тану (ақыл-ой
тәрбиесi) және құдайға сиыну (дiни тәрбие). Дж. Локтың ойынша, тәрбиенiн
негiзгi максаты джентельмендi өз iстерiн акылмен және байыппен жүргізетiн
адамды қалыптастыру. Ж.Ж. Руссо қоғамдык құндылықтарды қалыптастыруға
тәрбие максаттарының бағыт-ұстанымынан айныған емес.
И.Г. Пестолоццидың тәрбие мақсаты, адамның табиғи күш-қуаты мен
қабiлеттiлiгiн дамытуға негiзделудi, сонымен қатар, бұл даму жан-жақты және
үйлесiмдi болуының биігінен көрінуі. кажеттiлiгiне тоқталса, ал ИФ.
Гербарттың ойынша, тәрбие мақсаты, рахымды адамды калыптастыруға,
қалыптаскан карым-катынастарға бейiмделе алатын, қоғамдағы белгiленген
тәртiптi сыйлайтын, оған бой ұсынатын адамдар деген түйiнге келедi.
Тәрбиенiң ең жоғарғы максатын А.Дистервег «акиқат, сұлулык және
мейiрiмдiлiкке өз ынтасымен қызмет» ету деп анықтаған.Ресейде, социал-
демократтар тәрбие мақсаттары туралы өз көзқарастарын әлемге ұсынды. ХIХ г.
40-жылдарында В.Г. Белинский крепостнойлық право мен патшалык саясатка
карсы күрескердi тәрбиелеу деп жазды. АМ. Герцен тәрбие мақсаты - коғамдағы
«әдiлетсiздiкпен күресетiн еркiн ойлы, адамгершілiгi мол, қайраткер, жан-
жақты дамығал тұлғалны дайындау деп санады.Бiз ақыл-ойдың дамуына таныммен
қатар адамгершiлiк тәрбиенiң міндетi анағұрлым маңызды- деп,К.Д.Ушинский
жазды.
Сол себептi, бүгiнгi тәрбиенiң максатын әлеуметтендiру мәселелерiмен
бiрлiкте қарастыру өзектi мәселелердiң бiрi екенiне ерекше мән берген
орынды.
Тәрбие максаты туралы түсiнiк. Тербие максаты — ол педагогикалық процесс
пен қоғамнаң қажеттiлiгiне қарай өзгерiп отырады. Тәрбие максаты қоғамның
әлеуметтiк сұранысына қарай және оның табысты орындалуы ұстаздың кәсiби
дайындығына байланысты келедi. Ұстаздың қызметi мақсаттылығынан басталса
оқушылар оку iс-әрекетiнің мақсатын нақты ұгына отырып, тапсырманы
орындауын бастайды
Тәрбие мақсаты — бұл қоғамның бетбұрысына, кандай мұраттарына қол
жеткiзуiне бағытталған. Тәрбие мақсаты — педагогиканың ең маңызды
мәселесi. Мақсат-тәрбиенің жалпы мақсаттылығынан, тәрбие жүйесiнiң сипатын
айқындаушы ретiлде көрiнедi. Мақсат пен мiндет бүтiн және бөлшек ретiнде
ара қатынаста болады, жүйесi мен оның компоненттерiне тәуелдi. Қорыта
айтқанда, тәрбиенiң мақсаты нақты тәрбие мiндеттерiнiң жүйесi.
Тәрбие мақсатын анықтауда маңызды себептердiң қатарына жататындар, мақсатты
құрастыру, оны белгiлi заңдылыққа негiздеудi есепке алу. Ол саясат,
мемлекет идеологиясы сияқты факторлармен бiрге, тәрбие мақсатын айқындауда
қоғам өзiнiң қажеттi талабы мен мүддесiнің маңыздылығьн ұдайы есепке алу
жұмыстың дұрыс жүруiне кепiлдiк бередi. Тәрбие мақсаты қоғамда жастардың
белгiлi бiр функцияларын жүзеге асыру процесiнде олардың уәждiк
қажеттiлiгiнен туады. Қоғам қажеттiлiгi өндiрiс тәсiлi мен өндiрiс күшi
және өндiрiс түрi қатынасының даму деңгейiмен анықталады. Сондықтан тәрбие
мақсатыньң нәтижесi әрқашан қоғам дамуының жетiстiк деңгейiн бейнелейдi, ал
өндiрiс тәсiлiн өзгертумен анықталып отырады. Ойымызды нактылау үшiн,
тәрбие мақсатының қоғамдык-экономикалық қатынас түрiне байланысты екенiн
атап өтемiз.
Тәрбие және жеке тұлғаны әлеуметтендiру. Әлеуметтік ұғым психология,
философия және педагогикалық еңбектерде кеңiнен қолданылады.
«Әлеуметтендiру» ұғымы адамды әлеуметтiк қарым-қатынастар жүйесiнде әр
түрлi әлеуметтiк бiрлiктердiң (топтар, институт, ұйымдар) түрлерiне
интеграциялау, одақтық қауымдастыру.
Әлеуметтендiру — мәдени элементтердi түсiндiру, әлеуметтiк мұраттар мен
құндылықты игеру негiзiнде жеке тұлға қасиеттерiн қалыптастыру. Сөз жоқ,
әлсуметтендiру жүйесiнің мазмұны қоғам талабымен айқындалатындығы, яғни
оның мүшелерi қоғамның маңызды салаларын бiлу, өндiрiстiк қызметке қатысу,
берiк үйелмен, заңды басшылыка алатын азамат болуы қажет. Адамдардың мiнез-
құлкы әлеуметтендiрудiң объектiсi ретiнде қалады. Бiрақ, адам бұл процестiң
объектiсi ғана емес, субъектiсi болған жағдайда ғана әлеуметтенедi.
Әлеуметтендiру қоғам талаптарын жеке тұлғаның қалыптасу кезеңінде бiрте-
бiрте игеруi, сана мен тәртiпттiң маңызды әлеуметтiк мiнездерi, оның
қоғаммен қарым-қатынасын реттейдi.
Ғылымға адамды «әлеуметтендiру» терминi саяси экономикадан келдi, оның
ең алғашкы мағынсын жердi, өндiрiс құралдарын <����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������